Batinilik haqda

             Batinilik öz mənbəyini İslamda “Batini cərəyanı” adlandırılan və İbrahim peyğəmbərin Həcərdən olmuş oğlu İsmailin gizli elmindən götürmüşdür. Qurana görə İsmail, atası İbrahimlə birlikdə Beytin təməlinin yüksəlməsində iştirak etmiş və buna görə də qədim sirləri bilmişdir. İsmailin “batini” elmi də bu mənada ismaililərin (nizarilərin) elmi kimi qəbul olunmuşdur ki, onlara bu ad dinin qədim sirlərini bildikləri üçün verilmişdir. Ümumiyyətlə, İsmailiyə ideologiyasının əsasını təlimin iki istiqaməti təşkil edir ki, bu da adi insanlar üçün nəzərdə tutulmuş “zahiri” və yalnız seçilmişlər (xass bəglər), yəni Quranda “anlayan tayfa” adlandırılan aqillər nəsli üçün olan “batini” təlimidir. “Batin” adı –Allahın 99 şərəfli adlarından biridir və “örtülü”, “gizli” deməkdir. Onun əksi isə hamıya məlum olan “zahir”dir (aşkar). İsmailiyənin gizli olan batini hissəsi alleqoriyalarda gizlənmiş gizli mənanın – həriflərin və rəqəmlərin mistik izahı ilə bağlıdır.

«La İlahə İlləllah, Məhəmməd Rəsulullah» – «Allahdan başqa İlahi yoxdur və Məhəmməd Onun Rəsuludur». Bu gün milyarddan artıq insan bu sirli sözlərin əsil mənasını dərk etmədən Yeri-Göyü yaratmış tək Allaha və onun elçisi Məhəmməd peyğəmbərə sitayiş edir. Əslində müqəddəsliyin ali məqamı da məhz budur. Allahı dərk etməyə çalışmaq yox, Onun qoyduğu qayda-qanuna ciddi surətdə əməl etmək lazımdır. Çünki yaradılmışın yaradıcını dərk etməsi mümkün də deyil. Kompyuterin, onu yaratmış proqramçını dərk etməsi, yalnız proqramçının özünün öz dərki üçün verdiyi «xüsusi proqramdan» asılıdır. Yəni yenə də yaradıcının öz iradəsi hesabına yaradılmış, yaradıcını dərk edə bilər. Quranda bu fikir belə ifadə olunur: «… Onlar isə Onun elmindən, Onun öz istəyindən başqa heç nə başa düşməzlər… » (Quran, 2:255). Qurana görə, «xüsusi proqramı» olanlar, Allahın bu iş üçün yaratdığı «anlayan tayfa», yəni xəbərçilər və müjdəçilər nəslidir ki, mənbələrdə məhz bunlara peyğəmbərlər deyirlər: «Insanlar bir ümmət idilər, Allah müjdəçiləri və xəbərçiləri peyğəmbər olaraq göndərdi, aralarındakı anlaşılmazlıqları aradan götürmək üçün kitab göndərdi və insanlar bununla da ayrıldılar» (Quran, 2:213, 22:74). Əflatun (Platon) isə bu iş üçün xüsusi yaradılmış tayfanın peyğəmbər adlanmasının əleyhinədir, çünki - «onlar yalnız peyğəmbərlik edənin, yəni sirli rəmzləri «diktə edənin» izah verəni – təfsirçiləridir» [1; 71E,72B]. Çin müdriki Konfutsinin də bildirdiyinə görə – «O, çatdırır - özü fikirləşmir». «Alban tarixi»ndə isə qeyd olunur ki, müqəddəs Ruh Mesropun vasitəsi ilə erməni və iberlərə yazı vermişdir. Bu və digər faktların araşdırmasından belə çıxır ki, bütün qədim yazılar müqəddəs Ruh və s. adlandırılan və peyğəmbər sayılan Varlıq tərəfindən diktə edilir ki, bu diktəni «qəbul edə bilən» - anlayan tayfanın nümayəndəsi də «diktəni» yazıya çevrilir. 

Qəbul olunmuş qədim tarixi öz araşdırmaları ilə alt-üst edən məşhur rus riyaziyyatçısı, akademik A. T. Fomenko və alim Q. V. Nosovski bildirirlər ki, bütün qədim tarixi sanki bir nəfər düzüb qoşmuşdur. Lakin həmin bir nəfərin minillər yaşaması paradoksu alimləri çıxılmaz vəziyyətdə qoymuşdur. Bu alimlər riyazi hesablamalarla belə bir nəticə gəlmişlər ki, tarix müəyyən müddətlərdə təkrarlanır, bir sərkərdənin və ya görkəmli şəxsiyyətin həyatı, digər dövrlərdə yaşamış başqa bir şəxsiyətin həyatı ilə eynilik təşkil edir. Məsələn, Sultan II Məhəmmədlə Makedoniyalı İskəndərin atası fateh II Filippin tarixi dövrləri üst-üstə düşür, İskəndərlə türk sultanı II Məhəmmədin obrazları da eynidir [2; 599], [3; 342]. Bu araşdırmalara görə, monqol-tatar xanı Batı xanı, rus knyazları Yaroslav və İvan Daniloviç Kalita eyni adamlardır [3; 182], [2; 73]. Monqol sərkərdəsi Çingiz xan isə yenilməz Georgi ilə eynidir. Xızır (Xıdır) peyğəmbərlə də eyniləşdirilən Georgi mənbələrdə ağ atda, əlində nizə əjdahanı öldürən simada göstərilir ki, bu obraz araşdırıcılara görə, müqəddəs Yaroslavın, antik yunan mənbələrindəki Perseyin və s. qədim qəhrəmanların əjdahanı öldürməsi obrazları ilə birdir [2; 407, 409, 413, 414].

Digər tərəfdən, mənbələrə görə, hələ XVI əsrdə rus çarlarını Qərbdə Böyük imperator adlandırırdılar ki, bu da qəbul olunmuş tarixin tam əksidir və bunun izahını vermək mümkün deyil [3; 565]. Rus alimlərinin A. L. Batalovdan gətirdiyi sitatlara görə, mənbələrdə Moskva şəhəri - Roma kimi, Moskva çarı isə Bizans imperatoru kimi qeyd olunur. Moskva çarı eyni zamanda kainat əhəmiyyətli və bütün pravoslavların çarı kimi, Rus şahlığı isə kainatın proslav imperiyası kimi qeyd olunur. Kainat monarxiyası olan Moskvadakı Kremldə «müqəddəsdər müqəddəsi» olan məbədgah tikilmişdir və burada qızdırılıb döyülmüş təmiz qızıldan Allahın qəbri və çoxlu sayda həvari-mələklərin qızıl heykəlləri düzəldilmiş, eyni zamanda xristianlığın müqəddəs yeri olan Moskvanın məşhur «edam yeri» qurulmuşdur. 

Qədim mənbələrdəki «müqəddəslər müqəddəsi» rəmzi qəbul olunmuş məntiqə əsasən yalnız Süleyman peyğəmbərin tikdiyi və Allahın qəbrinin yerləşdiyi məbədgahdır. Bu məbədgahdakı Allah qəbrinin təmiz döyülmüş qızıldan düzəldilməsi, mələk və həvariların da heykəllərinin tökmə qızıldan yaradılması o deməkdir ki, bu mətnlərdə söhbət Yerusəlim şəhərindən gedir. Lakin rus araşdırıcılar bildirirlər ki, Moskvanın Qırmızı Meydanındakı Müqəddəs Vasilinin baş kilsəsi – XVI-XVII əsrdə Yerusəlim adlanıdırılmışdır [2; 401]. Belə çıxır ki, əsl Yerusəlim Moskva şəhərində yerləşmişdir və Bizans imperatorluğunun dini mərkəzi də bura olmuşdur. Bu isə təbii ki heç bir məntiqə uyğun gəlmir. 

Lakin qədim mənbələrdəki qarmaqarışıqlıq bununla bitmir və əksinə, mənbələri diqqətlə araşdıranda məlum olur ki, müasir oxucunun qədim yazılarda söhbətin nədən getdiyi haqda ümumiyyətlə təsəvvürü yoxdur.

N. M. Karamzinin, Troitsa-Sergeyev Lavr monastırının kitabxanasından tapdığı «Afanasi Nikitinin üç dəniz arxasına səyahəti» kitabında müəllif, Yerusəlim şəhəri deyəndə yalnız yəhudilərin müqəddəs şəhərini yox, müxtəlif dinlərin əsas mərkəzini nəzərdə tutur: «K Pervote je yazdyat o velikom zaqoveyne, k svoemu Butu (Budda – F. G. B.), tot ix Yeruselim, a po besermeskıi Myakka, a po-ruskı Erusalim, a po indeyski Parvat» [3; 674]. Bu mətndən belə çıxır ki, Yerusəlim şəhəri elə müsəlmanların müqəddəs Kəbəsinin yerləşdiyi Məkkə şəhəridir. Orta əsrə aid rus arxiyepiskopu novqorodlu Antoninin «Çarqradın müqəddəs yerləri haqqında rəvayət»də, Konstantinopol, yəni İstambuldakı Sofiya məscidini Süleyman peyğəmbərin məşhur kilsəsi kimi təqdim edilir [3; 847]. Apokrif yazı olan «Yerusəlim söhbəti»ndə isə deyilir: «Yerusəlim şəhəri – bütün şəhərlərin anasıdır: bütün kilsələrin kilsəsidir – Sofiya Allahın müdrikliyidir, onda Allahın qəbri durur» [2; 400]. Belə çıxır ki, Allahın qəbri indiki Yerusəlimdə yox, qeyd etdiyimiz Moskva Yerusəlimində yox, məhz İstambuldakı Sofiya məscidində yerləşir. Lakin mənbələrə görə, Konstantinopol şəhərinin köhnə adı Londondur. Buradan isə çıxan nəticə odur ki, Allahın qəbri Londanda, yəni İngiltərədə yerləşmişdir [2; 636]. 

XVIII əsrə aid Avropa xəritəsində Yerusəlim şəhərinin indiki yerində müqəddəs torpaq sözü yazılsa da, orada nə  Yerusəlim şəhərinin, nə İordan çayının, nə də Ölü dənizinin adı yoxdur və bu fakt araşdırıcıları çox çətin vəziyyətə salmışdır [3; 368]. Araşdırıcıların təəcübünə səbəb olan başqa bir fakt isə odur ki, bəzi orta əsr tarixçiləri Troyanı Yerusəlimlə eyniləşdirirlər və Homerin məşhur kitabı isə gözlənilməz halda Yerusəlimin dağıdılmasına aid kitaba çevrilir [3; 756], [2; 31]. Digər tərəfdən, Arxangel baş kilsəsinin cənub divarının üçüncü qatında israillilərin Qedeonun başçılığı altında madianlılar üzərində qələbəsi təsvir olunur ki, bu Əhdi-Ətiq səhnəsi IV İvanın Kazan və Həştərxan şahlığı üzərində qələbəsi ilə eyniləşdirilir [2; 114]. Belə çıxır ki, mənbələrdəki Qedeon - IV İvan, Madian şəhəri isə Kazan və Həştərxan şəhərləridir. İndiki Həştərxan şəhərinin tatarların qədim Həştərxan şəhərinin yerində olmamasını alimlər artıq yazmışlar [3; 490]. Bunların hamısı isə o deməkdir ki, bütün tarix təhrifdir və yenidən öyrənilməli, daha dərindən araşdırılmalıdır.

Rus mütəfəkkiri N. M. Karamzinə görə, çar İvan Qroznı Böyük imperator olmuşdur [3; 566]. Yalançı çar hesab edilən Dimitri İvanoviç isə özü haqqında deyir: «Mən təkcə knyaz, hökmdar və çar deyiləm, mən ölçülməz torpaqlarımla Böyük imperatoram. Bu ad mənə Allah tərəfindən verilmişdir və digər titullarım kimi, boş söz deyildir: nə Assuriya, nə Midiya, Roma şahlarının belə adlanmağa haqları yox idi… Bütün Avropa monarxları məgər məni imperator adlandırmır?» [3; 567]. Bu məntiqlə rus çarı əslində, qədim dünyanın bütün şahlarından və şah nəsillərindən də üstün hökmdardır. Eyni mənalı fikri rus çarı III Vasili də bildirir: «Mən çaram və ata qanımın haqqı ilə ağayam, hakimiyyət titulunu heç kimdən xahiş etməmişəm, satın almamışam; elə bir qanun yoxdur ki, mən kiminsə səlahiyyətində olum. Mən yalnız Xristə (Isaya) inanıram və (hakimiyyəti) başqasından alma hüququnu rədd edirəm» [2; 593]. III Vasili isə Moskvanın Blaqoveşensk baş kilsəsindəki rəsmlərə görə, rus knyazları Dmitri Donskoy, Vasili Dmitrieviç, III Ivanla birlikdə, antik filosof və şairləri - Əflatun, Plutarx, Aristotel, Verqili, Zenon və  Fukidid kimi, İsa peyğəmbərin nəslindəndir [3; 429]. Buradan çıxan nəticə isə odur ki, III Vasili, İvan Qroznı və s. rus imperatorları, yunan alimləri kimi, yəhudi olan İsa peyğəmbərin nəslindəndir. İmperatorların qeyd edilən deyimləri isə onların qədim Misir fironlarının deyimləri ilə eynilik təşkil edir ki, rus araşdırıcıları bunu görməyə bilməzdilər. Misir mənbələrinin birində deyilir: «Mən Harakhty-yə möhkəm qanunlar verəcəm. Mən doğumumda şaham, heç kimsənin təyin etmədiyi hökmdaram. Mən fatehlik üçün böyüdülmüşəm, Mənim torpağım var və mən onun hökmdarıyam» [2; 593]. Burada Harakhty kimi oxunan rəmz qədim Misirin Ra-Xarakti [R-XRKT] Allahıdır ki, bu ad Xorxut, yəni Qorqut kimi də oxunur. Türk xalqlarının müqəddəs atası olan Qorqud atanın adı bəzi mənbələrdə Qurqut kimi də yazılır və monqol-tatar şahı kimi də qəbul edilmişdir. Belə ki, macar missioneri Yulianın məktubuna görə, monqollar Qottadan çıxmış tatarlardır və onların başçıları da Qurqut olmuşdur [3; 163]. Yulian bu məktubda monqolların Çingiz xanını Qurqut, yəni Qorqud adlandırır. Orta əsrə aid olan «Berton monastırının salnaməsi»nin təfsirində isə deyilir: «Çirkam adı altında Çingizxan gizlənir ki, rus salnaməsində Çanoqiz və Çiqizakon, Avropa mənbələrində isə Gurqatan, Cecarcarius, Zingiton, İngischam, Tharsus, David, Presbyter İoannes və s. adlanır» [3; 806]. Burada Çingiz xanı - Qurqatan və Sezar, Pars Davud və s. adlandırırlar ki, Qurqatan adı elə Qorqud adının digər yazılış variantlarından biridir. Əgər nəzərə alsaq, Danimarka səfiri Ulfeldt (XVII əsr) rus çarını – «qəddar firon» adlandırır, razılaşarıq ki, rus imperatorları elə Misir fironlarının obrazlarıdır [3; 584]. 

Qorqud atanın Çingiz xan ilə, onun isə eyni zamanda Georgi ilə, Georginin isə Xızırla, Yuri Dolqoruki və s.-lə eyniliyi onu deməyə əsas verir ki, qədim dövr abidələri başdan-ayağa müəmmalardan ibarətdir ki, onu başa düşmək üçün qədim sirləri bilmək vacibdir. Bütün bunlar isə ona işarədir ki, qədim mənbələrdəki yazılar düzgün başa düşülməmişdir və orada söhbət heç də bu gün qəbul edilmiş hadisələrdən getmir. Riyazi təfəkkürə, məntiqə arxalanmayan bir sıra araşdırıcılar (alimlər) qədim yazılara izah verə bilmədikləri üçün mətnlərin bəzilərinin orjinal, bəzilərinin isə saxta olduğunu iddia edirlər. Bu iddia isə təbii ki, bu tip araşdırıcıların savadsızlığının göstəricisindən başqa bir şey deyildir. Qədim yazıların indiki məntiqlə izahının verilməməsi o demək deyil ki, bunlar uydurma və cəfəngiyatdır. Bu o deməkdir ki, biz hələ onların məntiqlərini dərk etməmişik. İnanılmaz olsa da, hələ bu günə qədər bilinmir ki, qədim mənbələrdəki ölkə adları həqiqətdə hara, hansı torpaqlara şamil edilməlidir. 

Elmi araşdırmaları ilə bütün dünya alimlərini çıxılmaz vəziyyətə salan  A. T. Fomenko və Q. V. Nosovski kitablarında bildirirlər ki, mənbələrə görə, Ermənistan - German, yəni Alman dövlətidir və Böyük Ermənistan - Germaniya və ya Prussiyanın digər adıdır. Araşdırıcılar Ərmən adı ilə Herman adının eyni olmasını xüsusi vurğulayırlar və bildirirlər ki, Böyük Ermənistanda hətta Herman dağı da olmuşdur. Ermənilər isə Afrikada yaşamışlar və bu faktı Sallyusti də təsdiqləyir. Mənbələrə görə, Midiyanın əhalisi də afrikalılardır. Skandinav mənbələrinə görə Afrikada eyni zamanda qotlar, yəni qutilər yaşamışlar və onların ölkələrinin adı Qetuliya olmuşdur [2; 610]. Ümumiyyətlə, qədim mənbələrdə Avropanın və Asiyanın Afrika adlandırılması məlumdur. Skandinav traktatlarına görə, Germaniya da Afrikada yerləşmişdir və onu Qaramannia adlandırırmışlar. Eyni zamanda Bizans və Albaniya da Afrikada mövcud olmuşdur. Afrikanın əvvəlki adı isə Libiya, Liviyadır ki, bu da elə Albaniya adı ilə eynidir [2; 607,608, 609]. Lakin Albaniya (Albion) mənbələrə görə, Britaniyanın (Ingiltərə) da digər adıdır [3; 760]. 

Skandinavlar bildirir ki, Germaniya dövləti, bizim Saksland adlandırdığımız dövlətdir [2; 614, 615]. Saksland deyəndə təbii ki saklar, skiflər dövləti başa düşülməlidir və bəzi orta əsr xəritələrində skif çöllüyü Misirin yanında təsvir edilir [3; 783]. Digər orta əsr Skandinav yazılarında isə Skifiyanı Kitay, yəni Çin adlandırırdılar [2; 443]. Erməni əsilli qəhrəmanların bəzilərinin Ermənistana məhz Çindən gəlmələri məlumdur. İngilis-sakson salnaməsinə görə isə ingiltərənin ilk sakinləri olan Britonlar Ermənistandan gəlmişdilər [3; 752]. Mənbələrdə naməlum ölkə kimi qeyd olunan Hindistan isə orta əsr salnamələrində qorxulu və dəhşətli xalqların yaşadığı məkan sayılmışdır ki, xəritələrdə o birbaşa qorxunc, əjdaha (monstr) adlandırır. Digər xəritələrdə isə bura «qorxunclar Hindistanı», «Hindistan əjdahası», «əjahalar doğan» və s. adlandırılır [2; 619, 620]. Lakin məlumdur ki, qədim mənbələrdə qorxunc xalq, əjdahalar deyəndə bilavasitə Qoq və Maqoqlar nəzərdə tutulur və onlar mənbələrə görə, Xəzər dənizinin yaxınlığında yerləşdirilir. Xəzər dənizi isə Okeanın sərhəddindədir. 

Araşdırıcıların yazdıqlarına görə, Rusiya adı da indiki mənada yox, tam başqa mənada və çox böyük əraziyə şamil edilir. Rossia - orta əsr Britaniya xəritələrində Şotlandiyanın böyük sahəsinin adıdır. Başqa bir xəritədə isə Londonun yanında Ross adlı yaşayış məskəni göstərilir. 1754-cü ilə aid Britaniya xəritəsində isə Ross əvəzinə Ecossa adı yazılmışdır [3; 777, 780, 782]. Kilsə kanonlarında bildirilir ki, Rus çarının paytaxtı Kostroma şəhəri olmuşdur [3; 230]. Mənbələrdəki Novqorod adı isə şəhər yox, bütöv Rus torpağını bildirir [3; 176]. Maraqlı faktdır ki, 1771-ci ilə aid İngiltərə Ensiklopediyası coğrafiyasının cədvəlində Rusiya bir neçə hissədən ibarət göstərilmişdir. Burada Rusiyanın paytaxtı Peterburqdan (ərazisi 1103485 kvadrat mil) başqa, paytaxtı Tobolsk olan və üç dəfə böyük (ər. 3050000 kv. mil) Moskva Tartariyası və Müstəqil Tartariya da qeyd olunmuşdur ki, onun da paytaxtı Səmərqənd şəhəridir (ər. 778290 kv. mil). Eyni zamanda burada, paytaxtı Çinyan olan Çin Tartariyası (ər. 644000 kv. mil) da göstərilir [3; 371]. XVIII əsr Asiyanın xəritəsində isə Rusiya - Böyük Tartariya adlanır və bura Koreya, Pakistan, Hindistan və Çinin də bir hissəsi də daxildir ki, burada Rusiya adı yoxdur. XVI əsrə aid Kiçik Merkatorun xəritəsində Moskva ətrafının bütün şəhərləri dəqiqliklə göstərilməsinə baxmayaraq, Moskva şəhəri qeyd edilməmişdir [3; 32, 901]. Təbii ki, bu paradoksal faktların izahını qəbul olunmuş məntiqlə vermək qətiyyən mümkün deyildir.

Digər tərəfdən, mətnlərin birinə görə, Litva - rus knyazlığı olmuşdur və onun paytaxtı da Smolenskdə yerləşmişdir. Moskva şəhərinin gerbi isə Litvanın gerbi ilə demək olar ki eynidir [3; 260, 263]. İngilis salnaməçiləri bildirirlər ki, Rusiya Kansi adasında yerləşir və oranın əhalisi arıların yuvalarından çıxdığı kimi, bu xalq da Böyük şahlıqlara hücum etmək, böyük işlər görmək və qələbələr qazanmaq üçün çıxırlar [3; 757]. Ümumiyyətlə, bildirmək istərdik ki, orta əsr səyahətçiləri ölkələri adalar kimi qeyd edirlər və belə adalardan biri də təbii ki, Rus adasıdır [2; 439]. Ərəb-fars salnaməçiləri də Rusiyanı ada kimi göstərirlər [3; 758]. Rocer Barlaunun 1540-1541-ci ilə aid coğrafi əsərində Rusiya – Sarmat və Girkan dağlarında qeyd olunur. XVI əsrə aid digər mənbələrdə də Rusiya naməlum, uzaq və sirli ölkə kimi göstərilir [2;  227]. XVIII əsrə aid olan Rus dəniz xəritəsində isə şimal istiqamət aşağada, yəni cənubda, cənub istiqamət isə yuxarıda, yəni müasir xəritələrə görə, tam çevrilmiş halda təsvir olunur ki, bu da qədim xəritəçəkmədə yeganə hal deyildir [2; 118]. 

                                                                                     

                                                                                            1. Rus pulunun üzərində «Ədalətli Sultan 

                                                                                                Canibəg», «Knyaz Vasili Dm.» [2; 144]

                                                                     

              2. Ərəb mətnləri ilə örtülü rus        

               qılıncı (1618 il) [3; 465]

                                               

                                                                          

                                                                                  3. Ərəb yazıları ilə örtülü rus zirehi, 

                                                                                                   qalxanı və papağı [3; 470].

Tarixin açılmamış sirlərindən biri də müxtəlif dinlərin bir-birləri ilə qarışması və bir din kimi ortaya çıxması məsələsidir. Bu gün artıq məlumdur ki, rus ölkəsində son əsrlərə qədər müsəlman dini xristianlığın bir hissəsi kimi çıxış etmişdir. Son əsrlərin rus pul sikkələrində ərəb dilində yazılara rast gəlinir ki, bu da Rusiyada ərəb dilinin geniş yayılması deməkdir. Eyni zamanda bəzi belorus kitabları da ərəb əlifbası ilə yazılmışdır [3; 487]. Dimitri Donskoyun və s. sərkərdələrin sikkələrində ərəb yazıları olduğuna görə, ehtimal edilir ki, ərəb dili rus dövlətinin rəsmi dillərindən biri olmuşdur [3; 236]. Dmitri Donskoyun sikkələrinin birində o (və onun oğlu) ərəbcə Sultan Toxtamış xan adlandırılır: «Sultan Toxtamış xan, ömrün uzun olsun». Rusların geniş yayılmış İvan adı bu pullarda ərəb dilində İban kimi qeyd olunur. Digər bir sikkədə isə ortada «Ədalətli Sultan Canibəg», dairəvi kənarda isə «Knyaz Vasili Dm.» sözləri yazılmışdır. Bu tip ərəb yazılarına norman- siciliya və s. sikkələrdə də rast gəlinir [2; 135, 143, 144] (şəkil 1,2,3).

                                                                                           

                                                                                4. Çar Aleksey Mixayloviçin zirehli 

                                                                                                geyimi. Bütöv ərəb mətnləri ilə  

                                                                                                örtülüdür [3; 463]

XVII əsrdə rus sənətkarları çar silahlarının da üzərində də ərəb yazıları yazırdılar [3; 459]. Çar Aleksey Mixayloviç üçün 1670-ci ildə usta Qriqoro Vyatnikov tərəfindən hazırlanmış dəmir papaq isə başdan-başa Quran surələri ilə örtülüdür və buradakı burun hissələrinin yanında – «Allahdan başqa Allah yoxdur, Məhəmməd onun elçisidir» ifadəsi yazılmışdır [3; 463]. Bu isə o deməkdir ki, son dövrlərə qədər rus çarları müsəlman dininə üstünlük verirmişlər. Digər dəmir papaqlarda və qalxanlarda da ərəb yazılar ilə birlikdə heyvan, insan, atlı və s. rəsmləri mövcuddur. Burada hətta amazonkaların da rəsmləri – əlində əyri qılınc olan qadınların kimi göstərilir və s. [3; 468] (şəkil 4,5).

                                                                         

                                                                                5. Çar Aleksey Mixayloviçin                                

                                                                                                «Ierixon papağı»nda. Ərəb dilində  

                                                                                                 «Möminləri sevindir» kəlməsi 

                                                                                                  yazılmışdır [3; 460]

N. M. Karamzinin Troitsa-Sergeyev  Lavr monastırının kitabxanasından tapdığı «Afanasi Nikitinin üç dəniz arxasına səyahəti» kitabında, müəllif rus dilindən asanlıqla türk və ərəb dillərinə keçir və ən maraqlısı da odur ki, o  bu dillərdə rus-pravoslav dualarını qeyd edir: «… Qospodi moy, yako dni svoya preplıx vse vo zlo, Qospodi moy, Ollo Pervodiger (Pərvərdigar – F. G. B.), Ollo tı, Karim Ollo, Raqım Ollo, Karim Ollo, Raqımello; Axamil dulimo. Uje proidoşa 4 Velikıya dni v Besermenskoy zemli, a xristianstva ne ostavix; dale Boq vedaet, çto budet» [3; 672]. Burada maraqlı cəhətlərdən də biri odur ki, Nikitin uzaq ölkələri qeyd edəndə rus sözlərindən, Rusiyanı  qeyd edəndə isə türk və ərəb sözlərindən istifadə edir: «Da Podolskaa zemlya obilna vsem; a Urus yeryes tanqrı saklasın; Ollo sakla, Xudo sakla, bu donyada munu kıbit er ektur; neçik Urus eri beqlyari akay tusil; Urus er abadan bolsın; raste kam deret. Ollo, Xudo, Boq, Boq Danrı» (tərcüməsi: Rus torpağını Allah saxlasın; Allah saxla! Bu dünyada bunun kimi yer yoxdur və s.» [3; 673]. Lakin daha inanılası çətin olan fakt odur ki, XVII əsrə aid rus kilsə xadiminin geyimində (Simeon Ulyanovun geyimi) də Ala, Ala sözləri yazılmışdır ki, bu da Allah, Allah mənasındadır [3; 681]. Kilsə xadiminin geyimində Allah sözlərinin yazılışı, xristian dinin bilavasitə islamla bağlı din olması deməkdir (şəkil 6).

                                                                                

                                                                           6. Simeon Ulyanovun geyimi, XVII əsr, Ala,      

                                                                                       yəni Allah sözləri yazılmışdır [3; 677]

Mənbələrin yazdığına görə, rus ölkəsində türk, ərəb dilləri geniş yayıldığı kimi türk, fars ölkələrində də rus dili başa düşülən dil olmuşdur. Belə ki, Rus mənbələrinin birində ingilis Cerom Qorsey  yazır ki, slavyan dili Türkiyə, Fars və Hindistanın da bəzi hissələrinrdə sizə qulluq edə bilər [3; 155]. Bu isə o deməkdir ki, İranın, Türkiyənin ərazisində də əhali rus dilini bilirmiş. Belə çıxır, rus dili deyəndə, bu gün başa düşdüyümüz dil yox, dinlə bağlı olan xüsusi dil başa düşülməlidir. Afanasi Nikitin yazır: «Mən onlardan onların iman gətirdikləri haqda soruşdum və onlar dedilər: Adəmə, Butlara inanırıq və deyirlər ki, bu Adəm və onun bütün nəslidir» [3; 673,674,672]. Bu mətnlərdəki But, Butxan deyəndə təbii ki, Budda nəzərdə tutulur. Adəmin bütün nəslinin buddalar olması o deməkdir ki, qədim dövrün bütün peyğəmbərləri eyni zamanda buddalar nəslidir. Mətndə Butxanın əlində nizə təsvir olunduğu üçün araşdırıcılar onun Bizans imperatoru simasına çox uyğun gəlməsini vurğulayırlar.

Ərəb, türk yazılarından başqa rus ölkəsində müsəlmanların adət-ənənələrinə, geyimlərinə də rast gəlinir. Misal üçün bildirək ki, Boris Qodunovun taxtı Şərq stilində işlənmişdir və tarixçilər onun İran taxtı olmasını və Şah Abbas tərəfindən verilməsini yazırlar [3; 299]. 1570-ci ilin rəsmində isə rus məmurunun başında lələyli əmmamə, yəni çalma təsvir edilir ki, bu növ çalmanı məhz türk sultanları gəzdirirmişlər. Digər bir rəsmdə isə böyük rus knyazının başında əmmamənin təsvirinə rast gəlmək mümkündür [3; 104,105]. 1671-ci ilin Hamburq qəzetində Stepan Razin türk çalmasında təsvir edilir ki, bu da bu geyimin hələ XVII əsrə qədər Rusiyada mövcud olması deməkdir [3; 103]. 

Ümumilikdə isə bütün bunlardan çıxan nəticə odur ki, bu gün qəbul edilmiş tarix başdan ayağa təhrifdir. Biz burada hələ elmə məlum olan çox az faktları nəzərdən keçirdik və göstərdik ki, tarix adlandırdığımız zaman kəsiyində baş vermiş hadisələr heç də son dövr alimlərinin qəbul etdiyi kimi deyildir. Əsl həqiqət bu gün qəbul edilmiş tarixdən çox-çox uzaqdır. Bu həqiqəti bilmək üçün isə qədim mənbələrdə yazılanlar məntiqlə araşdırılmalı və yalnız bütün suallara tam cavab verən həqiqi araşdırma ortaya qoyulmalıdır. 

Riyazi məntiqə görə, əgər bir düstur, hansısa bir məsələdə cavabı düz vermirsə, deməli, düstur özü səhvdir. Yəni, bizim qədim məntiqə yanaşma tərzi köklü surətdə düzgün deyil. Riyazi təfəkkürə malik insanla adi insanın fərqi ondadır ki, bu insanlar belə təhriflərlə rastlaşanda, araşdırmaları dayandırar və səhv yolda olduğu qənaətinə gələr. Çünki, ola bilməz ki, məsələn, «dirilik suyunda» yuyunmuş, «dəniz atını» minmiş» və Göydən düşmüş «misri qılınc»a sahib Koroğlunun bütün həyatı doğru olsun, onun bu «üstünlükləri» isə şişirdilmiş mif sayılsın. Nəzərə alsaq ki, Koroğlunu qəhrəman edən, yəni onun qeyri-adiliyi məhz bu üstünlüklərdir, onda başa düşərik ki, təhrif bizim bu yazılara yanaşma metodumuzdadır. Eyni fikri bütün qədim qəhrəmanlara aid etmək olar. 

Yazdığımız bu kitabın da əsas məqsədi, bu günə qədər dərk edə bilmədiyimiz qədim həqiqətlərin tam araşdırmaq və həqiqətin nədən ibarət olmasını tam açıqlığı ilə xalqımıza çatdırmaqdır.

Ümman

Allah deyəndə bu gün insanların əksəriyyəti kosmosu və təbiət qüvvələrini nəzərdə tuturlar. Lakin heç kəs ağlına belə gətirmək istəmir ki, dünyada sufi pirlərinin qəbul etdiyi Şəxsiyyət Allah (ifrat şiələrin Əli Allahı kimi) ola bilər və dünyanı da məhz o idarə edə bilər. Quranda isə, digər müqəddəs kitablardakı kimi - Allahın Şəxsiyyət olması, yəni məhz insan kimi düşünməsi, yalnız insana mənsub vicdan, qeyrət, namus və s. əsas meyarlara malik olması açıq yazılmışdır. 

Insanların Allahı dərk etməsinin əsas maneələrindən biri də Qurandakı «Allah təkdir, əbədidir, doğmamış, doğulmamışdır və ona bir dənə də tay olmamışdır» (Quran, 112:1-4) ifadəsidir. Bu fikir «Kitabi - Dədə Qorqud»da belə ifadə olunur: «Ucalardan Ucasan, kimsə bilməz necəsən, əziz Tanrı, anadan doğmadın, sən atadan olmadın» [4; 96]. Lakin əgər biz bir az da qədimə getsək, bu ifadənin mənbəyini qədim Misir yazılarında tapa bilərik. Misir mətnlərinin birində deyilir: «Ən birinci yaranan və mənası heç kəs tərəfindən dərk edilməyən Amon. Ondan qabaq və onunla bir vaxtda heç bir Allah olmamışdır ki, onun (ilkin) obrazı haqqında danışsın. Onun, ona ad verməli olan nə anası, nə də «O mənimdir» deyə bilən atası olmuşdur. O öz yumurtasını, öz gözəlliyini yaratmışdır və doğuluşunda da sirlidir. O, öz-özünü yaratmış İlahi Allahdır. Bütün Allahlar, (yalnız) o öz-özünə həyat verəndən sonra əmələ gəlmişlər» [5;  329-330]. Məşhur misirşünas U. Bac isə Misir yazılarındakı bu fikirləri birləşdirərək yazır: «Allah ata və anadır, atalar atası və analar anasıdır. O doğur, lakin doğulmamışdır; O yaradır, lakin yaradılmamışdır; O özünü doğmuş və özünü yaratmışdır. O törədir, lakin törənməmişdir. O öz simasını törətmişdir, öz bədəninin heykəltəraşıdır... Allah kainatı və onda olan hər şeyi yaratmışdır. O, dünyada olub, olan və olacaq hər bir şeyin yaradıcısıdır. O, dünyanın yaradıcısı, hələ heç bir başlanğıc olmamış  ona öz əlləri ilə ilk forma verəndir; ondan çıxan dünyanı bərqərar etmişdir və s.» [6;  28]. Qurandakı ifadə bu yazılarda daha dəqiq və daha ətraflı yazılmış, kimə aid olduğu da açıq göstərilmişdir. Deməli, Quranda Allah deyəndə, hansısa mistik varlıq yox, qədim Misirin Amon Allahı başa düşülməlidir. Bu İnsan – Allah haqqında daha geniş biliyə malik olmaq üçün qədim Misir mənbələrinə müraciət etmək vacibdir.

Misirşünas U. Bac, «Nesi Amsu-nun papirusu»ndan maraqlı bir mətni tərcümə etmişdir. Burada Amon Allahının ilkin materiyada, yəni Yer kürəsini əhatə etmiş efirdə «dünya» yaratması prosesi açıqlanır: «Mən, inkişafları inkişaf etdirdim. Mən, bütün zamanların başlanğıcında inkişaf edən inkişafların Xepera Allahı obrazında özümü inkişaf etdirdim. Mən, Xepera Allahının inkişafı ilə inkişaf etdim: inkişafın inkişafı ilə inkişaf edirdim – yəni ilkin materiyadan zahirə çıxdım, hansını ki, mən yaratdım; Mən əzəli materiyadan zühur etdim. Mənim adım Auseres (Osiris), əzəli materiyanın toxumudur (şəkil 7). Mən bütövlükdə öz iradəmi bu torpaqda həyata keçirdim, Mən böyüdüm və yerinə yetirdim, Mən onu öz əlimlə möhkəmləndirdim. Mən tək idim, çünki heç nə doğulmamışdı; onda mən özümdən nə Şu-nu, nə Tefnutu törətdim. Mən öz adımı öz ağzımla, sözün gücü kimi çəkdim, - və Mən birdən özümü inkişaf etdirdim. Mən özümü Xepera inkişaf Allahının formaları vasitəsilə inkişaf etdirdim və Mən ilkin materiyadan üzə çıxdım, hansı ki, ilkin zamanlardan çoxlu inkişafı inkişaf etdirmişdi. Bu torpaqda o vaxt heç nə mövcud deyildi və Mən hər şeyi yaratdım. O vaxtlar heç kəs yox idi ki, Mənimlə birgə yaratsın. Mən orada bütün inkişafı, Allah ruhu vasitəsilə yaratdım, hansını ki, orada yaratmışdım və suların dibində hərəkətsiz qalmışdı. Mən orada durmaq üçün yer tapmadım. Lakin ürəyimdə Mən güclü idim və özümə dayaq yaratdım və yaradılmış hər şeyi yaratdım. Mən tək idim. Mən öz ürəyimə (və ya iradəmə) dayaq yaratdım, və çoxlu varlıqlar yaratdım, hansı ki, Xepera inkişaf Allahı kimi inkişaf edirdilər və onların törəmələri, onların yaranması ilə inkişafdan əmələ gəlirdilər. Mən özümdən Şu və Tefnut Allahlarını yaratdım və tək olaraq Mən üç oldum: onlar məndən çıxdılar və bu torpaqda yaşamağa başladılar…» [6; 30,31].

                                                                                                                      

                                                                                              

                                                                                                            7. Osiris/Oziri Allahı

Bu sirli Misir yazılarından belə çıxır ki, burada söhbət, qədim Misirdə Allahların atası və ağası olan Amonun, sular adlandırılan ilkin materiyada, yəni Göydə hansısa Allahları və torpağı yaratması prosesi təsvir olunur. Deməli, qədim mənbələrdə Amon adlandırılan Şəxsiyyət Allah Göydə, yəni efir adlandırdığımız ilkin materiyada bir çox şeylər yaratmışdır ki, bunları başa düşmək üçün araşdırmalar aparmaq lazımdır.

Qədim elmlərin araşdırıcıları Amonu - hava və küləyin, görünən dünyanı tutan və bütün canlılara həyat nəfəsi verən, yəni hər yerdə mövcud olan kosmik Allahı kimi xarakterizə edir [7; 90]. Amon adı yunanca Ammon (Əmman/Ümman) kimi də yazılır və O Əhdi-Ətiqdə İeremiyanın qeyd etdiyi No şəhərində yerləşən Ammonla da eyniləşdirilir [8; İer.46:25,26]. Naum peyğəmbər isə No-Ammon haqqında belə yazır: O, «iki çay arasında, su ilə əhatə olunmuşdu, sədd onun üçün dəniz, dəniz isə divar idi» [8; Naum 3:8]. Səddin, Ammon üçün dəniz, dənizin isə divar olması Ammon adı altında daha mürəkkəb bir varlığın nəzərdə tutulması deməkdir. İslamda Allahın şərəfli 99 adlarından biri də Mömindir (aman verən) ki, bu da yalnız samitlərin yazıldığı qədim dilçiliyə görə, Ammon adının yazılış variantlarındandır. Belə çıxır ki, Ammon adı Rəhman Allahının adlarından biridir. Amon və onunla bağlı olan yazıların mənalarını başa düşmək üçün mənbələrə nəzər salaq. 

Ammon adı xalqımızın müqəddəs kitabı olan «Kitabi - Dədə Qorqud»da Əmman kimi yazılmış və Ümman dənizi mənasındadır ki, burada kafərlər şəhəri tikilmişlər və orada üzgüçülər (asilər - ruhlar – F. G. B.) su altında «Tanrı mənəm» deyə qışqırışırlar [4; 118]. Deməli, «Kitabi - Dədə Qorqud»a görə, Ümman dənizi Allahların yaşadığı məkandır və orada Allahlar yaşayırlar. Və bu kitaba görə Allahların yaşadığı bu dünyanı yalnız «Ala gözünü» açaraq, yəni insanın daxili gözü olan bəsirət gözü ilə görmək mümkündür: «Ala gözüm açuban dünya gördüm... Ala yatan qara dağları aşdım. İlərü yatan qara dəniz gördüm, Gəmi yapıb kömləgim çıxardım, yelkən qurdum. İlərü yatan dənizi dəldim keçdim. Ötəgi qara tağın bir yanında altı – başı  balqar bir ər gördüm» [4; 95]. Mətndə dənizin «dəlinib», yəni deşilib keçilməsi onu göstərir ki, burada söhbət bizim bildiyimiz «sulardan» yox, xüsusiyyətləri bizə məlum olmayan ilkin materiyadan gedir. Kitabın digər yerində «dəlinib» keçilən «aqındılı görklü su» – Dərəşam suyudur və bundan sonra Oğuz elinin sərhəddi başlanır [4; 105, 115]. «Kitabi - Dədə Qorqud»da bu su – «Aqan turı sular», «qamın aqan yügrək su» adlandırılır və bu «aqındılı görklü suyun daşqını» - insan obrazında «qardaş» da adlandırılır [4; 37, 38, 41, 100]. Kitabda suyun «qamın axan» və «görklü» adlandırılması o deməkdir ki, bu su bilavasitə qamlıqla, yəni şamanlıqla bağlıdır ki, yalnız qamlıq vasitəsi ilə insanın daxili gözü açıla və o bu Allahlar dünyasını görə bilər. Dənizin, suyun dəlinib keçilməsi isə təbii ki, rəmzi mənadadır və biz bu rəmzə Tövratda İsrail (İzrail) övladlarının dənizin ortasıdakı quru ilə keçməsi kimi rast gəlmişik və orada da qeyd olunurdu ki, «su onlar üçün sağ və sol tərəfdən divar kimi idi» [8; İsx.14:22]. Tövratda, Quranda və digər müqəddəs yazılarda su, dəniz, okean anlamının nə demək olduğunu başa düşmək üçün kiçik araşdırma aparaq.

Məşhur filosof Falesə görə, su (qədim Misirdə Nun) - okeanın fəlsəfi mənada başqa cür dərk edilməsidir. Okean, Homerə görə, bütün [Allahların] valideynidir və onu eyni zamanda «Böyük axar» və ya «Böyük yaşıllıq» da adlandırırlar [11; 211, 57]. Aristotel yazır ki, Falesin fikrincə, su ilkin materiyadır, bütün qalanlar isə ondan yaranır. Yerin də bu suyun içində olması ideyası onun gəldiyi nəticədir. Digər tərəfdən bu su adi yox, «düşünən» İlahi sudur. Diogen Laertski Falesin fikrini belə ifadə edir: «O, hər şeyin əsasının su olduğu, dünyanın isə canlı və Allahlarla dolu olduğunu hesab edir» [12; 71]. Anaksimandr hər şeyin əsası və mənasının apeyron olduğunu təbliğ edirdi. Demokrit isə bütün elementar hissəciklərin kökündə həqiqi bölünməz, hissələrdən azad amera olduğunu təsdiqləyirdi. Amera atomun hissələri olmaqla bərabər, atomun xassələrindən tam fərqli xassəyə malikdir. Anaksimandr hesab edir ki, boşluqda yerdəyişən ameralar bütövlükdə efir və ya apeyronla birlikdə dünyanın ümumi mühitini təşkil edir. Orfiklərin məntiqlərinə görə, efir – bütün kainatı keçən dünyəvi ruhdur. Rene Dekart isə bütün sahələrin başdan ayağa materiya ilə dolu olmasını yazır. Demokrit Allahın təbiəti haqqında söz deməkdə tərəddüd edir, lakin Allahın varlığının mövcudluğunu qəti surətdə təsdiqləyir. Allahlar atomdan təşkil olunmuşlar, lakin onlar eyni zamanda kosmik təfəkkürdürlər. Demokritə görə atomlar çox kiçik və ya Yer kürəsi ölçüsündə də ola bilərlər, dünya İlahi ağıldan yaranmışdır və Allahlar insanlara köməklik edirlər. Lakin Demokrit atomizmin müəllifliyini öz adına çıxmayaraq, qeyd edirdi ki, o atomizmi midiyalılardan, əsasən də kahin təbəqəsi və Midiyanın altı təbəqəsindən biri olan maqlardan götürmüşdür. Maqların əsas ideyaları – daxili böyüklük, qüdrət, müdriklik gücü və ağıldır. Onlar isə öz biliklərini xaldeylərdən (kəldani) qəbul etmişlər. Psevdo-Lukian, maqları – «farslar, parfiyalılar, baktriyalılar, xarəzmlilər, arilər, saklar və midiyalılar arasında özlərini Allaha həsr etmiş peyğəmbərlər qrupu» kimi təsvir edir [13; 120]. Digər tərəfdən, Tövratın yunan dilli təfsirçisi Aleksandriyalı Aristobul da təsdiq edir ki, yunan şair və filosofları (Homer, Hesiod, Əflatun, Aristotel) öz fikirlərini Musa peyğəmbərdən qəbul etmişlər. Aristobul Tövrat müdrikliyinin – Allahın dünyanı yaratmasından da əvvəl olmasını bildirir [14; 365-366].

Ilkin materiya, yəni ilkin su haqqında məşhur sufi müdriki ibn Ərəbi yazır: «Həyatın sirri suda axır, çünki o ünsürlərin (anasir) və sütunların (arkan) əsasıdır. Buna görə də Allah bütün canlıları sudan yaratdı (Quran, 21:30), bütün canlılar da Allaha tərif söyləyirlər. Lakin sən bu tərifi başqa cür yox, İlahi vəhyin vasitəsi ilə başa düşə bilərsən. Tərifi isə yalnız dirilər söyləyir, deməli, bütün varlıqlar canlıdır və bütün şeylərinə kökü və əsası sudur. Məgər sən görmürsən ki, Taxt su üzərində idi (Quran, 11:7), ondan yaranmışdı, onda üzürdü və o Onu aşağadan qoruyurdu» [15; 19]. Ərəbi burada, «bütün varlıqları sudan yaratdıq» deyəndə, Qurandakı: «Yerlə Göy birləşmişdi, Biz isə onu ayırdıq və sudan müxtəlif canlılar yaratdıq» ifadəsini nəzərdə tutur ki, buradakı bütün rəmzlər altında səbəblərin əsası olan ilkin materiya yox, şəninə yaratdığı canlılar tərəfindən təriflər söylənən Rəhman və Rəhim Allahı nəzərdə tutur. Onun taxtının da su üzərində olması - Allahın 6 günə yaratdığı Göy və Yer rəmzlərinin bilavasitə bu su ilə bağlı olması deməkdir. Ərəbi yazır: «Əgər taxt su üzərində olmasaydı, o qalmazdı, çünki canlının varlığı həyatla saxlanılır. Məgər sən görmürsən ki, canlı öləndə (ona ölüm deyirlər), onun binası hissələrə parçalanır və bu xüsusi tikilinin gücü onu tərk edir? Böyük Allah Eyyuba dedi: «Öz ayağınla yerə vur! Bu da sənin yuyulman üçün», yəni «sərinlik» üçün su, - çünki o xəstəlik hərarətinin çoxluğundan əziyyət çəkirdi və Allah ağrını suyun sərinliyi ilə sakitləşdirdi. Odur ki, sağalma – artıq olanın azalması və çatışmayanın artmasıdır. Burada təbii ki, tənasübün axtarılmasıdır, onu isə, ona yaxınlaşmadan başqa formada nail olmaq mümkün deyil» [15; 19]. Ərəbinin rəmzlərlə yazdığı bu sözlərindən çıxın nəticə odur ki, Göydə yaradılmış dünyanın uzun müddət yaşamasının əsas səbəbi onun bütün həyatın əsas səbəbkarı olan ilkin materiyanın içində olmasıdır. 

Su rəmzinin, yəni ilkin materiyanın nə demək olduğunu yaxşı dərk etmək üçün sufizmə müraciət edək. Məhşur sufi müqəddəsi Əziz Əd-din İbn Mühəmməd Nəsəfi (XIII əsr), özünün «Zübdad əl-xəkaik» əsərində yazır: «Bil ki, [ilkin] materiya, obraz (suvar) və formalar (aşkal) alan cövhərdir (substansiya). [Ilkin] materiya 4 hissədən ibarətdir. Misal üçün, dəmir və ağac cövhərin mahiyyətidir və çoxlu obraz və formalar ala bilər. Bu [ilkin] materiyanın hissələrinin bir hissəsidir. Toxum (nütfə) cövhərdir və çoxlu obraz və forma ala bilər və bu [ilkin] materiyanın digər hissələrinin bir hissəsidir. Ünsürlər – cövhərin mahiyyətidir və çoxlu obraz və forma ala bilərlər və bu [ilkin] materiyanın digər hissələrinin bir hissəsidir. İlkin materiya – sadə cövhərdir və çoxlu obraz və formalar ala bilər. [Ilkin] materiya – dünyada yaşayışın və ölümün əsas mahiyyətidir. Bu dünyada, gizli və aşkar dünyada, mövcud olan hər şey ilkin materiyanın obraz və formalarıdır. Bu ilkin materiya elə Cəbərut aləmidir». Daha sonra o, yazır: «Bil ki, ilkin ağıl – vahid cövhərdir, lakin bu cövhəri kəmiyyət və keyfiyyət mənasında müxtəlif adlarla qeyd edirlər. Bu cövhərin hər şeyi dərk edən olduğunu tapanlar onu ağıl adlandırdılır, çünki o anlaşılandır; bu cövhərin canlı və can verən olduğunu tapanlar onu ruh adlandırdılır, çünki o ruh canlı və canverəndir; bu cövhərin üzə çıxaran (payda künəndə) olduğunu tapanlar onu şüa adlandırdılar, çünki şüa – aşkar və aşkara çıxarandır; bu cövhərin ürəkdəki biliklərin rəssamı olduğunu tapanlar onu kəlam adlandırdılır; bu cövhərin dünya sakinlərinin biliklərinin səbəbi olduğunu tapanlar onu Cəbrail adlandırdılar; bu cövhərin dünya sakinlərinin qidalarının səbəbi olduğunu tapanlar onu Mikail adlandırdılar; bu cövhərin dünya sakinlərinin həyatının səbəbi olduğunu tapanlar onu İsrafil adlandırdılar; elə bu cövhərin hər şeyin mahiyyətini tapan və onun mənasını dərk edən olduğunu tapanlar onu Əzrail adlandırdılar; elə bu cövhərdə hər şeyin, olmuş, olan və olacaqların mövcudluğunu tapanlar onu saxlanılan lövhə («Lövhi-Məhfuz») adlandırdılar. Bu cövhəri Allahın evi, əbədi ev, müqəddəs ev, ilk ev, uzaqdakı məscid, Adəm, mələklər şahlığı (mükərrəb) və ya ən böyük taxt adlandırsalar, düzgün olar» [16]. Nəsəfinin yazdığından belə çıxır ki, Allah evi, əbədi ev, müqəddəs ev, ilk ev, uzaqdakı məscid, Adəm, mələklər şahlığı, ən böyük taxt və s. – məhz bu cövhərdən, yəni ilkin materiyadan yaranmışdır və bir varlığın müxtəlif adlarıdır. Ümumiyyətlə isə dini rəmzlərin demək olar ki, hamısı ilkin materiya ilə əlaqəlidir.

Ilkin materiyanın çətin dərk olunan bəzi xüsusiyyətləri ilə əlaqədar, xristianlıqda apokrif, yəni Əhdi-Cədidə daxil olmayan və kilsə tərəfindən qəbul edilməyən yazılarına nəzər salaq. Apokrif yazılarında «dərk etmə» prosesi – mövcudluğun bir səviyyəsindən digər səviyyəsinə keçməsidir. Bu zaman mövcudluq, varlıq – biliyə, bilik - varlığa çevrilir. Naq-Xammadidə tapılmış «Evanqelie ot Filippa» (44 və 122), yəni Filippin İncilində deyilir: Həqiqətdə bu, dünyadakı insan kimi deyil: o Günəşi görür, lakin o Günəş deyil, o Göyü, yeri və digər varlıqları, bu varlıqlara çevrilmədən görür. Lakin sən o yerdə nə isə gördün, sən o olursan. Sən ruhu gördün, sən ruh olursan. Sən Xristi gördün, sən Xrist oldun. Sən [Atanı] gördünsə, [sən] Ata olacaqsan. Ona görə də [o yerdə] sən hər bir şeyi görürsən və özünü tək [görmürsən]. Sən özünü o [yerdə] görürsən. Və [sən] gördüyün şey [olursan]». Bu o deməkdir ki, ilkin materiyanın qanunları insan beyninin dərk etdiyi məntiqə uyğun gəlmir. Bura düşən ruh birdən – birə, hər şeyi dərk etməklə yanaşı, ilkin materiya kimi yaratmaq qüdrətinə də malik olur. İbn Sina bunu «Biliklər kitabı»nda, bir saat ərzində bütün elmləri ardıcıl - başlanğıcdan sona qədər başa düşən adam kimi rəmzləndirir və «Yakzan oğlu Hayy haqqında traktat» kitabında qeyd edir ki, o özü on səkkiz yaşında artıq bütün elməri dərk etmişdi» [17]. Deməli, İbn Sina özünü İlahi Ruhun rəmzi kimi göstərir ki, bu da İbn Sina rəmzi altında Allahın Ruhunun başa düşülməsi deməkdir. Əgər nəzərə alsaq, Sina [SN] rəmzi sufizmdə «ruh» mənasındadır, razılaşarıq ki, Allah, İbn Sina vasitəsi ilə, öz ruhunun ilkin materiyadakı fəaliyyətini və elmini çatdırmışdır. Efesli Heraklit də bu mənada açıq bildirir ki, «Müdriklik vahiddir: hər şey idarə edən ağılı başa düşmək» [11; 216]. Bu isə o deməkdir ki, ilkin materiya həyatla bərabər özündə düşünmə qabilliyyəti daşıyan substansiyadır. Heraklit təntənəli surətdə bəyan edir: «Bu kosmos hamı üçün eynidir, Allahlardan və insanlardan heç kim yaratmamışdır, lakin o olmuşdur, var və həmişə canlı, eyni dərəcədə alışan və eyni dərəcədə sönəndir».  Od – bir əkslikdən digərinə axan kainatın rəmzidir» [11; 217].

Aristotelə görə də təbiətdəki bütün varlıqlar materiyadan (ilkin materiya - F. G. B.) və formadan ibarətdir. Əflatun materiyası – «Xora», bütün varlıqları təşkil edən xassədir. O gözəgörünməzdir, formasızdır, tutulmazdır. Ondan təşkil olunmuş kosmos isə ruhu və ağlı olan canlı varlıqdır [1; 50B, 30V]. Özünə bənzər olan materiya müxtəlif formalar ala bilir. Əflatun materiyası çoxluq, təklik, dəyişkənlik, ölümlük, doğumluq, cisimlik və s. mənbəyidir. Lakin Əflatuna görə, od, su, hava və torpaq da bilavasitə ilkin materiya ilə bağlıdır: «Biz deməyəcəyik ki, görünən və ümumiyyətlə, hissiyatlı yaranan hər şeyin anası və qəbul edəni – torpaq, hava, od və ya digər başqa [növdür], hansı ki, bu dörd [ünsürdən] yaranmışdır və ya hansından ki, onlar özləri yaranmışlar. Əksinə, onu görünməz, formasız və hər şeyi qəbul edən növ adlandırırıq. Çünki, o fövqəladə təəcüblü yolla düşünüləndə iştirak edir və son dərəcədə tutulmazdır. Əgər bizim əvvəlki müzakirəmiz bu təbiətin izinə düşməyə imkan verirsə, onun haqqında belə demək daha doğru olardı: «oda onun hər zaman alovlanan hissəsi, suya – nəm hissəsi, torpaq və havaya isə bu [ünsürlərə] bənzər hissələri çevrilir» [1; 51V]. Əflatuna görə, əbədi, dəyişməz elə ideya dünyası var ki, oradan bu dünyaya materiya tökülür. Deməli, varlıq – cisim, materiyaya forma verildikdə əmələ gəlir [1; 63B, C, D, E]. 

Yazdıqlarımızdan belə çıxarmaq olar ki, materiyanın sirlərini bilən və onun gücündən istifadə etməyi bacaran insan canlı varlıq yarada bilər. Bu isə yalnız o vaxt mümkündür ki, ilkin materiyasının içində, yəni mifologiyada «dirilik suyu» adlandırılan gözəgörünməz bu enerji daxilində insana tabe olan bir varlıq olsun. Deməli, materiyanı idarə etmək üçün, onun özündən və öz içində canlı varlıq-ruh yaradılmalıdır. Əflatun bu prosesi belə təsvir edir: «Təsəvvür edək ki, kimsə, kainatın elə bir yerindədir ki, bu yer əsasən odun təbiətinə uyğundur və burada o çox böyük miqdardadır və bütün yerdən ora yönəlmişdir: qəbul edək ki, bu insan üçün orada durmaq və odun bir hissəsini ayırıb tərəzinin gözünə qoymaq mümkün olmuşdur. Daha sonra təsəvvür edək ki, o tərəzini qaldırır və qoparılmış odu güclə ona uyğun olmayan havaya yerləşdirir: yəqin ki, bu zaman kiçik hissələr, böyüklərə nisbətən gücün təsiri altına tez düşəcəklər. Eyni güc hündürlüyə iki şeyi qaldırırsa, kiçik şey təsirə daha çox, böyük şey isə daha az tabe olur və burada böyük – ağır adlandırılır və aşağı yönəlir, kiçik isə  - yüngül qəbul olunur və yuxarı yönəlir. Kainatın ayrılmış hissəsində də biz hərəkət edəndə buna oxşarlıq üzə çıxır. Həqiqətən də, əgər biz yerdə duraraq torpağabənzər cisimlərin hissələrini, bəzən də torpağın özünü güclə onun təbiətinə uyğun olmayan havanın yad mühitinə daxil etmək üçün ayırırıqsa, hər iki [ünsür] ona uyğun olanı cəzb edər, lakin kiçik hissələr hər halda, böyüyə nisbətən yüngüllüyündən tabe olaraq özünün yad mühitə daxil olmasına imkan verər: məhz buna görə biz onların yerini yuxarıya yönəldərək, ən yüngül adlandırırıq. Ona və digərinə əks olanı isə uyğun olaraq ağır və aşağı adlandırırıq. Lakin bütün bunlar bir azdan müxtəlif növ əsas cisimlərin fəzada müxtəlif yerlər tutduğu üçün, bir-birlərinə qarşı duraraq müxtəlifləşir: bir yerdə yüngül və ağır, hündür və aşağı olanlar, digər yerdə yüngül və ağır, hündür və aşağı olanlarla, birincinin əksi olaraq əlaqələndirilir və bu axırıncıya dolayısı yolla münasibətdədir. Lakin yaranış baxımından və mövcudluq, yaşayış baxımından ondan tam fərqlənir. Eyni zamanda bir şey bütün hallar üçün eynidir: hər bir şeyin öz növünə meyli, onu ağır edəndir, onun yönəldiyi istiqamət isə aşağıyadır, digər tərəfdən, bunun və digərinin əksi olaraq adları da bir-birinə əks adlanır. Bu vəziyyətin səbəbləri belədir» [1; 63V, S, D, E].

Əflatunun bu yazılarından belə çıxır ki, Göydə yaradılmış ruhlar dünyasında da aşağı, yuxarı, ağır, yüngül və s. ölçü meyarları mövcuddur. Bu ölçü vahidləri də yerdəki ölçü vahidlərinə uyğun yaradılmışdır. Əflatunun «kimsə» adlandırdığı varlıq qədim Misir yazılarında Xepera adlandırılan Amon Allahının ruhudur ki, onun tərəfindən əvvəlcədən Göydə Ka Allahı obrazında yaradılmışdır və biz aşağıda bu haqda geniş danışacağıq. Əflatun yazır: «Həyat, fəza və bir də əmələgəlmə vardır və bu üç [növ] Göyün yaranmasından əvvəl ayrı-ayrılıqda yaranmışlar. İnsanları Dolandıran (ilkin materiya – F. G. B.) haqqında isə bunu deyək: o nəmliklə axır, odla alovlanır, torpağın və havanın formasını alır və bənzər halların ardıcıllığına məruz qalaraq çox obrazlı simasını üzə çıxarır. Çünki onunla dolmuş qüdrət qarşılıqlı bənzər, qarşılıqlı tarazlaşdırılmış deyildir və o özünün heç bir hissəsində tarazlaşdırılmamışdır, o hər yerdə bu qüdrətə qarşı qeyri bərabər titrəyir, tərəddüd edir və öz növbəsində o öz hərəkəti ilə onları tərpədir. O şey ki, hərəkətə gətirilir, hər zaman xırdalanır və əmələ gəlmiş hissələr müxtəlif istiqamətlərə, pinin buğdadan ayrılması kimi tökülür: sıx və ağırlar bir yerdə yığılır, boş və yüngüllər ətrafa uçur və özü üçün digər sığınacaq tapır. Buna oxşar, qeyd etdiyimiz dörd [ünsür] o zaman xaç anası (göydə qadın rəmzli Amonun ruhu – F. G. B.) tərəfindən hərəkətə gəldi, bu da öz hərəkətində ələk kimi idi: ən az bənzər olanları o bir-birindən daha uzaqlara atırda, çox oxşarlar isə bir-birinə yaxın ələyirdi: beləliklə dörd növ fəzada onda yaradılan Kainatın doğulmasından əvvəl ayrıldılar. Əvvəl onlarda nə ağıl, nə ölçü var idi: hərçənd od və su, torpaq və hava onlara məxsus olan əlamətləri üzə çıxarırdılar, lakin bütövlükdə, nə qədər ki, onlara Allah toxunmamışdı, özlərinə xas olan vəziyyətdə idilər. Buna görə də, kosmosu tikməyə başlayanda axırıncı (Amon Allahı – F. G. B.), bu dörd ünsürü obraz və rəqəm vasitəsi ilə qaydaya saldı. Onların Allah tərəfindən, tam başqa vəziyyətindən (xaos – F. G. B.), ən ali imkan dərəcəsində gözəlliyə və ən ali kamillik dərəcəsinə gətirilməsi bizim üçün qoy üstün və möhkəm təsdiq olsun» [1; 52E, 53V]. Deməli, ilkin materiyanı hərəkətə gətirən Amon Allahının ruhu ilkin materiyanı, yerdəki inkişafa uyğun inkişaf etdirərək, Əflatunun Timey [TM] adlandırdığı, qədim Misir yazılarında isə Atum [TM] adlanan Allahı yaratmışdır. Bu yaradılışı daha yaxşı başa düşmək üçün qədim Misir yazılarına nəzər salaq.

Dünyanın yaradılışının Geliopol variantına görə, dünya bir-birini əvəzləyən yaranışlardan törəmişdir: «Ilkin Nun (Naun) sularının ortasında təpəyə, adı – «hər şey» mənasını verən Ali Atum (Atama) yüksəlmişdir. Atum öz-özündən Şu və Tefnut cütlüyünü, yəni Hava və Nəmliyi yaradır. Bunlardan ikinci cütlük olan – Qeb (Qiba) və Nut (Ni), yəni Yer və Göy yaranır. Öz qızı - Nuta (Göyə) olan məhəbbəti naminə Hava, yəni Şu özü qalxıb hər şeyi onun altında yerləşdirir və onu başı üzərinə qaldıraraq torpaqdan ayırır. Atuma, onun uşaqlarına və nəvələrinə yenə iki cüt nəticə əlavə olunur: Göy və Yerin yaratdığı: Osiris (Oziri) və İsida, Set və Neftis (Neftida). Beləliklə, ümumilikdə Atum adlanan «Enneadanın böyük doqquz Allahı» yaranır ki, buna «Ane şəhərində olan böyük doqquzluq» da deyirlər. Buradakı Ane şəhəri, təbii ki, Amon/Ammon Allahının yuxarıda qeyd etdiyimiz No şəhərdir. 

                                 ATUM

                 ŞU          TEFNUT

                QEB             NUT

 OSIRIS İSIDA   SET  NEFTIDA

Bu yaradılışın digər variantında isə Plutarx bildirir ki, Reya ilahəsi (Nut), Kronosla (Qeba) gizli əlaqəyə girir və bunu Gelios (Ra) bilir və elan edir ki, o heç bir gün doğulmayacaq. Germes isə bu ilahəyə olan məhəbbətinə görə, Selena (Yax) ilə dama oynayır, ondan, hər günün yetmişdə birini udur, bu hissələri toplayıb beş tam gün əldə edir və əvvəllər il hesab edilən üç yüz altmış günün üstünə gəlir. Bu beş günü indi də «Epaqomenoy» (Misir dilində beş gün əlavə deməkdir) adlandırılır və onlar misirlilər tərəfindən Allahların yarandığı günlər kimi bayram edilir: 1-ci gün – Osiris, 2-ci gün Arueris (bəzilərinə görə, Qor-Ur – böyük Qor, bəziləri isə Appollon adlandırırlar), 3-cü gün – Tifon (Set – F. G. B.), 4-cü gün Misir bataqlığında İsida, 5-ci gün isə Neftida, hansını ki, Afrodita, Nike də adlandırırlar [18; 152,153].

Lakin yaranışın Memfis variantına görə Demiurq, yəni yaradıcı - Pta Allahı olmuşdur. O dünyanı və Allahları öz İlahi sözünün gücü ilə yaratmışdır. Burada açıq yazılır ki, Atumun (Enneadanın) «doqquz Allahı» Pta Allahının dili ilə yaradılmışdır. Onun adını çəkdiyi hər şey reallaşdı, beləcə dünya və Allahlar yarandılar. Yəhyanın dili ilə desək: «Ilk əvvəl söz vardı, söz Allahda idi və söz Allah idi» [8; İn.1:1]. 

Tanınmış misirşünas C. Uilson yazır: «Bizi maraqlandıran mətn onunla başlayır ki, Ptah (Pta Allahı) – Nunla, yəni ilkin sularla eyniləşdirilir, bundan da yaradıcı Allah sayılan Atum yaranır. Bu Ptahı (Fateh – F. G. B.) Günəş Allahının sələfi edir və bu birinciliyə digər mətnlərdə nadir rast gəlinir. Bizim mətndə isə Ptahın Atumu necə əmələ gətirməsi geniş təsvir olunur. «Ptah, böyükdür; O – doqquz Allahın ürək və dilidir… O - Allahları mayalandırmışdır… (nə isə) Atum obrazında ürəkdə təcəssüm etmiş və dildə təcəssüm etmişdir». Beləcə Atum düşünülmüş və yaradılmışdır. Heç nədən yaradıcı Allah, Atum ideyası əmələ gəlmişdir. İdeya Tanrı dünyasının «ürəyində meydana gəlmişdir»: bu ürək və ağıl Ptah özüdür»; sonra ideya Tanrı dünyasının «dilində yaranmışdır»; bu dil və nitq Ptah özü olmuşdur». Misirli gözəl, maddi obrazlardan istifadə edir, onun nitqi elliptikdir: «Atum - obrazında ürəkdə yaranmış və dildə yaranmışdır», lakin onun necə yarandığı aydınlaşdırılmır. Bu terminlərin özündə fikir və yaranış haqqında təsəvvür tamamlanmışdır. Lakin ənənəvi yaradıcı Allahın törənişindən sonra da Ptahın yaradıcı gücü qurtarmır. «(Bütün Allahların gücünü) yerləşdirən böyük və qüdrətli Ptah, bu ürəyin (əməlin) və dilin (əməlin) vasitəsilə bərabər şəkildə onların ruhlarını da yerləşdirir… Yaradıcı başlanğıc Allahların əmələ gəlməsindən sonra da sönmür. «Baş verdi ki, ürək və dil bu təlim vasitəsi ilə (bədən) üzvlərinin  (hamısını) o, (Ptah) – hər bədəndə (ürək şəklində), hər nəfəsdə (dil şəklində), bütün Allahları və bütün insanları, (bütün) heyvan, bütün həşərat və bütün (hər bir) canlıları, o (Ptah) fikri vasitəsilə (ürək  şəklində) və əmri (dil şəklində) ilə bütün hər şeyi onun istəyi, idarə edir». Başqa sözlə, qarşımızda təkcə möcüzəli yaranış və fikrin sözlə ifadəsi deyil. Atumu ilkin sularda törədən, əmələ gətirən yaradıcı prinsip, indi də işləyir. Harda ki, fikir və əmr var, orada Ptah törədir. Mətnlər hətta Atumun Şu və Tefnutu yaratdığı ənənəvi törətmə təsəvvürü ilə, Ptahın Şu və Tefnutu adlandırıb və bununla da onları yaratması aktını fərqləndirir. Ptahın diş və dodaqları – yaradıcı nitqin yaratma orqanıdır» [11; 67,68].

C. Uilsonun gətirdiyi bu sitatlardan açıq görünür ki, həmin mətnlərdə sözlə bərabər, eyni zamanda həyata keçirilən ritual da təsvir olunur. Məsələn, bədən, fikir deyəndə – ürəyin; nəfəs, əmr deyəndə - dilin; ürək, dil deyəndə isə - əməlin xüsusi qeyd olunması onu göstərir ki, burada bir sözlə iki və daha çox məna nəzərdə tutulur. Buradakı magik söz oyunu ona gətirib çıxarır ki, dünyanı idarə edən Atum təbiət və varlıqlara bilavasitə söz və fikir vasitəsilə təsir edə bilir. Belə çıxır ki, ilkin materiyanın sirlərini tam dərk etmiş Amon, Yer kürəsini tutmuş Atum Allahını söz, fikir və magik ritualla yaratmışdır. Deməli, əgər Atum Allahının yerdəki nəsli olan  hansısa pir-in (firon) müəyyən «söz»ü təbiətə fiziki təsir edə bilirsə, öləndən sonra bu pir-in ruhu, təbiətə bilavasitə «fikri» vasitəsilə təsir göstərə bilir.

Ilkin xristianlığın ən müdrik filosoflarından biri olan, e. ə. I əsrdə yaşamış Aleksandriyalı Filon Amonun təsəvvüründə yaratdığı bu varlığı (Atumu) materiallaşdırmasını rəmzi olaraq belə təsvir edir: Memar «əvvəl fikrində tikəcək şəhərin bütün hissələrini təsəvvür edir; məbədgah, məktəb, bazar, bərə, sahil, küçə, yaşayış və ictimai binalar və s. Onun beynində, mumun üzərindəki kimi, yuxarıda qeyd olunanlar dərin iz buraxanda, öz beynində yaratdığını, şəhər simasında özündə daşıyır. Bundan sonra, ona verilən yaddaşın gücü ilə, şəhərin müxtəlif hissələrinin rəsmini təsəvvür edir və onların tipini daha dəqiq müəyyənləşdirir. O, yaxşı usta (Demiurq) kimi, şəhəri daş və ağacdan, yaratdığı obraza baxa-baxa, görünən və hiss olunan şeyləri düzəldə-düzəldə, bütün qeyri-material ideyalara uyğun tikməyə başlayır». Filon əlavə edir: «Buna bənzər Allah, dünyanı yaratmağa başlayır. Əvvəl o, öz ruhunda (öz təsəvvüründə) hissələrin növünü (hissələrini) və onları mücərrəd dünyada birləşdirir, onu sonradan bu nümunəyə oxşar, hissiyyat orqanlarının qəbul edə bildiyi dünyaya çevirir» [20; 61]. Beləliklə, Amon, Göydə - Günəş rəmzində olan və ali idrakı təcəssüm edən (misirlilərin Qor, yəhudilərin Yəhva, yunanlıların Zevs və s. adlandırılan) Allah yaradır [1; 68E, 69B-C]. Bu və digər rituallarla Amon kosmosu öz əlləri ilə canlı varlığa çevirir. Deməli, Amon ilk əvvəl materiyanın öz içində bir cüt əl, yəni mənbələrdə «Ka», «Aşiratın barmaqları» və s. adlandıran öz əllərinin «kölgəsini» yaratmışdır. Sonradan onun əllərinin kölgəsi Amonun əllərinin hərəkətini təkrar edərək materiyadan - başı Göylərə çatan Atum Allahını yaratmışdır. 

Quranda Allahın görən və eşidən, taxtda əyləşən, sifəti olan, gözləri, əlləri və s. olması qeyd olunur (Quran, 2:127, 20:5, 55:27, 54:14, 38:75). Bunu ibn Ərəbi, əl-Əşari və digər sufilər də qeyd edir, lakin bu üzvlərin qeyri-müəyyənliyini də bildirirlər. Ərəbi yazır: «O insan bədənin skeletinin gilini iki əli ilə yoğurdu, Onun əlləri (qoy hər ikisi – sağ olsun) qarşı-qarşıyadır (Onun ayrılıqda olmağına şübhə yoxdur və onlar ikidir): axı Təbiətə ona uyğun olan təsir edə bilər. Təbiət isə qarşı-qarşıyadır və buna görə də o iki əlindən istifadə edirdi. Onu iki əli ilə yaradandan sonra O ona, bilavasitə iki əli ilə (mubaşira) həyata keçirdiyinə və birləşdirdiyinə görə insan (bəşər) adı verdi ki, bu da yüksək tərifə layiqdir. Bunu O, insan nəslinə qayğıya görə etmişdi. Ona təzim etməyənə O dedi: «Mənim öz əllərimlə yaratdığıma baş əyməməyə sənə nə mane oldu? [15; 15]. Allahın hər iki əlinin sağ olması əl-Əşariyə görə peyğəmbərin hədisində də deyilir [21;  III]. Belə çıxır ki, Allahın iki əli deyəndə, burada Amonun sağ əli və Göydə əl kimi qəbul edilmiş rəmz nəzərdə tutulmalıdır ki, bu da magiyanın qanunlarına görə, sağ əl mənasındadır. Deməli, Amon yerdə sağ əli ilə gildən insan fiquru yoğurduğu kimi, onun sağ əlinin gölgəsi olan və Göydə - ilkin materiyadakı «sağ əli» də İlahi oddan, yəni ilkin materiyada «götürüb», onun əllərinin hərəkətlərini təkrar edərək kosmosu canlı varlığa çevirmişdir.

Bütün bunlar o deməkdir ki, «Allah Adəmi yaratdı» deyəndə, Amonun söz, fikir və əməl vasitəsi ilə kosmosu canlı varlığa çevirməsi nəzərdə tutulmalıdır. Əl-Əşari Allahın yaranışa qədər danışmaq qabiliyyəti olmasını qeyd edərək yazır: «Əgər Allah varlıqları yaradana qədər danışa bilməsəydi, onda bütün mövcud olanlar Onun sözü və əmri olmadan yaranmalı idilər. Belə çıxır ki, Allah öz yaratdıqlarına «Ol!» əmri verməmişdir. Bu isə müqəddəs Quranın və bütün müsəlmanların vahid fikirlərinin əksinədir… Ola bilməz ki, dünyanın yaradılışına qədər Allahın, daş bütlər kimi nitq qabiliyyəti olmasın. Buradan aydın olur ki, Allahın əvvəldən nitq və danışıq qabiliyyəti olumuşdur [21; 4/95,96]. İbn Ərəbi isə bildirir ki, Allahın hissiyyat orqanları olmuşdur: «Allah bizə Öz rəhmiylə Qurandakı Özü haqqında kəlamında qeyd edir və sonra Məhəmməd onu tam bütövləşdirərək ümumiləşdirib, Allah haqqında xəbər verir ki, O – eşitmənin, görmənin, əllərin, ayaqların, dilin, yəni - Allah - hissiyyatın təcəssümüdür» [15; 10]. Digər tərəfdən Əşari Allahın biliyinin olmasını sübut edərkən yazır ki, bunu Allahın qüdrəti, həyatı, eşitmə və görmə qabiliyyətinin olmasının sübutu kimi də qəbul etmək olar [21; 9/181]. Belə çıxır ki, müsəlmanların tək olan Allahı elə qədim Misirin Amon Allahıdır və o xüsusiyyətlərinə görə, insana çox yaxın olan bir varlıqdır.

Qədim Misir yazılarının birində deyilir: «Pta – hər şeyi özünə hopdurmuş və özündə İliopolun Atum və Osiris dövrünü birləşdirən vahid Allahdır. O – ürəkdə və bədəndə yaranan fikirdir ki, sözdə, məktubda, incəsənətdə təzahür edir. O – yaradılış Allahıdır, kainatın arxitektonudur, çünki Allahın sözü təsirə malikdir və Allahları, insanı və kainatı yaradır. Məhz O Yerdə mənəvi qayda-qanunun nəzarətçisidir [5; 230]. Digər mənbədə isə qədim Misirin Amon Allahı - «ilkin Allahlara yaranış vermək üçün özünün Ptah-Tanen ilə eyniləşdirən» Allah adlandırılır [22; 12]. Lakin Amon Allahı mənbələrə görə, eyni zamanda Atum Allahıdır (Ağ məbədgahın yazılarında Atum-Amon). Bu mətndə O «böyük Enneadanın» digər üzvləri ilə bir yerdədir [22; 63]. Amon Allahına alqışın Leyden variantında deyilir: «Üç Allahlar – Amon, Ra və Pta (Ptah) – bütün Allahlar mənasındadır. Onlara tay yoxdur. Öz adını gizlədən Amon, öz üzü ilə Ra və bədəni ilə Pta (Ptah)-dır» [23; 197]. Fivanın Noferxotep (XVIII sülalə) sərdabəsindəki Amon haqqındakı yazısında isə deyilir: «O – Odur ki, özü əmələ gəlmiş, öz anasını doğmuş (Nutu), öz atasını yaratmışdır (Qeb/Qeba) [22; 144].   

Bu yazılardan belə çıxır ki, Dünya yaratmış Pta Allahı eyni zamanda Amon Allahının bədənidir və bu Allahın siması isə Ra Günəşidir. Deməli, mənbələrdə Ra Günəşi və ümumiyyətlə Günəş deyəndə - Allahın siması, yəni Pta bədənini idarə edən və Amon Allahının ruhu yerləşən dairəvi disk təsəvvür olunmalıdır. Amon Allahına himnlərin birində deyilir: «Sənin mahiyyətin – Günəşdir, sənin cismin – hər bir burun üçün nəfəsdir ki, yaşamaq üçün səninlə nəfəs alırlar»: «Sən – Göysən, Sən – Yersən, Sən – o biri dünyasan, Sən – susan, Sən – onlar arasında olan havasan» [22; 12]. 

Aristotelə görə də, «Allah canlı varlıqdır… həyat təbii ki, ona məxsusdur». Lakin Allahın həyatı deyəndə o, Allahın məhz fikrinin fəaliyyətini – İlahi düşünməni nəzərdə tutur: Allah - öz-özünə düşünən idrakdır və onun fikri düşüncə haqqındakı düşüncədir [24; 302]. Aleksandriyalı Filonun təsvirində Yəhva Allahı bədənsizdir, vahiddir və həmişə özünə bərabər və özünə oxşardır. Vahid olduğu qədər də o sadədir və onda heç bir qarışıq yoxdur. Özünü təmin edə bilən Yəhva – təmiz idrak, yaxşılıq və gözəllik təcəssümüdür. Bu dünyadan kənar kamil olaraq Yəhva bu dünyanı yaradır. Yəhva yaradıcı Allahdır. O məhz yaxşı olduğu üçün bu dünyanı yaratmışdır, O onu azad və planlı olaraq yaratmışdır. Lakin öz-özünə qapanmış halda Yəhva dünyanı yarada bilməzdi, çünki O ruh olduğu üçün cismani material dünyaya yaddır, ona görə kənardır və ya sonradan deyildiyi kimi trensendentaldır. Buna görə də Yəhvanın vasitəçiyə ehtiyacı vardır. Allah tərəfdən dünyanın yaradılması ideya və əzəli qüvvə vasitəsi ilə olmuşdur. Əzəli qüvvə Allahın atributu kimi və ideya Allahda əzəldən olmuşdur. Sonra onlar nisbi azadlıq əldə edərək Yəhvadan ayrı əzəl qüvvənin ondakı ideyaların bükülmüş bədənsiz dünyasını əmələ gətirmişlər. Lakin ideyalar təkcə obrazlar deyil, eyni zamanda yaradıcı şeylərdir. Ona görə də onlar gücdürlər. Buna görə də təmiz əzəli qüvvənin və təmiz ideylar dünyası Yəhvaya görə ikincidir və hissiyat dünyasının təsviridir, harda ki, ideyalar – şeylərin mahiyyətidir, Yəhvanı  məhdudlaşdırmayan əzəli qüvvə isə onların əbədi qanunudur. Allah əzəli qüvvədən - onun atributundan üstündür, buna görə də təbiət qanunlarını pozub möcüzələr göstərmək qabiliyyətinə malikdir [14; 368-369].

Bütün bunlar o deməkdir ki, Allah – əzəli qüvvə olan ilkin materiyanı özünə tabe etmiş kosmik varlıq, onun yaratdığı dünya isə bu ilkin materiyadan yaradılmış Pta Allahıdır. Bu varlığı idarə edən isə Amon Allahının ruhu, yəni ağlıdır. Mətnlərin birində deyilir: «Bu müqəddəs Allah, bütün Allahların hökmdarı, Amon-Ra, iki torpağın taxtının hökmranı, Pta-nın hakimi: əvvəl yaradılmış müqəddəs ruh: düzlük və həqiqətlə (Maat) yaşayan böyük Allah: İlahi materiyanın sonrakı növlərini yaratmış ilkin İlahi materiya (və ya iki [başqa] pautti-ləri yaratmış ilkin paut): digər bütün Allahları yaratmış varlıq: Bütün olanları yaratmış Vahid, dünyanın yaranması zamanı əmələ gələn, doğumu gizli olan varlıq, kimin ki siması çoxludur və kimin ki yaratdığı heç kəsə məlum deyil: müqəddəs forma, sevimli, dəhşətə salan və doğumunda qüdrətli olan: çox varlı hökmran, güc, Xepri, öz həyatının bütün formalarını yaradan, yeganə, kim ki əvvəldə var olmuşdur: kim ki ilkin dövrün üfüqündə Atonnada işıq nurunun hökmranı olmuşdur: kim ki, özünü gözlə görünən etmiş, bütün insanları yaratmışdır: kim ki Göy sərhədlərində üzür və qəzaya uğramır və s…» [18; 729]. Burada ilkin materiyanın sonrakı növləri deyəndə Allahlar, Ruhlar Dünyası,  insan və onlarla bağlı olan varlıqlar nəzərdə tutulur.

Ət-Təmimi yazır ki, Məhəmməd peyğəmbərin dediyinə görə, «Allahın özü dünyadır» [25; İbadətin sütunları]. İbn Ərəbi, dünyanın Allahla münasibətini, insanın kölgəsi ilə münasibəti kimi təqdim edir: «Dünya - Allahın kölgəsinin yerləşdiyi yerdir və mümkün varlığın təzahürüdür». Ərəbi mümkün varlıq deyəndə, yaradıcı ilkin materiyanı nəzərdə tutur. Deməli, Ərəbiyə görə, Göydəki dünya, Allahın kölgəsi rəmzində təzahür etmişdir və O dünyanı, öz insani bədəninin hərəkətinin gölgəsi kimi idarə edir [15; 9].

Yaradılış prosesini daha yaxşı təsəvvür etmək üçün qədim hind fəlsəfəsinin əsasını təşkil edən mifologiyaya nəzər salaq. Hind fəlsəfəsində ilkin materiya - sahə, səhra, çöllük və s. kimi rəmzləşdirilmişdir ki, ilkin materiyanı dərk edən insan bu mənbələrdə «sahəni dərk etmiş» (kşetracna) adlandırılır [26; 299]. Q. M. Bonqard-Levin qeyd edir ki, «Kşatriya – sahənin sahibidir, təkcə titul deyil» [27; 303]. İnduizmdə Kşatriya, eyni zamanda «qüdrət sahibi olan» deməkdir. Hindlərin məşhur «Bxaqavad-Gita» kitabının (Bhaqavad-Gita) ilk cümlələrindən aydın olur ki, döyüş səhnəsi sadəcə sahədə yox, Dxarmo (Dharmo) sahəsində, yəni Dxarmakşetrada - Kuru (Kor/Qor – F. G. B.) sahəsində baş verir ki, burada Allahlar qurban mərasimi keçirirlər. Məhz buradakı döyüşdən sonra – ruhlar dünyası, yəni günahlardan, bədbəxtlikdən kənar brahman dünyası yaranır ki, bu da əbədi xoşbəxtlik rəmzidir [28; 252]. «Bxaqavad-Gita» kitabına təfsir verən A. Ç. Bxaktivedanta Svami yazır ki, «Kurukşetra döyüş sahəsi – müqəddəs torpaqdır. Burada Allah, insanları həqiqət yoluna çəkmək üçün yerə enmişdir» [29; 50]. Bildirmək istərdik ki, A. Ç. Bxaktivedanta Svami bilməməzlikdən Kurukşetra sahəsini fiziki torpaq kimi qəbul edir. Həqiqətdə isə Kurukşetra ilkin materiya mənasında Göy sahələri deməkdir. Digər yerdə o Allahı – bütün canlı varlıqlar kimi şüuru olan kşetragah adlandırır [29; 24]. Bu isə o deməkdir ki, Kuru [KR] sahəsi elə Əflatunun ilkin materiyası olan Xora [XR], yəni ilkin materiya sahələridir. 

Upanişadalarda deyilir ki, Brahman daha yaxşı obraz olan – dxarma yaratdı: «Kşatralar kşatrası – budur dxarma. Gücsüz ümid edir ki, güclüyə dxarmanın hesabına, elə təsəvvür et ki, şahın hesabına qalib gələcək. Çünki, dxarma doğrudan da həqiqətdir» [28; 75, 76]. Buradakı «kşatralar kşatrası» terminini dərk etmək üçün erməni mənbələrinə müraciət etmək lazımdır ki, məhz orada «səhranın» («böyük səhranın») «tikilməsi» və «təsdiq olunması» göstərilmişdir və biz bu haqda aşağıda yazacağıq [30;  24]. Deməli, «kşatralar kşatrası» deyəndə böyük səhra nəzərdə tutulmalıdır ki, bu da şahlar şahının, yəni Allahın mövcud olduğu Göy təbəqəsi anlamındadır. Qeyd edək ki, hind mənbələrində ilk brahman – «hər şeyin yaradıcısı» və «dünyanın qoruyucusudur». O eyni zamanda «Allahların ilk yaranmışı» və əzəli ali varlıqdır, mütləqdir, bütün görüntülər isə onun nümayişidir [28; 384]. 

Digər tərəfdən, hind mənbələrinə görə, «sahəni dərk etmişlər» nəsli, yəni kşatra təbəqəsi şah nəslidir və Budda bilavasitə bu nəsildən yarana bilər ki, bu hökmranlar nəsli mənbələrdə «iki dəfə doğulmuşlar» adlanır [27; 357]. Bu iman gətirmiş bauddxalar, yəni budda nəsli şakya da adlandırılır [27; 342]. «Maxabodxivamse» kitabında kşatra nəsli Muarye/Mariye kimi qeyd olunur ki, bu da marlar nəsli, yəni midiyalılar nəsli deməkdir [27; 206]. Buradakı şakya rəmzi isə şak, yəni sak mənasındadır. İ. Dyakonova görə, Kaştariti, yəni Kşatriti - Kar-Kaşşi yaşayış məskəninin hökmdarıdır və bu qala Midiyadakı babillərin Silxazi qalası sayılır [31; 267, 276-278]. Qədim iranlıların inamlarına görə isə Xşatra - hamını və daşdan olan hər şeyi gözləyən yüksək Göyün sahibidir. İnama görə, Xşatra-Vaira («Arzu edilən hakimiyyət») daşın hesabına Göyün sahibi olmuşdur və bu daş Göyü saxlayır. Aşağıda yerləşməklə, yer Spenta-Armaitiyə («Müqəddəs mömin») məxsusdur [13; 33]. Bütün bunlar haqqında biz aşağıda geniş məlumat verəcəyik və sirli rəmzlərin əsil mənalarını açmağa çalışacağıq. 

Vəhy

Ölü dənizi ərazisindəki İerixonun ən qədim təbəqəsini araşdıran arxeoloqlar sübut etmişlər ki, ən qədim və ya qədim dövrün insanı, İbrahimə və Musaya qədər cavan ölürmüşlər, çox nadir hallarda qocalırmışlar [32; 24].  Lakin təxminin 6 min il bundan əvvəl, hansısa naməlum səbəbdən cəmiyyət və elm sürətlə inkişaf etməyə başlamış, quldarlıq cəmiyyəti yaranmış, bütün dünyadakı inkişaf böyük sürət almışdı. Məhz bu zamandan sonra ölməz Allahlar, bahadırlar, müdriklər və indiyə qədər açılmamış sirli obrazlar yarandı. Təsadüfi deyil ki, ilk insan olan Adəm də məhz bu dövrdə əmələ gəldi. Bütün miflər, nağıllar, rəvayətlər də məhz bu zamanda yaranmağa başladı. Bu isə o deməkdir ki, qeyd olunan ani dəyişiklik hansısa böyük bir hadisə ilə bağlıdır ki, bütün bu nağıl və rəvayətlər də bu hadisənin rəmzləridir. Belə çıxır ki, bu ani dəyişikliyin səbəbi məhz bir insanın, yəni Amon Allahının kainatı dərk edib, onu özünə tabe etməsi ilə bağlıdır. Başqa sözlə, təxminən 6 min ilə qədər insan nəsli yalnız instinktiv ağıla uyğun heyvan kimi yaşayırdısa, məhz Amon Allahının ilkin materiyanı özünə tabe etməsindən və insanlara ağıl - İlahi od verməsindən sonra onlar düşünən insana - Homo Sapiens-ə çevrilmişlər.

Misirşünas M. A. Korostovsevin fikrincə, Əhdi-Ətiqdə Misirin təsirinin izləri var və Bibliya kosmoqoniyası, yəni Allahın dilindən çıxan sözlə dünyanı yaratması prosesi ilə - Pta Allahının eyni vasitə ilə dünya yaratması prosesinin Memfis kosmoqoniyası arasındakı paralellik göz qabağındadır. Misirşünas İ. S. Kaçnelson da yazır ki, qədim yəhudi ədəbiyyatının Misir ədəbiyyatından aslılığı aydındır. Lakin teoloqlar bunu heç vədə görmək istəmirlər və onların inkişafının «paralelliyini» təsdiq edirlər [33; 354]. Digər tərəfdən, yəhudi fəlsəfəsinin banilərindən olan Aleksandriyalı Filon hesab edir ki, Bibliyanın (Əhdi-Ətiq, Əhdi-Cədid) əsil mənasını tam dərk etmək üçün «alleqoriyalarda gizlənmiş gizli mənasını təyin etmək lazımdır, çünki birbaşa məna – bu bədən, rəmzi məna isə qanunun ruhudur» [34; 70]. Deməli, qədim yazılarda söhbət eyni hadisələrdən gedir və yalnız bu yazıların əsil mahiyyətini başa düşəndən sonra həqiqəti dərk etmək olar. Dini təfsirçilərin yazdığına görə, müqəddəs yazılar dörd səviyyədən ibarətdir. Bu səviyyələrin dərki – «cənnət bağı» mənasını verir. Bunlar: «Pşat», «Remez», «Draş» və «Sod»dur. 

Pşat (bəsit, birbaşa) – əsas, Tövratın bəzən çox dərinliyə gedən birbaşa mənası. 

Remez (rəmz, işarə) – mətndə olan rəmzlər vasitəsi ilə təfsir vermə; bir mətndəki fraqmentin digər mətndəki fraqment ilə əlaqələndirilməsi.

Draş (təfsir vermə) – müqəddəs yazılarda, iki misra arasında saxlanmış pauzanı doldurur. Draş bəzən heç əlaqəsi olmayan qonşu misra arasındakı rabitəni aşkarlayır və ona izah verir.

Sod (sirr) – yalnız «xəbərdarlar» üçün kabbala mənası. Bu səviyyəyə qalxmış insan «cənnətin sakini» - «pardes» (islamda Firdaus) sayılır.  

Islamın «batinilər» cərəyanına görə, Quranın da görünən adi mənasından əlavə - iç, gizli mənası var ki, bu da yalnız «xəbərdar» olanlar üçündür. Ümumiyyətlə, Allahın şərəfli 99 adlarından biri Batin (örtülü), digər isə Zahirdir (aşkar). Batinilər üçün müqəddəs yazıların dərk olunmasının yeganə yolu təvildir ki, bu da mənbəyə, əvvələ qayıdış mənasında Quranın qədimdə başa düşüldüyü mənasına qayıdış deməkdir. Batinilər üçün təvil müqəddəs yazıların dərk olunmasının yeganə yoludur. Bunu isə yalnız seçilmişlər (əl xassə) dərk edə bilər. Deyilənə görə, Peyğəmbər demişdir: «Kim ki, müqəddəs yazıları ağılla izah edir və təfsirdə düz nəticəyə gəlir, həqiqətdə o səhv təfsir verir» [35; 217]. İbn Ərəbi misal üçün Nuh surəsinin təfsirini qeyd edir ki, onun açması Quranda yazılanların tam əksidir. Bu məntiqə görə, həqiqət - işarələr və metaforalar məcmusudur, onların da hərəsinin öz açması mövcuddur. Kainat, bu məntiqlə nəhəng Qurana bənzədilir ki, onun əsil mənasını yalnız sufi arifləri, ona Allah tərəfindən verilən qabiliyyətə görə dərk edə bilər [36; 219]. Belə çıxır, qədim yazıların demək olar hamısının ikinci mənası var ki, bunlar da adi insanlar üçün nəzərdə tutulmamışdır. Məhz bu gizli məna qədim yazılarda «mələklər dili», yəni «quş dili» adlanır. Məhşur Firdovsi bu haqda belə yazır: «Mənim sözlərimdə tapılmaz yalan, nə əfsun, nə əfsanə yazdım inan. Ağılla oxu, rəmz tapsan əgər, düşün, rəmz mənaya yol göstərər» [37; 20].

Şumer mətnlərini araşdıran tarixçi alim İ. M. Dyakonov belə nəticəyə gəlir ki, hər bir Şumer fəsli ayrılıqda müstəqildir və onlar Akkad eposunun əsasını təşkil edir. Lakin onlar mexaniki birləşmə ilə birləşməmişlər: axırıncının bütün hissələri «çox dərin düşünülmüş kompozision rabitədədir və bir müəllif tərəfindən düzülüb qoşulmuşlar» [38; 115]. A. Oppenxeym, özünün «Drevnyaya Mesopotamiya» kitabında qeyd edir ki, «məktubdakı bütün ifadələr demək olar emosiyalarla doludur: onlar bəzən elə mövzuya toxunurlar ki, bizim üçün qaranlıqdır, oradakı işarələr isə yalnız öz ünvanı üçün aydındır... Onların terminləri arasında həddən ziyadə sirli xüsusi deyimlər mövcuddur» [39; 27, 28]. Araşdırıcı V. Vişnyov «Makedoniyalı İskəndər Şərq poeziyasında» məqaləsində, Antik ədəbiyyatın bilicisi Karleylyudan sitat gətirərək yazır ki, «Homerin İliadasında elə bir söz yoxdur ki, biz onu indi Homerin başa düşdüyü kimi başa düşək [40]. Bu isə o deməkdir ki, bütün qədim yazılar sirli rəmzlərlə yazılmışdır və yalnız bu rəmzlərin izahını bilən insan qədim yazılarda söhbətin nədən getdiyini dərk edə bilər. Məhz buna görə Şumer, Babil və Assurların dini və elmi nəsihətləri əsasən şifahi verilirdi. Ən vacib öyüdlər «xəbərdarlara» dodaqdan dodağa ötürülürdü. Konteney, Assur-Babil ədəbiyyatı haqqında yazır ki, «həqiqətən də biz uyğun sahənin tam izahı ilə əlaqədar bir dənə də olsun, nəsihət xarakterli inşa tapa bilmərik. Kahinlər çalışırdılar ki, xalqa elə inşalar çatdırılsın ki, onların əsil mənalarının dərki üçün mütləq şərhçiyə ehtiyac olsun. Mətndə tez-tez bu ifadə təkrarlanır: «Yalnız xəbərdarı sən bununla tanış edə bilərsən, xəbərdar olmayanlar bunları bilməməlidir!» [32; 26]. Bütün bunlar o deməkdir ki, qədim dövrün bütün ədəbiyyatı özlərində sirli ideylar daşıyırlar ki, bunlar adi insanlar üçün yox, yalnız xabardarlar nəsli üçün müəyyən olunmuşdur.

Qədim dövrün araşdırıcıları, mütəxəssisləri bildirirlər ki, qədim Misir ədəbiyyatında diqqəti cəlb edən fənd qədim müəlliflərin, müxtəlif süjetli nağılların ümumi bir çərçivəyə salınması məharətidir ki, buna da dünya ədəbiyyatında ilk dəfə məhz Misirdə rast gəlinir. Sonralar bu, demək olar ki, bütün dünya xalqlarının yazılarında geniş istifadə olunmağa başlandı. Qədim müəlliflər digər stilistik fəndlərə: təkrara, söz oyununa, eyni səs və ya eyni hecanın təkrarına, «üzvlərin paralelliyinə» də əl atırdılar» [33; 317]. Eyni zamanda, bu mütəxəssislərin sözlərinə görə, qədim Misirdə «bütün görünən və görünməz, o cümlədən insan, köhnə şahlıqda maddi göstərilirdi. Insanın mənəvi həyatı da, o dünyadakı varlıqlar kimi, cismani daxilin, əsasən də ürəyin fəaliyyəti kimi başa düşülürdü» [41; 378]. Bu isə o deməkdir ki, qədim yazılarda, Göydə – Allahlar elində də baş verən hadisələr fiziki aləmdəki kimi, yəni real hadisə kimi göstərilir. Belə olan halda, qədim yazılarda həmin hadisənin hansı dünyaya aid olması sualı ortaya çıxır. Bu yazıların hansı dünyaya aidiyyətini bilmək üçün isə bu yazıların dilini, qrammatikasını, qanunlarını bilmək vacibdir. 

Bildirmək istərdik ki, tədqiqatçıların yazdığına görə, qədim Misir, finikiya, yəhudi, aramey və s. dilləri yalnız samitlər üzərində qurulmuşdur. Konsonant kök və yalnız o fikrin daşıyıcısı, ifadələrin mənalarının göstəricisidir. Saitlər isə mənanın hansı qrammatik formaya bürünməsini göstərən xidməti rol oynayır [33; 301]. I. D. Amusin «Rukopisi myortvoqo morya» kitabında qədim yazıların oxunuşunun çətinliyi ilə əlaqədar yazır: «Iş ondadır ki, aramey, yəhudi yazıları digər semit yazıları kimi, qrafiki olaraq yalnız samit səslərlə göstərilir. Mürəkkəb sait səslər sistemi isə təsəvvür olunur» və s. [42; 130]. Belə çıxır ki, bütün qədim yazılarda məna samitlərdə gizlənmişdir və yalnız onların məğzini biləndə qədim yazıların əsil mənalarını dərk etmək mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, ərəb dili də bu məntiqlə yaradılmış dildir. Misal üçün bildirək ki, imam Nəvavinin, Ət-Tirmizidən gətirdiyi hədislərin birində nəzərə çatdırılır ki, deyilənə görə Məhəmməd peyğəmbər demişdir ki, «Kim ki, Qurandan heç olmasa, bir hərfi oxuyur, ona «xeyir iş» kimi qəbul edilir və əvəzində on qat artıq verilir və mən demirəm ki, «Əlif», «Lam», «Mim» bir hərfdir, xeyir, «Əlif» hərf, «Lam» hərf, və «Mim» hərfdir» [43; 999]. Deməli, Quranda da hər bir samit bir rəmzdir ki, yalnız bu rəmzlərin gizli mənasını dərk edəndə, burada söhbətin nədən getdiyini başa düşmək olar. Hədis elminin məşhur bilicisi Buxari yazır ki, Ibn Abbasın sözlərinə görə, Allahın elçisi demişdir: «Cəbrail məni, Quranı bir üsulla oxumağı öyrətmişdi, lakin mən ondan çox öyrənmək üçün çalışdım və nəhayət, o məni «yeddi üsulla» oxumağı öyrətdi» [44; 3219]. Quranın «yeddi üsulla» oxunması, «yeddi gün»ə yaradılmış «dünyanın» sirlərini bilən adamın oxuması mənasındadır. Müsəlmanlar və dərvişlər inanırdılar ki, ərəb əlifbasının hər bir hərfi mistik gücə malikdir, onun qulluğunda hətta cinlər də dayanır ki, onu Allah təyin etmişdir və o hərflərin sirlərini bilənlərə tabe olmalıdır [45; 366]. 

Quran yazır: «O – sənə müqəddəs yazı göndərəndir: orada şeirlər var ki, cərgə ilə düzülmüşdür, onlar – kitablar anasıdır: digərləri – məna oxşarıdır. Kimin ki ürəyində sapma var, onlar oxşarın dalınca gedər və onun təlaşı ilə, açması ilə əlləşərlər. Onun izahını Allahdan başqa heç kəs bilmir. Biliyinə inananlar: «Biz ona inandıq: hər şey Allahımızdandır» deyərlər. Bunları yalnız bilik sahibləri düşünərlər» (Quran, 3:7). Bu isə o deməkdir ki, həqiqətən də Quranda yazılmışlar rəmzi mənadadır və onu yalnız həqiqi bilik sahibləri dərk edə bilər. 

Digər tərəfdən, sufizmin araşdırıcısı Kuşayrinin yazdığına görə, sufilər, yəni «seçilmişlər» nəsli də əsasən sözün kökünü təyin və müqayisə edirlər. Eyni fikri ingilis şərqşünası Uilyam Cons da təsdiqləyir. O yazır ki, bütün mistik təlimlər sonda vahiddir və onu, müqəddəs fars və hind poemalarında minlərlə metafor və poetik fiqurla izhar edirlər. Əslində isə bütün bünlar hamısı bir şeydir və dilin müxtəlifliyi, sözün kökü ilə bağlıdır [46]. Xucviri (1075-ci ildə ölüb) isə, onun dövründə bu elmin əsl mahiyyətinin itdiyini vurğulayır: «Bizim zamanımızda, əsasən də qeyd olunan yerlərdə bu elm həqiqətən də yaddan çıxmışdır, çünki xalq tamamilə Allaha qulluqdan dönmüş və eyş-işrətə qurşanmışdır. Əsrin oxumuş elm adamları və bu günün riyakarları həmin elm haqqında elə təsəvvür yaratmışlar ki, bu, onun kökünə tam əksdir» [46]. Bu isə o deməkdir ki, qədim yazıların batini mənaları dərk edən müqəddəslər nəsli elə sufilər nəsli olmuşlar və artıq X əsrdə bu sirləri bilənlərin sayı çox azalmışdı.

Əl-Qəzali sufilər haqqında yazır: «Mənim üçün aydın oldu ki, sufilər – təkcə sözdə yox, həqiqətdə də daxili biliyə malik olan insanlardır. Mən başa düşdüm ki, öyrənmək vasitəsilə mən onlardan nə mümkünsə öyrəndim, o şey ki, öyrənilməmiş qaldı, onu ekstaz və zahidlik həyatından başqa yolla öyrənmək mümkün deyil» [47]. Belə çıxır, qədim yazıların əsil mahiyyətini məhz sufi müqəddəsləri, onlara verilən xüsusi qabiliyyət vasitəsi ilə dərk etmişlər. Ümumiyyətlə, qəbul olunmuşdur ki, sufilik - peyğəmbərlər elminin mahiyyəti və peyğəmbərlik yoludur və bilavasitə insan tarixinin yarandığı dövrdə yaranmışdır [48].

Erməni tarixçisi Təbrizli Arakel (Davrijetsi) özünün «Hadisələr kitabı»nda («Kniqa istoriy») bildirir ki, onun kitabı çox çətin və dərkolunmazdır. Vardapetlər bütün bunları (söhbət qədim sirlərdən gedir) bilməlidirlər. Çünki, bunları bilməyəndə, kitabı oxuyan adama elə gələcək ki, nə isə başa düşüb, ancaq həqiqətdə heç nə dərk etməyəcək. Ona görə ki, «bu kitablar bütün müdrikliyin, incə və zahiri kitabların müqəddiməsidir». Vardapet Barseqdən misal gətirən Arakel yazır ki, o gecə-gündüz kitabları oxuyurdu, lakin heç nə dərk etmirdi. Müqəddəs Ruh onun bu əziyyətini görəndən sonra, bu kitabları dərk etmək üçün ona, «sözlərin və obrazların daxilinə nüfuz etmə qabiliyyəti və dərrakə verdi» və s. [30;  29]. Deməli, yalnız sözlərin və obrazların daxilinə nüfuz edə bilən insan bu yazıları başa düşmək qabiliyyətinə malik ola bilər. Arakel, mətnlərdə rast gəlinən rəqəmlərlə, yəni tarixlə bağlı isə bildirir ki, «hər bir katalikosun [adının] qarşısında qoyulan il, onun taxta çıxdığı il yox, xüsüsi işarədir ki, biz onunla o katolikosu tanıyırıq. Və həm də: əgər bir-birinə yaxın zamanında iki Karapet və ya iki Poqos varsa, bu tarixlə biz onları bir-birindən ayırırıq və bizdə onların bir və ya iki olmasına heç şübhə olmaz» [30; 31]. Bu isə o deməkdir ki, qədim mənbələrdəki tarixlər, zamanı, vaxtı təyin etmək üçün yox, söhbətin hansı qəhrəmandan getməsini aydınlaşdırmaq üçündür.

Məşhur erməni tarixçisi sayılan Movses Xorenatsi (Moisey Xorenskiy) qədim mənbələrdəki adları dəyişdirərək onları sufiliyə əsasən digər adla əvəz edərək yazır: «Beləliklə, bu kitaba əsasən (rəvayətə) başlayaraq deyim: Iapetoste, Meroq, Sirat, Taklad, yəni ki, Iafət, Qomer, Tiras, Torqom…» [49; 9]. M. Xorenatsinin Iapetosteni (Yapet - F. G. B.) – Yafət adlandırması aydındır. Lakin ikinci ad olan Meroq burada Qomerə çevrilir ki, bu da onun digər sufi müdrikləri kimi Meroqu [MR-Q] - Mar-Ağa [MR-Ğ] kimi oxuması deməkdir və burada Ağa sözünün qarşıya çıxması, yəni Mar-Ağa (Meroq) sözünün Ağa-Mar/Qomer [Q-MR] sözünə çevrilməsi sözün mənasına təsir etmir. Erməni mənbələrində midiyalıların mar, Midiyanın isə Mark adlanmasını nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, Meroq rəmzi bilavasitə Midiya ilə bağlıdır  [5 0; 238]. Sirat [SRT] sözünün Tirasa [TRS] çevrilməsi isə onu göstərir ki, o da digər müdriklər kimi sözü eyni zamanda əksinə də oxuyur (TRS – SRT) və bu sufi məntiqinə görə, eyni mənalıdır. Lakin Movsesin Takladı - Torq kimi göstərməsi o deməkdir ki, onun yazıları yalnız xəbərdarlar üçün yazılmışdır. Çünki, yalnız xəbərdarlara məlumdur ki, Taklad [T-KLD], yəni Ata-Kelad/Gelat/Xald (kəldanilərin atası) elə Torq [T-RQ], yəni Ata-Qor (Qor atadır) və ya türkdür. 

Əl-Fərabiyə görə də qədim sirləri dərk etmək üçün ilk növbədə dil haqqındakı elmi başa düşmək lazımdır. Dildən sonra varlıqlara verilmiş adların qanunlara, deyimlərin və danışıqların quruluşuna və s. fikir vermək lazımdır. Üçüncü isə məntiqdir ki, məntiqi fiqurlara görə, rəvayət edən cümlələrin düzülüşünü dərk etmək və ondan nəticə çıxarmağı öyrədir. Dördüncü -elm poetikadır ki, nitqlərin ardıcıllığını, keyfiyyətinə görə tanınmasını, yəni tənasübünü, müəyyən zamanını və s. bilmək lazımdır. Məhz bu elmlərdən sonra Fərabiyə görə, hesabat, yəni riyaziyyat elmi gəlir. Fərabi bildirir ki, bunları bilən müdrikliyin şərbətini  içəcək, həqiqətə məhəbbəti artacaq, məhz bu vasitələrlə, Allahı köməyi ilə gizlinləri dərk edəcək və sənə xeyir olanları qavrayacaqsan [51; 2].

Ibn Ərəbi sufilərin gizli elmləri haqqında yazır: «Peyğəmbərlər sadə dildə danışaraq, öz nitqlərini hamıya şamil edirlər və bilənin bunları başa düşəcəyini, sözlərin dərk olunacağını hesab edirlər. Elçilər də sadə xalqı nəzərə alırlar, çünki dərk edənin səviyyəsini bilirlər. Bu səviyyəni Allahın vergisindən danışanda O da (Məhəmməd) qeyd edirdi: «Bu ər kişiyə verirəm (hərçənd mənim üçün fərqi yoxdur), çünki qorxuram ki, Allah onu oda ata». Bax, beləcə o, zəif ağılda olanı və məntiqsizləri, o insanları ki, onları təbiət və şəhvət idarə edir, nəzərə aldı. Eynilə onlar tərəfindən (peyğəmbər və elçilər) təqdim olunan biliklər çox başa düşülən geyimdə çatdırılırdı, ona görə ki, dərinliyə enə bilməyənlər, onu kamilliyin ən ali səviyyəsi saysınlar, ona baxıb desinlər: «Bu geyimlər nə gözəldir!». Lakin dəqiq biliyi olanlar isə, dalğıc - müdriklik incisi axtaran deyər: «Bu paltar – şahındır» - sonra, onun necəliyinə, hansı materialdan olmasına baxacaq, onu kim geyinmişdir: beləcə o, digərlərinin başa düşmədiyini, bu elmdən məhrum olanların başa düşmədiyini biləcək. Onlar dünyada və öz xalqları içində belələri, peyğəmbərlər, elçilər və varislər olduğunu bilərək sadə dilə, adi insanlar və seçilmişlər üçün ümumi olan dilə müraciət etmişlər. Bu dildə seçilmiş, adi insanların başa düşdüyünü biləcək və bundan daha çox başa düşəcək, çünki elə buna görə onu, adi insanlardan fərqli olaraq seçilmiş adlandırırlar. Bununla biliklərin xəbərçiləri kifayətlənmişlər. Onun (Musa peyğəmbərin) kəlamının müdrikliyi məhz bundadır: «Mən sizdən, sizin qarşınızdakı qorxudan qaçdım». O, demədi: «Mən sizdən, təhlükəsizliyimə və saxlanmağıma olan məhəbbətimə görə qaçdım» [15; 25]. Ərəbinin yazdığından belə çıxır ki, əvvəla Quranın və digər yazıların əsil mənasını yalnız seçilmişlər dərk edə bilərlər və onlara bilavasitə qədim sirləri bildikləri üçün seçilmiş deyiblər.

Gizli mənanı dərk edə bilməyən adi insanı isə Ərəbi «təbiət və şəhvət idarə edən, zəif ağılda olan, məntiqsiz» sayır və «insani heyvan» adlandırırdı. Erməni tarixçisi M. Xorenatsiyə görə də bütün müqəddəs yazılar yalnız seçilmişlər adlanan yəhudilərə aiddir, adi insanlar isə nifrətə layiq olduqları üçün yazılarda qeyd olunmağa layiq deyillər [49; 5]. XVI əsrdə yaşamış Varmiya yepiskopu, kardinal Qozi isə demişdir: «Əhdi-Ətiqi xalqa oxumağa vermək – müqəddəs şeyi itə vermək, mirvarini donuzun qabağına atmaq deməkdir» [52; 357]. Kardinalın bu fikri, Matfeyin Incilində belə qeyd olunur: «Müqəddəs şeyləri itlərə verməyin, öz mirvarinizi donuzların qarşısına atmayın ki, onlar onu tapdalamasınlar və dönüb sizləri parçalamasınlar» [8; Mf.7:6].

Maraqlı haldır ki, qədim Misir məntiqinə görə, yerli misirlilər insan, yad tayfalar isə insan sayılmırlar. Xalqın ümumi bədbəxtliyi zamanı misirlilər şikayətlənirdilər ki, «yadellilər kənardan Misirə gəlmişlər… Kənar ölkənin sakinləri burda adam olmuşlar» [11; 47]. Qədim hind yazısı olan Mahabharatada adi insanlar «ev heyvanı» siyahısında öküz və keçidən sonra, qoyun, at, qatır, uzunqulaqdan isə əvvəl qeyd olunan yeddiliyə daxildirlər [27; 309]. Buradan belə çıxır ki, qədim yazıların adi insanlara heç bir aidiyyəti yoxdur və bütün yazılar bilavasitə, Quranda «anlayan tayfa» kimi qeyd olunmuş peyğəmbərlərə, yəni seçilmişlərə aiddir və yalnız onlar bu mətnlərdə yazılanları başa düşmək qabiliyyətinə malikdirlər. 

Ibn Ərəbi seçilmişlərin elmi haqqında yazır: «Peyğəmbərlər öz biliklərinin mənbəyini Ilahi ilhamın qaynağından alırlar. Onlar bilirlər ki, ağıl öz düşünmə məntiqində, dünya nizamını olduğu kimi dərk etmək qabiliyyətində deyil. Xəbər - dadma vasitəsi ilə dərk olunanı başa düşmək qabiliyyətində deyil. Buna görə də, tam bilik – yalnız Ilahi üzəçıxmadadır – o zaman ki, Allah «daxili gözdən» (bəsirə) örtüyü götürür və o əbədini və yaradılmışı, varlığı və qeyri varlığı, qeyri mümkünü, mütləqi, həqiqətdə və təcəssümdə bunun kimi olanı dərk etməyə başlayır [15; 14]. Quran - örtük (pərdə) rəmzini, Günəşin çıxdığı yerdə yaşayan insanlarla bağlayır: «O, Günəşin çıxdığı yerə çatanda gördü ki, O, aramızda örtük yaratmadığımız insanların başının üstündən çıxır». Günəşin batdığı yer isə, yenə də yanında insan yaşadığı bataqlıq mənbəyidir (Quran, 18:90, 18:84). Belə çıxır ki, Qurana görə, «örtüyü olmayanlar», yəni Allahın  sirlərini bilən seçilmişlər nəsli bilavasitə Günəşin çıxdığı yerdə yaşayırlar. Günəşin çıxdığı yer haqqında biz Albaniya və Şərq rəmzləri ilə əlaqədar yazacağıq.

Ibn Ərəbiyə görə, peyğəmbərlər xüsusi müqəddəslərdir ki, yüksək əbədi səviyyələri mövcuddur, onlar odda, yəni cənnətdə elçi və peyğəmbərlərlə əbədi dünyada olurlar [15; 14]. Əflatun «Fedon» əsərində, insanın öləndən sonra o dünyaya düşüb, orada əbədi yaşamasını reallıq kimi göstərir və qeyd edir ki, «orada da insanlar yerdə yaşadıqları kimi yaşayırlar. Onların da orada öz məbədləri, müqəddəs yerləri var və onlar o dünyada, yəni cənnətdə dərdsiz-qəmsiz ömür sürürlər. O dünyadakılar Yerdəki insanlarla yuxugörmə və s. telepatik yollarla əlaqə saxlayırlar... Bizim üçün su, dəniz nədirsə, onlar üçün o havadır. Bizim üçün hava nədirsə, onlar üçün o efirdir. Onlar heç vaxt xəstələnmirlər. Ağılda, görmə və eşitmədə onlar bizdən hava sudan və efir havadan nə qədər təmizdirsə, bir o qədər fərqlənirlər» [53; 110, 111]. Qurana görə, o dünyadakı həyat buradakından daha gözəldir: «Buradakı həyat – yalnız oyun və əyləncədir: Allahdan qorxanlar üçün gələcək məkan daha gözəldir. Doğrudanmı, siz dərk etmirsiniz» (Quran, 6:32). Belə çıxır ki, ruhlar dünyası həqiqətən mövcuddur və o dünyanın əsas sakinləri də məhz peyğəmbərlər, elçilər nəslidir. Əflatuna görə, o dünyada yaşayanların yerdəki müqəddəslərlə əlaqə saxlamasının əsas səbəbi, Allahın - anlayan tayfa, yəni peyğəmbərlər nəsli üçün xüsusi qaraciyər növü yaratması və ona «gələcəyi görmə» xüsusiyyətini verməsidir [1; 71E,72V]. «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı «Ol gün cigərində olan ər yigitlər bəlürdi» ifadəsi əsil bəg ərlərinin peyğəmbərliklə əlaqəsi mənasındadır [4; səh.77]. Belə çıxır ki, seçilmişlər nəsli, adi insanın orqanizm quruluşuna görə də fərqlidir, yəni onlara, Allahla və Göydəki ruhlarla əlaqə saxlamaq qabiliyyəti verilmişdir.

Ibn Ərəbi yazır: «Bu bilik xüsusidir, o çox aşağılardan gəlir, çünki ayaq insanda ən aşağadıdır, ondan da aşağı, onun altındadır, yəni yoldur. O adam ki, Allahın təcəssümünün yol olduğunu başa düşür, o dünya nizamını olduğu kimi dərk edir – Onda, Böyük və ən Alidə sən də hərəkət edirsən və təqib edirsən, çünki Ondan başqa dərk edilə bilən yoxdur və O – varlıqların, bütün hərəkət edən hər şeyin təcəssümüdür. Ondan başqa bilən yoxdur: sən kimsən? Öz həqiqi varlığını və öz yolunu (tərikə) dərk elə, çünki, dünya nizamının dili ilə sənə izah olundu – əgər sən başa düşdünsə. O həqiqi dildir və onu yalnız həqiqi dərketmə qabiliyyəti olan başa düşə bilər, çünki Allahla əlaqələndirilən çoxdur və Onun siması müxtəlifdir [15; 10]. Ərəbinin bu deyimindən aydın olur ki, həqiqi bilik yalnız ilkin materiyadadır və bilavasitə Əbədi Allah da odur. Onu dərk etmək üçünsə sufi müridi mütləq kamillik yolu olan tərikə (təriqət) silsiləsini - sufi qardaşlığının (türüklərin) mistik yolu olan silsiləni keçməlidir. Yəni sufi bəqa (bəglik) səviyyəsinə nail olmaq üçün kamillik yolu ilə getməlidir ki, bu yol da «tərikə» - «dini kamilləşmə», Allahın dərkində «həqiqətə aparan yol» fikrini ifadə edir. Quranda (46:30) yol mənasında işlənən «tərikə» rəmzini, Qəzali də - həqiqi biliyə çatma, Allaha mistik yaxınlaşma mənasını qeyd edir [54; 292].

Tərikə - mənbələrə görə, praktik üsul – xüsusi normalar mənasındadır ki, onun vasitəsilə mənəvi paklığa can atan insan Ilahi həqiqəti dərk etmək yoluna qədəm qoyur. Qəbul olunmuşdur ki, bu yolu tutan sufilər IX əsrdən başlayaraq Xorasanda «müəllim (şeyx, mürşid) – tələbə» (mürid) institutu yaradırlar və bu Allahın dərkinin mistik yoluna, yəni tərikə yoluna qədəm qoyanların dərnəyi sayılır. Bu dərnəyin üzvləri, yəni tərikə yolunu tutanlar - mənbələrdə türüklər, yəni türklər adlanır. Məhz bu zamanlardan, tərikə yolunu tutanların, yəni türüklərin, türklərin elmi - ümumi kütlənin elminə çevrilir. XII əsrlərdən sonra isə artıq Allahın mistik dərki yolu ilə gedən müridlər (neofit) müxtəlif tərikə cəmiyyətləri yaratmağa başlayırlar [36; 224]. Bundan sonra xristianların monax ordenlərinə oxşar çoxlu sufi qardaşlıqları yaranır ki, onlara - sufi monastırı, sufinin yaşadığı yer – Zaviyələrdə rast gəlinir. Mənbələrə görə, XII - XIV əsrlərdə sufi qardaşlığı olan türklərin (türüklərin) inkişafından sonra bu yaşayış məkanı genişlənmişdi, bura artıq kompleks tikintilər, müqəddəsin məqbərəsi, məscid, müridlərin hücrəsi və s. daxil idi. 

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, türk adı müridlərə, onların Allahın dərki yolunu tutması ilə bağlı verilmişdir və sufi terminlərinin demək olar ki hamısı türk sözləridir. L. Qumilyov «Qədim türklər» kitabında xüsusi qeyd edir ki, «türk» adı altında 5-ci əsrdə knyaz Aşinanın ətrafında birləşən, VI-VIII əsrlərdə isə xalq kimi formalaşan və türk dilində danışan orda nəzərdə tutulur. Lakin eyni dildə danışan qonşu xalqlar qətiyyən türk hesab edilmir [55; 33]. 

Digər tərəfdən, tərikə yolunu tutmuş türklər mənbələrdə «şeyxlər nəsli» sayılır və onlar «əhli əs-silsilə» adlanır ki, baniləri də Məhəmməd peyğəmbər hesab edilir [36; 209]. Müasir dövrün sufilərindən hesab edilən Idris Şahın yazdığına görə də, sufi ordenlərini yaxud tərikəni Məhəmməd peyğəmbər və ya onun əshabələri yaratmışlar [56; 85]. Əgər nəzərə alsaq ki, «əhli əs-suffa» və ya «əshab əs-suffa» («örtük əhli») rəmzləri də sufi əhli mənasındadır və bu təsəvvüf elmi islamla bir vaxtda yaranmışdır, razılaşarıq ki, Məhəmməd peyğəmbər adi insan yox, sufi silsiləsini keçmiş şeyxlər, pirlər, yəni seçilmişlər nəslinin banisidir. Bu isə o deməkdir ki, «əshab əs-suffa» deyəndə elə Məhəmməd peyğəmbərin əshabəlari nəzərdə tutulmalıdır. Çünki Məhəmməd peyğəmbərin əshabələrindən bir neçəsiini təsəvvüf elmi ilə bağlılığı məlumdur (Abu-d-Dardə, Abu Zərr, Huzayfa və s.) [36; 225, 228].

Müasir dövrün sufi araşdırıcısı Idris Şah yazır ki, tərikə yolunu tutmuşların cəmiyyətinə, yəni Ordenə daxil olmaq üçün onun bir neçə yüz - Xəlq adlanan filiallarından birinə daxil olmaq lazımdır. Burada ən aşağı dərəcə saleh adlanır ki, bu dərəcəyə namizəd Ordenin yığıncaqlarında iştirak edir. O pir, yəni başçı tərəfindən razılıq alandan sonra saleh olur [56; 87]. Saleh, Xəlqin başçısı tərəfindən Ordenə qəbul olunandan sonra mürid və ya şagird adını alır, ikinci səviyyə olan Təriqətə aparan yola qədəm qoyur. Mürid pilləsində saleh (axtaran) Xəlqdə və ya monastırdakı yığıncaqlarda iştirak edir. Nəhayət, ustad nəticəyə gəlir ki, şagird Təriqət (türk – F. G. B.) tituluna layiqdir və məhz bundan sonra pir ona magik bilikləri öyrətməyə başlayır. Sonra o Səfər-ulla pilləsinə, yəni «biliyə səfər etmə» (ilkin materiyaya – F. G. B.) səviyyəsinə yüksəlir və Ordenin banisini «öz piri» adlandırır. Müəllim isə şeyx və ya Mürşid adını alır [56; 89,90]. Saleh, Xəlq, Pir, Şeyx və s. rəmzlərin açmasını biz aşağıda verəcəyik.

Sufi dahisi Qəzalinin yazdığına görə, tərikə yolu Allahın dərkinə aparan yeganə yoldur və bu yolu gedən sufilərin həyat tərzi ən yaxşı həyat tərzidir. Onların adət və ədəbləri isə ən pak adət və ədəbdir. Sufilərin hərəkət və işlərinin mənbəyi peyğəmbərin nurundan bəhrələnir, dünyada insanların özlərinə rəhbər tutacağı ikinci belə bir nur yoxdur. Tərikə yoluna qədəm qoymuş sufi yolun elə başlanğıcında gizlinləri seyr etməyə başlayır və hətta gümrah vəziyyətdə mələkləri və peyğəmbərlərin ruhlarını seyr edir, onların səsini eşidir və s. Gözəgörünmə və seyretmə artdıqca səviyyə yüksəlir. Kamilləşmənin sonunu isə bəziləri tam (Allaha) qovuşma, digərləri birləşmə, üçüncülər isə – (son səviyyəyə) çatma adlandırır. Məhəmməd peyğəmbərin, bu dünyadan ayrılıb Xira dağına gəlməsi, orada öz Ağası ilə təkbətək qalması və ona Ilahi münasibətinə ərəblər: «Həqiqətən, Məhəmmədin öz Ağasına ehtirası alışdı!» dedilər. Bu vəziyyəti bilavasitə hiss etmək istəyən isə yalnız sufilik yolu ilə getməlidir [57]. Qəzalinin bu fikrindən belə çıxır ki, Məhəmməd peyğəmbər bilavasitə tərikə - türklük yolunu keçib, Allaha qovuşmuş sufi piridir. Quranın 86-cı surəsi «Tarik», yəni tərikə, türk adlanır ki, bunu «gecə gələn» mənasında tərcümə etmişlər. Lakin burada gələn ulduz, insan kimi doğulacaq və «qaytaran Göylə yarılan Yerin arasında» olacaqdır. Biz aşağıda gecə rəmzinin axirətlə bağlı rəmz olduğunu göstərəcəyik.

Dini inama görə, Məhəmməd peyğəmbər Merac gecəsi insanbaşlı Buraq atı ilə Məkkədən (Əl Haram) səmadakı Yersəlimə (əl-Əqsa) «səyahətə» çıxmış, oradan isə «nur pilləkanı» ilə (bəzən «pilləkan gecəsi» də adlanır) qalxaraq, Allahla «görüşüb söhbət etmişdir». Quranda son peyğəmbərin Göyə çıxması belə ifadə olunur: «Tərif olsun Ona ki, öz qulunu gecə toxunulmaz (Məscidülhəram) məsciddən, ətrafından mübarək etdiyimiz uzaqdakı (Məscidüləqsa) məscidə apardı və Bizim nişanələrimizi ona göstərdi. Həqiqətən O hər şeyi eşidən və hər şeyi görəndir!» (Quran, 17:1). Ümumiyyətlə, Quranın 70-ci surəsi «əl-Məaric», yəni «Dərəcələr», «Pillələr» surəsi adlanır ki, buradakı «pillə» sufilərin «tərikə yolu» mənasındadır. Quranda bildirilir ki, «Pillələr sahibi olan Allahdır! Mələklər və ruh Onun yanına, müddəti əlli min il olan bir gündə qalxarlar!» (Quran, 70:3,4). Digər yerdə isə qeyd edilir ki, «Biz istədiyimiz şəxsi pillə-pilə yüksəldirik» (Quran, 6:83). Bu o deməkdir ki, sufi silsiləsini yalnız Allahın istədiyi insan qalxa bilər. «Pillə-pillə yüksələn» isə yalnız «açıq təsdiq ilə gələn», yəni son peyğəmbər olacaqdır: «Bəlkə onların nərdivanları var ki, onda qulaq asırlar? Qoy qulaq asan açıq təsdiq ilə gəlsin!» (Quran, 52:38). Və ya: «Onların üz döndərmələri sənə ağır gəlirsə, yerin altına aparan bir lağım və ya Göyə çıxacaq bir nərdivan tapsaydın, onlara nişanələrlə gələrdin! Allah istəsəydi, onları doğru yola gətirərdi: elə isə cahillərdən olma!» (Quran, 6:35). Bu isə o deməkdir ki, axirətdə gələn peyğəmbər, ölüm şahlığının rəmzi olan yeraltı mağaraya aparan yolu göstərməklə bərabər sufilik pilləsini keçib sirləri biləcək və açıq nişanələrlə gələcəkdir.

Son peyğəmbərin merac gecəsi yeddi Göyü keçib Allahla görüşməsi, onun sufi silsiləsini, yəni pilləsini keçməsi mənasındadır. Eyni zamanda mənbələrə görə, Məhəmməd peyğəmbərə qədər bu atı Ibrahim peyğəmbər minib Göyə çıxmışdır [36; 43]. Bu isə o deməkdir ki, Məhəmməd peyğəmbər kimi, Ibrahim peyğəmbər də tərikə silsiləsini addımlamış sufi piridir. Məhəmməd peyğəmbərə qədər bu atı Ibrahim peyğəmbərin minib Göyə çıxması o deməkdir ki, Məhəmməd peyğəmbər burada ikinci, yəni axirətdə gələn Mehdi obrazındadır.

Sufizmdə sufinin kamillik yolu ilə qalxdığı pillələrə, yəni tərikə silsiləsinə «mənzil» də deyilir. Tərikə yolunu tutmuş türk, yəni sufi müridi məqam zamanı - ekstaz vəziyyətində nurlanma, yəni aydınlaşma (kəşf) səviyyəsinə çatır. Ərəbi yazır: «Ekstaz – pərdənin götürülməsi, tamaşa edənin seyri, dərk olunma, qaibin tamaşası, gizli ilə söhbət və itirilmişlə dostluq, bu sənin özünün «itirilməyin» mənasındadır» [54; 106]. Qəzali, kamilliyin artım mərhələsindəki pilləni, yəni mənzili bilavasitə «makamat» adlandırır. Hucviriyə görə, «məqam» peyğəmbərin həmişə dayandığı «mənzildir»sə, müqəddəsin qısa müddətli yüksəldiyi «mənzil» - «hal» adlanır. Qəzali fəlsəfəsinin araşdırıcısı olan Naumkin yazır ki, «hal» - yüzilliklər boyu insanın, ən yüksək ekstatik səviyyə olan «Allahın sakinliyini» hiss etməsidir: «keyfiyyət məqam adlanır, o möhkəmlənəndən sonra isə «hal» olur» [54; 271, 272].  

Məhşur sufi mistiki Bəhaullanın «Yeddi vadi» kitabına görə, insan ruhunun cismindən Göy dünyasına qədər etdiyi səyahət, yəni məqam yeddidir (göyün yeddi qatı) ki, bəziləri bunu yeddi vadi, bəziləri isə yeddi şəhər adlandırır. Birinci vadi «Axtarış vadisi»dir ki, burada sufi dözümlülük nümayiş etdirməlidir. Ikinci vadi «Məhəbbət vadisi»dir ki, burada o məhəbbət alovuna düşüb əzab çəkir. Allahın «Yar» olduğu mürid bu pilləkəni keçəndən sonra «Dərketmə vadisi»nə daxil olur. Burada onun «daxili gözü», yəni ruhunun (bəsirə) gözü açılır və o bu «gözlə» yaradılışın sirlərini dərk etməyə başlayır. Sufizmdə «gözünü yum ki, görəsən» deyimi, onların məhz ruhun gözü ilə görməsi mənasındadır. Buranı keçən səyyah «Qovuşma vadisi»nə daxil olur və o Allahın gözü ilə görür, qulağı ilə eşidir. O «dostunun» (Allahın) məbədgahına daxil olub istəkli sirdaş kimi çadırı öz sevgilisi (Allahla) ilə bölür. Beşinci vadi «Məmnunluq vadisi»dir ki, burada səyyah ehtiras örtüyünü yandırır, daxili və zahiri gözü ilə hər şeyinin daxilini, xaricini dərk edir. Buranı keçən səyyah «Təəccüb vadisi» olan böyüklük okeanına daxil olur və hər an onun təəcübü artır. Nəhayət, «təəccübün» dağlı təpələrinə qalxandan sonra səyyah, «Əsl miskinlik və tam yox olma vadisi»nə qədəm qoyur. Bu «mənzildə», yəni pillədə şəxsiyət tam yoxa çıxır və Allah dərgahına qədəm qoyur. Həqiqi sevənin və yaxın dostun öz sevgilisinə çatması kifayətdir ki, Sevgilinin gözəlliyinin qığılcımı və sevən ürəyin alovu alışıb, bütün pərdəni və örtüyü yandırsın. Bu tam yox olma «mənzilində», səyahətçiyə təsir edən bütün şeylər yox olur və əbədiyyət üfüqündə qaranlıqdan Ilahi Sifət qalxır. Ən yüksək mərhələyə çatıb, qüdrətli pilləkənə yaxınlaşanda və Sevgilini görəndə hər şey yaddan çıxır. Bu şəhərdə artıq insanı Ilahi şəfəq öz ağuşuna alır. Bu vadi «Mahmud məqamı» (əl-məqam əl-Mahmud – F. G. B.), yəni «Təriflənmiş mənzil» (pillə) adlanır (Quran, 17:81). Kim ki, Göylə vəhdət səviyyəsinə qalxıb Kamil Həqiqət dənizinə yüksəlir, bu şəhərə pərəstiş edir – bu isə Allahda həyat pilləsidir – sirlərə agah olana ən son dayanacaq və sevənlərin son vətənidir. Lakin sirli okeanın faniləri üçün bu pillə ürəkdəki dayağın birinci qapılarıdır, yəni insanın, ürək şəhərinə ilk girişidir: ürək isə dörd vəziyyətdən yaranmışdır, qohum ruh tapılsaydı, bunları da qeyd etmək olardı [58]. Qeyd etmək lazımdır ki, «Mahmud məqamı» pilləsi (mənzili) ümumiyyətlə, Bəhaullaya görə, peyğəmbər və böyük dayaq, mənasındadır. Ərəb dilində «tərif söyləmək», yəni Mahmud, Əhməd və Məhəmməd rəmzləri eynidir ki, burada Mahmud sözü həm Allahın adlarından biri, həm də Məhəmməd peyğəmbərin ləğəblərindən biridir. Islamda Mahmud, yəni Məhəmməd peyğəmbərin məqamı, cənnətdə ən ali yer kimi qəbul olunmuşdur ki, Allah tərəfindən ona vəd verilmişdir. Quranda məqam rəmzi mələk pilləsinə aid edilir: «Bizim aramızda məlum məqamı olmayan heç kəs yoxdur» (Quran, 37:164). Əgər biz nəzərə alsaq ki, Qəzali bu kamilləşmə səviyyəsinə, Məhəmməd [MHMMD]  və Mahmud [MHMD] rəmzləri ilə eyni məna daşıyan «məqamat» [MQMT] rəmzini aid edir, razılaşarıq ki, Məhəmməd peyğəmbər rəmzi elə mələk məqamı rəmzidir [54; 271]. Yəni Məhəmməd peyğəmbərin obrazı sufizmdə ən ali səviyyəyə – mələk səviyyəsinə yüksəlmiş türk müridinin obrazıdır. 

Mələk məqamının, yəni səviyyəsini yaxşı başa düşmək üçün qədim mənbələrə müraciət edək. Aleksandriyalı Filon yazır ki, dünyanı yaradanda Allah müxtəlif dərəcəli təmizliyə malik bədənsiz düşünən ruhlar yaratmışdır. Daha təmiz ruhlar daha mahir bədənlə birləşərək mələklərə çevrilmişlər, az təmizlər isə insan ruhları olmuşlər. Bu ruhlar həm hissiyyatda və həm də düşüncədə aktivdirlər. Onlar Allahın iradəsinə qarşı qoyula bilən bəzi ruhi azadlığa da malikdirlər. Bədənin ölümündən sonra ruh ali sferaya qalxıb mələklər əhatəsində hüzurdan ləzzət də ala bilir. Sonra onlar Göy dünyasına və hətta Allahın aləminə qalxa bilirlər [14; 369]. Belə çıxır ki, mələk, yəni peyğəmbərlər ruhu adi insan ruhundan təmizliyinə görə fərqlidir və ən ali səviyyəyə yüksəlmək üçün ruh bilavasitə peyğəmbərlər nəslinin nümayəndəsində zühur etməlidir.

Digər tərəfdən, tərikə yolunun Mahmud məqamı (ət-tərikə əl-Mahmud – «bəyənilmiş yol») eyni zamanda cadugərlik, magiyanın icazə verilmiş, yəni qanuni yolu sayılır ki, bunun əksi isə məzəmət edilən yoldur (ət-tərikə əl-məzmuma). Quranda Məhəmməd peyğəmbər sahir, yəni cadugər və mashur, yəni cadulanmış adlandırılır (Quran, 10:2, 17:47). Onun nəsihətləri isə – kim tərəfindən isə ona verilən cadugərlik (sehri-yusar) sayılır (Quran, 74:24, 28:36 və s.). Belə çıxır ki, silsilənin ən ali səviyyəsi olan Mahmud (Məhəmməd) məqamı eyni zamanda sehrbazlıqdır ki, bu sehrbazlıq Misir sehrbazları ilə eynidir [36; 211]. Sehr sözünün - «əs-sahara» rəmzi ilə eyni olması ona işarədir ki, bu rəmz Qurandakı Sakara rəmzi ilə bir kökdəndir (Quran, 54:48,74:26-28,43). Bu isə o deməkdir ki, «Mahmud məqamı» - «cəhənnəm odu» mənasını verən sakara ilə də bağlıdır. Qədim Misirdə Sakar/Sokar rəmzi ölüm şahlığı və ruhlar dünyası mənasını daşıyır və biz bu haqda yazacağıq.  

Mənbələrdə Mahmud məqamından başqa əsasən Ibrahim məqamından da danışılır ki, bu da Ibrahim peyğəmbərin Kəbəni tikdiyi vaxt durduğu daş mənasındadır. Nəticələri ümumiləşdirsək, belə qərara gələrik ki, Ibrahim peyğəmbər, sufizmin ən ali məqamına yüksələrək, sehr, magiya vasitəsi ilə Kəbəni tikmişdir və s.

Sufi silsiləsinin - mütləq reallıq olan Həqiqət, yəni «Əsil miskinlik və tam yox olma vadisi» özlüyündə iki fazadan – fəna (itirilmə) və bəqa (baka), yəni bəglikdən (əbədi mövcudluq) ibarətdir. Fəna fazasında mürid özü özünün bu dünyadakı mövcudluğunu hiss edərək, Allaha, yəni Ilahi mühitə qovuşur. Bəqa/Baka fazasında, yəni bəglik səviyyəsində isə o əbədi Allahda olur. Bu səviyyədə artıq sufi ilə Allah (ilkin materiya) arasında heç bir maneə olmur. O ilkin materiyanı idarə etmək, onu istədiyi varlığa vermək, varlıqlardan onun daxili strukturu haqqında informasiya almaq, istədiyi şeyi yaratmaq üçün vacib olan üsulu tam dərk etmək və s. Ilahi qüdrətə sahib olur. Deməli, iranlıların - Allah mənasını verən «baqa», rusların isə «boq» sözləri məhz sufilərin bəg sözüdür ki, bu da səbəblər səbəbi olan ilkin materiyaya qovuşmaq, onunla vəhdət təşkil etmək deməkdir. Sufinin bu vəziyyəti «Ilahinin sakinliyi» (Allahın iştirakı) adlanır. Bu isə Ibrahim məqamında tikilmiş Kəbə evində ilkin materiyanın, yəni Ilahi odun - cadu, sehr vasitəsilə yerləşdirilməsi mənasındadır. Kəbə evində sehr və cadu vasitəsi ilə tikilən binanın içində Ilahi od mövcuddur ki, Quran bu fikri belə yazır: «Onlar dedilər: «Bunun (Ibrahim) üçün bir bina tikin və özünü də oda atın!..  Biz dedik: «Od, Ibrahim üçün sərin və zərərsiz ol!» (Quran, 37:97, 21:69). Və o vaxt Ibrahim: «Yə Rəbbim, buranı təhlükədən uzaq bir ölkə et, əhalisinin Allaha və axirət gününə inanlarına müxtəlif meyvələrdən ruzi ver!». O dedi: «Kafir olanlara da müvəqqəti bir qədər ruzi verirəm, sonra da cəhənnəm oduna düçar edərəm. Bu qayıdış nə fənadır». Ibrahim, Ismaillə birlikdə Beytin təməlini yüksəldəndə demişdi: «Ey Rəbbimiz! Bizdən qəbul et, axı sən həqiqətən eşidən və bilənsən. Bizi, Sənə itaət edən müsəlman et və nəslimizdən də sənə itaət edən cəmiyyət yarat və bizə ibadət edəcəymiz yeri göstər və tövbə edəndə Bizi şərəfləndir. Axı Sən tövbələri qəbul edən mərhəmətlisən» (Quran, 2:126-128). Bu isə o deməkdir ki, Ibrahim peyğəmbərin tikdiyi ev, təhlükədən uzaq bir ölkədir ki, bu da ruhlar dünyası mənasında cənnətdir. Deməli, Ibrahim sehr vasitəsi ilə Göydə ruhlar dünyası yaratmışdır və insan öləndən sonra onu ruhu bu dünyaya qalxır. Quranda Ibrahim peyğəmbərə və Luta xilas kimi verilən aləm mənasında olan od (Quran, 21:69,71) - «Kitabi - Dədə Qorqud»a görə «bustana», yəni cənnəti-gülüstana çevrilmişdir [4; 109].

Ibn Ərəbi yazır: «Allah bu insan varlığını ölüm yolu ilə məhv etmir; bu, yoxluğa getmək deyil, ayrılıqdır (təfriq); O insanı özünə götürür. Bunun yeganə vəzifəsi – Allahın onu özünə götürməsidir – «Ona isə hamı qayıdır». Onu özünə götürərək O onu özünə götürüb, ona bu gəmidən fərqli gəmi – onun düşdüyü məkanın, yəni qalacağı məkanın gəmisini verir, qalacağı ona görə deyilir ki, burada düzgünlük var (itidal): o heç bir zaman ölmür, yəni hissələri ayrılmır. Alov sakinlərinə gələndə isə onlar da xoşbəxtliyə, fəqət alovdakı [xoşbəxtliyə] can atırlar: bu cəza əziyyətinin sonunda mütləq alovun forması orada mövcud olanlar üçün sərinlik və təhlükəsizlik olacaq. Onların səadəti budur. Alov sakinlərinin öz vəzifələrinin icrasından sonrakı səadəti – Allahın sevimlisi olan Ibrahimin duyduğu səadətdir. O alova qərq ediləndə onun görünüşü və onun haqqında bildiklərindən əzab-əziyyət çəkir və hesab edirdi ki, o (alov) onunla təmasda olan bütün canlı varlıqlar üçün əzablı olan formadır; Allahın bu forma ilə ona nə vermək və nə göstərmək istədiyini bilmirdi. Beləliklə, bu əzablardan sonra o sərinlik və təhlükəsizlik tapmaqla eyni zamanda onun rəng formasına (özünün duyduğu şəkildə) şəhadətlik etdi və insanların gözündə isə o alov idi. Çünki eyni şey müxtəlif gözlər üçün fərqlidir –  Allahın işi belədir. Buna görə də əgər istəyirsənsə de ki, Allah bu dünya nizamında (dünya quruluşu) zühur etmişdir, əgər istəyirsənsə, de ki, dünya, onun özündən ona baxanda Allahın zühuru kimidir, yəni [Ilahi] üzəçıxmanın dəyişməsi nəticəsində baxanın gözündə də dəyişilir və bütün bunlar həqiqətlərdə mümkündür. Əgər ölmüş və ya öldürülən (kim tərəfdənsə) ölümündən və ya öldürüləndən sonra Allaha qayıtmasaydı, Allah bir ölümü də əvvəlcədən müəyyənləşdirməzdi və vahid öldürülməyin birini də qanun halına salmazdı. Axı hər şey Onun əlinin altındadır, Onun üçün heç şey itirilmir. O öldürülməyin qanununu yaratmışdır və öz məntiqinə görə, hamıya ölüm təyin etmişdir, çünki bilirdi ki, Onun qulu ondan kənara getməyəcək: O Ona qayıdacaq. Axı O demişdir: «… Hər şey ona qayıdır» - yəni ki, sərəncamın kökü Ondadır və O sərəncam verəndir: hər şey ki Ondan çıxır, Onun təzahürüdür, hətta Onun, onun şəxsiyyətidir: O, həmin şeyin təzahürüdür və O ona - «Hər şey Ona qayıdır» deyimində vəhy çatdırır [15; 18]. Əl-Ərəbinin bu yazdığından açıq görünür ki, insanın ölümündən sonrakı həyatını, yəni cənnəti Allah təşkil etmişdir. Bu cənnət də elə Ibrahimin atıldığı Ilahi od mənasındadır. Qəzali ölüm haqqında yazır: «Ağıl deyir ki, qabığın ölümü insani mahiyyəti öldürmür, Quran isə deyir: «Allah yolunda ölmüşləri qətiyyən ölmüş hesab etmə. Yox, onlar diridirlər! Onlar öz Allahında yer alırlar və Allahın öz rəhmilə ona verdiklərinə  sevinirlər» (Quran, 3:163,164)… Peyğəmbər bu haqda demişdir: «Ölüm – dostu dostla birləşdirən körpüdür» və «Dünya – kafirlər üçün cənnət, iman adamları üçün həbsxanadır» [47; 4]. Deməli, Qəzaliyə görə də ölüm, insanın bir formadan digərinə keçməsidir. Digər yerdə isə o, bildirir: «Bu dünya, səyyahların (zəvvarların) o dünyaya keçməyi yolundakı dayanacaq və ya bazar meydanıdır. Məhz burada onlar özlərinə səyahət üçün azuqə yığırlar yaxud əgər açıq danışsaq – öz cismani hissiyatı vasitəsi ilə Allahın işləri və onun vasitəsi ilə Onun Özü haqqında bilik əldə edirlər, hansını ki görmək, gələcəkdə onun üçün xoşbəxt həyata çevriləcək. Bu biliyi əldə etmək üçün insan ruhu bu gil və sudan ibarət olan dünyaya enmişdir. Nə qədər ki, hissiyatı onunladır, onun haqqında deyirlər ki, o «bu dünyadadır», onlar gedəndə və onun yalnız mahiyyət keyfiyyəti qalanda, deyirlər ki, o «o biri dünyaya» köçdü [47; 3].

Tövratda Ibrahimin, Isağın və s. müqəddəslərin ölümlərini qeyd edəndə yazılır ki, «Ibrahim öldü və öz elinə qovuşdu» [8; Bıt.35:29]. Quranda isə bu belə ifadə olunur: «Qorxun Allahdan və bilin ki, onda cəm olacaqsınız» (Quran, 2:203). Ibrahimin öz elinə qovuşması fikri o deməkdir ki, Göydə yaradılmış ruhlar dünyasını Ibrahim peyğəmbər yaratmışdır və bu dünya onun Göydəki əbədi elidir. Allahda cəm olmaq deyəndə isə Göydəki dünyanın Allahın bədəni, yəni yuxarıda qeyd etdiyimiz Pta Allahının bədənində əbədi məskən qazanmaq mənasındadır. Biz yuxarıda ət-Təmimidən sitat gətirib yazdıq ki, Məhəmməd peyğəmbərə görə, «Allahın özü dünyadır», yəni Göydəki cənnət Allahın daxilindədir. Quranda Ibrahim xalqına verilən bu dünya haqqında belə yazılır: «Allah iman gətirənlərə isə Fironun arvadını misal çəkdi. Budur o dedi: «Ya Allah! Mənim üçün öz dərgahında – Cənnətdə bir ev tik və Fironun və onun işindən qurtar. Məni kafir xalqdan xilas et!... Biz də Israil oğullarını haqq yurdunda yerləşdirdik və onlara ruzi verdik. Onlara elm gələnə qədər ixtilafda olmadılar. Həqiqətən, sənin Allahın Qiyamət günü onların fikir ayrılığı ilə bağlı həqiqəti açacaq!» (Quran, 66:11, 10:93). Digər yerdə isə yazılır ki, «Allahın öz lütfündən verdiyi insanlara onlar həsədmi aparırlar? Axı biz Ibrahim nəslinə kitab və müdriklik verdik və onlara ayrıca böyük mülk də verdik» (Quran, 4:54). Burada Ibrahim nəslinə verilən Mülk deyəndə bilavasitə Göydəki ruhlar dünyasına aparan yerdəki Mülk nəzərdə tutulur ki, biz onun açmasına aşağıda qayıdacağıq.

Ərəbinin yazdığına görə, Islam dini elə Göydə yaradılmış dünya mənasındadır ki, məhz onu qəbul edən insanın ruhu o dünyada xoşbəxt ömrünü davam etdirir. Ərəbi yazır: «Böyük Allah dedi: Bu dini Ibrahim oğullarına və Yaquba da vəsiyyət etdi: Ey oğullarım, Allah sizin üçün din seçdi: müsəlman olaraq ölün» - yəni Ona tabe olaraq. Burada din sözü dəqiq ifadə etmək və əhd-peyman üçün əlif və lam səsləri ilə qeyd olunmuşdur, çünki bu din, Böyük Allahın dediyi kimi: «Allahda olan bu din – islamdır», yəni daha dəqiq tabe olmaq kimi məlumdur və tanışdır. Beləliklə, bu din sənin tabeçiliyindir. Böyük Allahdan isə sənin tabe olduğun qanunun qəbuludur» [15; 8]. Eyni fikrə Quranda da rast gəlmək olar: «Islamı din kimi qəbul etməyəndən qəbul olunmaz və o son mənzildə ziyanda olanlardan olar… Ey iman gətirənlər! Allahdan lazımi dərəcədə qorxun və yalnız müsəlman olaraq ölün… Ey Rəbbim! Sən mənə hakimiyyət verdin və hadisələri yozmanı (rəmzləri açma) öyrətdin. Göyün və Yerin yaradıcısı. Sən mənim bu dünyada və o dünyadakı havadarımsan. Məni müsəlman olaraq öldür və əməlisalehlərə qat!» (Quran, 3:85,102, 12:101).

Ərəbinin sitatındakı əlif və lam səsləri «əl», yəni el, aləm mənasında ruhlar dünyası fikrini ifadə edir. Əgər biz nəzərə alsaq ki, din [DN] sözü ilə Ədn [DN] cənnətinin adı eyni formada yazılır, razılaşarıq ki, mənbələrdə din deyəndə Göydə yaradılmış el, yəni Ədn (Eden) cənnəti nəzərdə tutulur: «Allah mömin kişi və qadınlara əbədi qalmaq üçün altından çaylar axan bağlar və Ədn cənnətində gözəl yaşayış yeri vəd etmişdir. Allahın bu xoş niyyəti daha böyükdür: bu – böyük xoşbəxtlikdir… Onların Allah yanındakı mükafatı – altında çaylar axan Ədn cənnətidir ki, onlar orada əbədi qalacaqdır…» (Quran, 9:72, 98:8). Belə çıxır ki, müsəlman olaraq ölmək, Allahın yaratdığı Ədn, yəni Islam dinində əbədi həyat qazanmaq mənasındadır. 

Lakin «Din» rəmzi Kartirin (III əsr) yazısında Albaniya aid edilərək Aldan (ldn), yəni Din-eli kimi yazılır ki, bu da Ədn cənnətinin elə Albaniya olması deməkdir [50; 58]. Bu dinin Islam olması isə Albaniyanın «issi aləm», yəni «el ruhu» - Allahın ruhu olması mənasındadır və biz bu haqda aşağıda yazacağıq. 

Quranda yazılır: «Özünü axmaq yerinə qoyanlardan başqa kim Ibrahim dinindən üz çevirər? Biz onu yaxın dünyada seçdik və şübhə yox ki, axirətdə də o möminlər arasında olacaq. Rəbbi ona (Ibrahimə): «Təslim ol!» dedi. O dedi: «Mən Aləmlərin Rəbbinə təslim oldum» (Quran, 2:130, 131). Ərəbinin yazdığından belə çıxır ki, hələ Ibrahim peyğəmbər, övladları, Yaqub və s. peyğəmbərlər üç min il bundan əvvəl müsəlman olmuşlar, yəni Allahın Göydə yaratdığı ruhlar dünyasının qanunlarına tabe olmuş və bunun hesabına öləndən sonra Ədn cənnətində həyatlarını davam etdirmişlər. Quranın digər yerində deyilir: «Allah yolunda layiqincə cihad edin. O sizi seçdi və dində sizin üçün çətinlik yaratmadı – atanız Ibrahimin milləti kimi. Sizi onda və indi (indiki zaman) müsəlman o adlandırdı ki, elçi sizin üçün şahid olsun, siz isə insanlar üçün şahid olasınız. Elə isə namaz qılın, zəkat verin və Allaha sığının! O sizin himayədarınızdır. O gözəl himayədardır və gözəl köməkçidir!» (Quran, 22:78). Digər tərəfdən iman gətirənlərə söz verilən cənnət Quranda Firdous, Nəim, Xüld və Məva cənnətləri adlandırır (Quran, 18:107, 22:56, 25:15, 23:19). Buradakı Firdous (paradiz) cənnəti efirdə fironun yaratdığı cənnət, Nəim cənnəti Əman Allahının cənnəti, Xüld cənnəti – Allahın Mülkü olan Xilatda yaratdığı cənnət, Məva cənnəti isə məvali, yəni mövlaların səyahət etdikləri cənnət mənasındadır ki, bunlar hamısı bir cənnətin müxtəlif adlarıdır və biz bu haqda aşağıda yazacağıq.

Yazılanlardan belə çıxır ki, ilk müsəlman - yəhudi olan Ibrahim peyğəmbər olmuşdur. Lakin Quranda Ibrahimin «hənif» olduğu qeyd edilir (Quran, 3:89, 6:162). Hənif adı da müsəlman mənasında, yəni itaət, müti olan imam mənasında işlənir: «Ibrahim nə yəhudi, nə xristian idi, o itaət etmiş hənif idi və Allaha şərik qoşanlardan deyildi… De: «Allah doğru demişdir! Hənif olan Ibrahimin dinin ardınca gedin, o şərik qoşanlardan deyildi… Həqiqətən, Ibrahim Allaha müti olan imam, hənif idi və o Allaha şəri qoşanlardan deyildi… Sonra Biz sənə vəhy etdik: «Ibrahim millətinin, hənifin ardınca get, o Allaha şərik qoşanlardan olmadı!» (Quran, 3:67, 3:95, 16:120, 16:123). Burada Ibrahimin dinin ardınca getmək deyəndə,  «Allahda olan dinin», yəni islamın dalınca getmək mənasında – tabe olmaq deməkdir. Yazdığımız kimi, «Böyük Allahdan isə, sənin tabe olduğun qanunun qəbuludur». Bu isə o deməkdir ki, hənif deyəndə, Allaha təslim olaraq «islam» rəmzinin ardınca getmək başa düşülməlidir. Biz aşağıda «islam» rəmzinin açmasını verəcəyik.

Qurana görə, Ibrahim peyğəmbərin atası Azərdir ki, bu rəmz həm mələk və həm də «odun himayəçisi» deməkdir. Həməviyə görə də Azər pəhləvicə oddur və Azərbaycan ədəbiyyatındakı «nuri – Azər», yəni Azər odu rəmzi də Ilahi nur mənasındadır. Qədim Misir yazılarında Oziri [ZR] kimi qeyd olunan Azər [ZR] Allahının adı, islamda Zərr, Rəzzaq [ZRR/ZRR-Q] variantında Allahın 99 şərəfli adlarından hesab edilir. Deməli, «Ilahi od» mənasında olan Azər adı tək olan Allahın adlarından biridir. Bu ad eyni zamanda mənbələrdə əl-Cəbəl ərazisində Şəhrəzur adlı şəhər kimi qeyd olunur ki, bu da Azər şəhəri – «od şəhəri» mənasındadır. Deməli, Kəbə evi – «Allahın sakinliyi» olan ruhlar dünyası, ruhlar şəhərinin rəmzidir ki, bu dünya və ya şəhər də Ilahi oddan, yəni ilkin materiyadan ibarətdir. 

Yazdığımız kimi, Ibrahim peyğəmbər «Ibrahim məqamında» sehrlə Kəbə evini, yəni ruhlar dünyası olan cənnət yaratmışdır. Sufilərin «mə-qam» rəmzi özlüyündə «qam» rəmzindən yaranmışdır ki, bu da şamanlıq, ekstaz vəziyyəti deməkdir. «Kitabi - Dədə Qorqud»da Amit (Midiya – F. G. B.) soyunun aslanı olan Qazan xan öz elini «Qom qomlamam qoma yurdum» adlandırır [4; 44]. Bu o deməkdir ki, Qazan xanın da yurdu qamlama, yəni qamlıq vəziyyətindəki bəglik məqamında yaradılmışdır. 

«Kitabi - Dədə Qorqud»da Əzraili görən Dəli Domrulun «gözləri görməz, əli tutmaz olub, canı cuşa gəlir və ağzı buz kimi olur». Belə çıxır ki, Dəli Domrul Əzraili ekstaz, qamlıq vəziyyətində görmüşdür. Digər tərəfdən, yunanlar qədim Misiri də «Göydəki Kem/Kam ölkəsi» adlandırırlar [60]. Qədim Misirdə kahinlər də eyni zamanda xam, yəni qam, şaman adlandırılırlar [41; 351]. Belə çıxır ki, Qazan xanın, Ibrahimin yurdu elə Göydəki qam ölkəsi olan Misir ölkəsidir. Allahın 99 şərəfli adlarından olan Cami (toplayan) və Qəyyum (həmişə olan) adları məhz qam/xam rəmzləri ilə bağlıdır. 

Bildirmək istərdik ki, sufizmdə müridin son məqsədi Muradla, yəni Allahla görüşüdür. Murad/Mard, yəni Mar-Ata rəmzi eyni zamanda «Ta-Mar» (Ta-meru) rəmzi ilə eynidir ki, bu da Misirin digər adlarından biridir. Deməli, qədim yazılarında Misir deyəndə yerdəki Misirdən, yəni aşağı Misirdən başqa Göydəki Misir, yəni ruhlar dünyası da nəzərdə tutulmalıdır ki, bu da qədim Misir yazılarına görə, Allahların yarandığı yerdir. 

Qədim yunan səyahətçilərinin dediklərinə görə, qədim misirlilərdə tədris prosesi, sufilərdəki kimi pilləli xarakter daşıyırdı ki, hər pillədə şagird, onların gizli elmlərinə xəbərdar olandan sonra növbəti pilləyə qədəm qoyurdu. Qeyd etmək istərdik ki, qədim tarixin araşdırıcıları, mənbələrdə söhbətin nədən getdiyini bilmədiklərindən kitablarında, qədim mətnlərdə yazılanları öz məntiqləri ilə izah etmişlər və buna görə də təhriflərə yol vermişlər. Misal üçün qeyd edək ki, S. V. Kuznetsov özünün «Reliqiya drevneqo Yeqipta» kitabında, qədim Misirin sufi müridinin ekstaz vəziyyətindəki pillələrini, şagirdin, dərs prosesinə söz vasitəsindən başqa daxili vəziyyətinin də əsas rol oynaması kimi qeyd etmişdir və s. [60]. Belə çıxır ki, qədim Misirdə gizli sayılan elm elə sufilik elmidir ki, bu da yad və aşağı təbəqəli insanlar üçün bağlı olmuşdur.

Sufilərin bəg [BG/BK/BQ] rəmzi, dilimizdə vəhy, vaqeə [VH/VQ/VK] (hindlərdə Bxa) kimi işlənən bir çox sözlər ilə də bağlıdır. Quranın 56-cı surəsi olan «Vaqeə» - qiyamət (dağılan) mənasında olan surənin adı sufizmdə bəqa (baka), yəni bəg, bəglik – «Allaha qovuşmaq» mənasını verir. Bu rəmz, Ilahi yuxugörmə, qabaqcadan görmə və s. mənalarında olsa da, onun digər - dağılan, qiyamət mənası, bəglik məqamında Göydə yaradılmış ruhlar dünyasının axirət günü dağılması ilə əlaqədardır. 

Yazdığımız kimi, ruhlar dünyası, sufizmin ən ali məqamı olan bəglik məqamında yaradılmışdır. Vaqiə surəsində qeyd olunur ki, «dünya»nın sonunda, insanlar üç qrupa: sağın hökmdarlarına, solun hökmdarlarına və Allaha yaxın olan öndəkilərə bölünəcək (Quran, 56:7-12). «Kitabi - Dədə Qorqud»da və digər türk abidələrində sağ, sol və dibdə oturan bəglər - sağ, sol və xas bəglərə bölünür [4; 63]. Vaqeə  surəsində söhbətin bu üç növ bəglərdən getməsi o deməkdir ki, Vaqeə rəmzi məhz sufizmin bəqa, yəni bəg mənasındadır. Gül-Təkinin kiçik abidəsində isə deyilir: «Göyəbənzər, Göydə yaranmış müdrik türk xaqanı. Indi mən [şahlıq taxtında] əyləşdim... mənə ittifaq tayfalar [və] xalqlar, sağda [duran] şad-apıt bəgləri, solda [duran] tarxan [və] əmr gözləyənlər… və s.» [61; 10]. Bu abidədə sağda duran bəglərin şad-apıt (Pta – F. G. B.) adlanması, ümumiyyətlə, Mogilyan və Gültəkin abidələrinin ilk sətirlərindəki - «Mən Tanrı tək, Tanrı yaratmış bilici türk xanı... Mən Tanrı tək Göydə yaranmış bilici türk xanı» rəmzləri onu göstərir ki, Göydəki tək Allah olan «Ra-Amon-Pta» Allahını, yəni «Doğmayan, Doğulmayan» Rəhmanı məhz türk xanı yaratmışdır. 

Qədim Misir yazılarının birində, sağ və sol tərəfdə yerləşən Allah haqqında deyilir: «O ki, qaldı Göyün sahibi, Böyük Allah, Cənubun Aterinin ağası olan Bexdetli Qora, o gərək sağ tərəfdə yerləşsin. Bu Bexdetli Qordur, hansında ki, Nexbet ilahəsi ilan (ilan fiquru) rəmzində mövcuddur. O ki, qaldı Göyün sahibi, Böyük Allah Şimalın Aterinin ağası olan Bexdetli Qora, o gərək sol əl tərəfdə yerləşsin. Bu Bexdetli Qordur, hansında ki, Uacet ilahəsi ilan rəmzində mövcuddur. Göyün sahibi, Böyük Allah, Mesentin əmiri, hər iki – Şimal və Cənubun Atertinin ağası olan Bexdetli Qoru, Ra-Qaraxuti (yəni Qanadlı diski) hər bir öz yerində qoydu ki, harada olmasına baxmayaraq düşmənləri məhv etsin. Və o gündən o iki Şimalın və Cənubun Atertisinin Ağası adlancaq» [18; 104]. Bu isə o deməkdir ki, qədim yazılarda sağ və sol tərəfdə yerləşmə xüsusi məna kəsb edir ki, biz buna qayıdacağıq.

Qeyd etmək istərdik ki, qədim Misir yazılarında Amon Allahın adı Təktüz (Taktiz) Amon kimi yazılır: «Osiris və Isida, Əmən Tərüsdən olan, Zəkərərdən yaranan Təktüz Əmanı qoruyun» [62; 44]. Nizami Gəncəvi «Iskəndərnamə» əsərində «Təkdis taxtının» sahibini «Sahibkəran», yəni yerin - Göyün sahibi, ağası adlandırır [63; 800, 806]. «Kitabi - Dədə Qorqud»da isə Taktiz Amon adı Bügdüz Əmən kimi yazılır, ona «varıban peyğəmbərin üzünü görən, gəlübən Oğuzda səhabəsi olan, acığı tutanda bığlarından qan çıxan, bığı qanlı Bügdüz Əmən» deyirlər [4; 50]. Belə çıxır ki, Yerin-Göyün sahibi olan Amon Allahı elə Oğuz bəgi olan Əmən/Amon Allahıdır. Dilimizdə və şifahi xalq ədəbiyyatımızda Amon Allahının adı Əman, Əmanulla, yəni Əman-Allah kimi qalmışdır.

Islamda Allahın Rəhman adlandırılması onu göstərir ki, həqiqətən tək Allah məhz Ra-Amondur. Lakin Rə-[h]-man adında, sufilərin «Hu» - Allah rəmzi (H – samiti) da mövcuddur. Qədim sirlərin araşdırması ilə məşğul olan akademik Fomenko yazır ki, mütəxəssislər çoxdan fikir vermişlər ki, «H», «Q», «X», «K» samitləri mənbələrdə bəzən yazılmır. Belə ki, Germont/German adı bəzən Ermont/Erman, Xaldi – Aldi və s. kimi yazılır [2; 606]. Bildirmək istərdik ki, sufizmdə bu samitlər ilkin materiyanı bildirir. Ilkin materiya isə gözə görünmür və onu yalnız ekstazda, qamlıq vəziyyətində görmək mümkündür. Deməli, «H», «Q», «X», «K», «Ğ» rəmzləri yazıla da, yazılmaya da bilər. Digər tərəfdən, Rəhman rəmzindəki «Rəh», yəni «Rax» [RX] rəmzi sufizmdə Xor [XR], yəni Qor Allahı kimi də oxunur ki, bu da özlüyündə Ra Günəşi, yəni Ər deməkdir. Belə çıxır ki, Rəhman, yəni Ra-Əman rəmzi eyni zamanda Ər-Əman mənasındadır. Biz bu rəmzin açmasına qayıdacağıq. 

Quranın 55-ci surəsi «Rəhman» adlanır ki, burada Ra-Amon Allahının insanı yaratması, ona Quranı öyrətməsi, Göyü ucaltması və s. hadisələrin hamısının bilavasitə onun işi olduğu xüsusən nəzərə çatdırılır. Digər yerdə isə: «Onlara: «Rəhmana səcdə edin!» deyildiyi zaman onlar deyərlər: «Rəhman kimdir? Məgər biz sənin əmr etdiyin şeyə səcdəmi edəcəyik?». Bu onların nifrətini daha da artırır… Allahı və ya Rəhmanı çağırın: Onu necə adlandırsanız, Onun bütün adları gözəldir» (Quran, 25:60, 17:110). Bu isə o deməkdir ki, Rəhman adı Allahın əsas adlarından biridir. Məhəmməd peyğəmbərin hədislərin birindəki: «Mən Rəhmanın (Allahın) nəfəsini Yəməndən duyuram» deyimi isə onu göstərir ki, Ər-Əman rəmzi eyni zamanda Yəmən rəmzi ilə bağlıdır. Buxarinin hədisində də qeyd olunur ki, peyğəmbər əlini Yəmən tərəfə uzadıb «Iman Yəməndədir» demişdir [44; 3302]. Yəmən rəmzi müqəddəslər nəsli ilə bağlı olduğu üçün o «Ya Əman» deməkdir ki, Iman sözü də bilavasitə buradan yaranmışdır. Deməli, mənbələrdə Yəmən ölkəsi deyəndə də, Rəhmanın Göydəki ölkəsi nəzərdə tutulmalıdır. Qurandakı: «Rəhmanın bəndələri o kəslərdir ki, yer üzündə təmkinlə gəzər və cahillər onlara söz atdıqları zaman «Salam» deyərlər!» ayəsi ona işarədir ki, həqiqətən də ruhlar dünyası Rəhmanın, yəni Ra-Amonun dünyasıdır (Quran, 25:63). Çünki Salam [SLM] rəmzi eyni zamanda Islam [SLM] kimi oxunur və bu da yazdığımız kimi, «issi aləm», yəni «Göydəki aləmin ruhu» mənasındadır. Bu rəmz (Salam), Allahın 99 şərəfli adlarından olan Əziz (Issi – F. G. B.) və Alim adlarından yaranmışdır.

Islamda Imanın (inam deməkdir) kökləri və təməli Aməntü adlanır və altı əsas prinsipdən ibarətdir: Allahdan başqa məbud yoxdur, Məhəmməd Allahın peyğəmbəridir, Allahın mələklərinə, kitablarına, peyğəmbərlərinə, axirətə, xeyirlə şərə inam və s. vacibdir. Digər tərəfdən, Amin (Aminxan) rəmzi dinlərin əksəriyyətində «Allaha şükürlər», «Allah, qəbul elə» mənasını verir. Imanın köklərinin və təməlinin Aməntü [MN-T] adlanması, Allah deyəndə bilavasitə Əman-Atanın [MN-T] nəzərdə tutulması deməkdir. Allahın 99 şərəfli adlarından olan Məni, Mund, Münt-əqim adları da məhz Əman Allahının adı ilə bağlıdır. Aməntü [MNT] rəmzinin Manat [MNT] variantı isə ərəblərdə ilahə və hökmran Allah mənasındadır ki, inama görə, o ölüm Allahı sayılmış və Qüdsə gedən yolda onun məbədgahının üstündə daş büt olmuşdur. Ümumiyyətlə, ərəblərin Məhəmməd peyğəmbərə qədərki Allahlarının adları: Əl-Üzzə, Əl-Lat və Manat olmuşdur ki, buradakı Əl-Üzzə rəmzi - «El issi», yəni Göydəki Allah elinin ruhu, Əl-Lat (Elat) rəmzi Elin Atası mənasındadır və s.

Məhəmməd peyğəmbər hədislərin birində deyir: «Şəriət - mənim sözlərim, təriqət – mənim əməlim, həqiqət isə mənim daxili vəziyətimdir». Sufizmdə tam kamilliyə çatmaq, yəni ilkin materiyaya və Allaha qovuşmaq üçün mürid şəriətdən həqiqətə qədər olan mərhələni, yəni silsiləni dəf etməlidir. Quranda əş-Şəriə – «həqiqi yol», Allahın dərkinə birbaşa aparan yol kimi göstərilir ki, ona əməl edən mənən kamilləşir, dünyada xoşbəxt həyat sürür və o dünyada da cənnətdə yaşayır (Quran, 45:18). O eyni zamanda qanuniləşdirmə, bir şeyi mütləqləşdirməsi mənasında da işlənir (Quran, 42:13). Digər tərəfdən şəri, şəriə (şəriət) sözləri ilə eyni mənalı olan Sira, Sirat rəmzləri də - yol, həyat yolu, düzgün yol (Quran, 2:142, 6:126 və s.) mənasındadır.  Deməli, şəriət – Haqqa aparan yolun, yəni ilkin materiya ilə vəhdət təşkil etmək üçün keçirilən ritualın (əməlin) söz vasitəsi ilə müşayəti, təriqət (tərikə) isə – müridin, şamanın ekstatik vəziyyətdə sözünün ritualdakı əməllə müşayətidir. Ən son mərhələ isə həqiqətə, yəni Haqqa - Allaha çatmaq, ona qovuşmaqdır ki, bu da qamın, yəni kahinin fikrində (daxili vəziyyət) ritualın təvəssür edilməsidir. Həzrət Cəlaləddin Əli Mir Əbülfəz Ənqa, öz əsərlərinin birində şeyx Nəcməddin Kobraya istinadən bildirir ki, - «sufilik üç səviyyədən: Şəriət, Təriqət və Həqiqətdən ibarətdir. Deyilmişdir: «Şəriət – gəmidir, Təriqət – yoldur və Həqiqət – mirvaridir. Kim ki bu mirvarini tapmaq istəyir, mütləq bu gəmiyə minməli və dənizi fəth etməyə başlamalı və mirvarini tapmalıdır» [64]. Imam Cəfəri Sadiq isə ibadəti (salat) bu üçlüklə əlaqələndirərək bildirir: «Ibadət – möminin qulluğu, yaxınlığı və əlaqəsidir. Qulluq – şəriətdən başqa bir şey deyildir, yaxınlıq təriqətdən başqa bir şey deyildir, əlaqə isə həqiqət mənasındadır». Şah Xətai bu üçlüyə mərifəti əlavə edərək deyir: «Şəriət sancağı gəldi dikildi, Təriqət yolunda dürlər səpildi, Mərifət dəryası daşdı töküldü, Həqiqəti Pirü-Pirandan aldım» [65; 111]. Möminlər şahzadəsi imam Əli bunu belə ifadə edir: «Şəriət – Həqiqətəbənzərə, Həqiqətəbənzər hesabına qulluq deməkdir, Təriqə – Həqiqətəbənzərin hesabına Həqiqətəbənzərin yanında olmaq, Həqiqə isə Həqiqətəbənzəri, Həqiqətəbənzərin hesabına seyr etməkdir [64]. Lakin əgər mürid həqiqətə çatmaq üçün şəriət, təriqət, həqiqət üçlüyünü dəf edib Allaha qovuşursa, bu həqiqəti formalaşdırmaq üçün, yəni xaosu Atum Allahına çevirmək üçün Amon Allahı eyni mənalı başqa bir üçlükdən – söz, əməl və fikir üçlüyündən istifadə etmişdir.

Biz yuxarıda, dünyanın yaradılması prosesində demiurqun fikrində bütün bu prosesi təsəvvür etməsini Filona əsaslanaraq yazdıq. Belə çıxır ki, Şəriət, Təriqət və Həqiqət rəmzləri – söz, əməl, fikir mənasındadır ki, zərdüştiliyə görə, də yaradılış bu üçlük vasitəsi ilə həyata keçmişdir. Qeyd etmək vacibdir ki, Məhəmməd peyğəmbər kimi, Ibrahim peyğəmbər də tərikə silsiləsini keçmiş sufi piridir və mənbələrdə Mahmud, yəni Məhəmməd məqamından başqa əsasən Ibrahim məqamından da danışılır ki, o məhz bu məqamda Kəbəni tikmişdir. Deməli, Ruhlar dünyasının yaradılması prosesi bilavasitə Ibrahim peyğəmbərlə bağlıdır. Ibrahim peyğəmbərin atası Azərin adının digər mənbələrdə Tarik (Tarik ibn Nabur ibn Saruq ibn Arqu ibn Faliq ibn Abir Saleh ibn Kaynan ibn Afraxsad ibn Sam ibn Nuh) və Farra kimi də qeyd olunması o deməkdir ki, Ibrahim peyğəmbər də - Şəriət, Təriqət və Həqiqət üçlüyündən yaranmış Ilahi varlığın obrazıdır. Burada Şəriə [ŞR/SR] rəmzi - Azər [ZR/SR] kimi, Tərikə [TRK] rəmzi elə olduğu kimi, Həqiqət/Haqq rəmzi isə - Farra  [FR-R] kimi göstərilir. Sufizmdə «FR» rəmzi ilkin materiyanın təşkil olunduğu efir mənasındadır ki, buradan Allah mənasını verən firon, yəni pir/piran sözü yaranmışdır. Şah Xətainin «Həqiqəti Pirü-Pirandan aldım» deyimi onu göstərir ki, o - efir və bu efiri özünə tabe etmiş Pir Əman vasitəsilə Haqqa qovuşmuşdur və s. 

Far-ra rəmzi sufizmdə Pir-Ra kimi izah olunur ki, bu da «firon-Günəş» və «efir-Günəş» mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, Ibrahim peyğəmbər sufi silsiləsi vasitəsi ilə Günəş Allahına çevrilmiş Misir fironudur. Ibrahim (Avraqam) sözünün açması da «əvrə qam», yəni qam Günəşi (qamlıqla yaranmış Günəş Allahı) fikrini ifadə edir ki, əvrə rəmzinin [VR] daha geniş aspektdə açmasına biz qayıdacağıq.

          Məqam

Azərbaycanda və bəzi Şərq ölkələrində, Haqqa qovuşmanın, yəni tərikə yolunun səhnələşdirilmiş avazla ifası - muğam, muğamat, yəni məqam, məqamat adlanır. Azərbaycan musiqişünası Ramiz Zöhrabov, özünün «Muğam» kitabında, ən qədim muğam olan Rast haqqında XVII əsr musiqi nəzəriyyəçisi Dərviş Əlinin fikirlərini yazaraq bildirir ki, Rast – «Adəmin dövründən bizə gəlib çatmış və hər şeydən əlini üzmüş ən birinci insanın cənnət haqqında naləsini təşkil edir» [66; 103,104]. Belə çıxır, Rast muğamı Adəmlə bir yaşdadır və insan yaranan kimi, belə bir kamil musiqi yaratmışdır. 

Qeyd etmək lazımdır ki, muğam oxuyan, yəni «müğənni» sözü sufizmdə «muğ» və «nun» rəmzlərindən yaranmışdır ki, bu da «Nun» - ilkin materiya səhrasında səyahət edən «maq» deməkdir. Sufizmdə bu maqlar «məcnun» [MCNN] adlanır ki, bu rəmz «müğənni» [MĞNN] rəmzi ilə eyni mənalıdır. Qəbul olunmuş məntiqə görə, qədim mənbələrdə məcnun – cinli adamlara, yəni sehirbazlıqla ilə məşğul olanlara deyilirdi. Daha sonralar ilkin materiyaya səyahət edən bütün maqlar məcnun adlanmağa başladılar. Azərbaycanda səyahət edən məcnuna dərviş də deyirlər ki, o mistik tərikə qardaşlığına aiddir və «məcnun» rəmzinin sinonimi də «sufi» rəmzidir. Dərvişlər əsasən iki yerə - həmişə səyahətdə (ekstazda) olan və «müqəddəs pirin, şeyxin» monastırında olanlara bölünürlər və s. [36; 56].

Bu gün dilimizdəki «türkü», yəni «mahnı» sözü - tərikə mənasında, «müridin Göylərə səyahətinin musiqi ilə ifası»dır. Burada qeyd etmək vacibdir ki, «türkəçarə» sözü - «tərikə vasitəsi ilə çarə» mənasını ifadə edir ki, burada sufi ekstaz vəziyyətində - bitki və ya cisimlərin daxilinə nüfuz edib ondan onun daxili quruluşu haqqında, keyfiyyəti, xeyir və ziyanı haqqında məlumat alır. Deməli, bu günə qədər təbiətdəki canlı və cansızların keyfiyyəti haqqındakı bütün məlumatlar bilavasitə tərikə vasitəsi ilə alınmışdır.

Məcnunun səhrada Leylini axtarması, Göydəki cənnətindən (qadın rəmzi) ayrı düşən maqın, yəni Məsih obrazının axirətdə sufi məqamlarını keçərək ilkin materiyaya səyahət edib Allahı axtarması, yəni onu dərk etməyə çalışması mənasındadır. Əl-Əndəlusi öz lüğətində «məcnun» sözünün «dəli» sözü ilə eyni mənada olmasını qeyd edir [67; 33]. Bildirmək istərdik ki, «Kitabi - Dədə Qorqud», Koroğlu və s. əsərlərdə qəhrəmanların dəli adlandırılması, onların bilavasitə sufi olması deməkdir. Sufizmdə «dəl» rəmzi ürək mənasındadır. Mütəxəssislərin sözlərinə görə, müridlə, yəni tərikə yolunu gedən türkün – muradla - Allahla görüşü qeyri iradi aktdır və mənəviyyata aid olduğu üçün ürəklə bağlıdır. Tərikə silsiləsinin «fəna fazası»na («fəna fiş-şeyx») qədəm qoymuş sufi, kamil iradəsi (iradat) və məhəbbətinə (eşq) görə ustadına, yəni Allaha tam cəzb olunur. O, Allahla iradələrinin (istəklərinin) birləşməsinə görə, Allahın varlığında yox olur və hər yerdə ancaq onu görür. Sufilərdə sevgili sözü - Allahı, Məhəmməd peyğəmbəri sevmək, onlara böyük hörmət mənasındadır. Müridlərin çoxu özlərini «sevgili» (mühibb, aşiq) və ya «yar», «dost» adlandırırdılar. Ustada, yəni Allaha bu qeyri iradi sevgi – sufilərin Ilahi vergi saydığı ürəylə («dəl») bağlıdır. Bu məqamda məhəbbətin gücü o dərəcədə vacibdir ki, ustad çox vaxt «ürək dostu» («sahibdil», «əhli-dil») və s. adlandırılır.

Allah hədislərin birində, onu əsil məhəbbətlə sevən müridi (Mehdi) haqqında deyir: «Mənə yaxın olan adam ilə düşmənçilik edənə mən müharibə elan edəcəyəm. Mənim hər şeydən üstün əzizim, Mənə yaxın olmaq üçün çalışan qula Mən məcburi tapşırıqlar vermişəm və o, Mənə yaxınlaşmaq üçün lazım olandan da artıq edəcək və nəticədə mən onu sevəcəyəm. Mən onu sevəndə isə mən onun eşitdiyi qulağı, onun gördüyü gözləri, onun vuran əli, onun gəzdiyi ayağı olacağam. Əgər o Məndən (nə isə) xahiş etsə, əlbəttə, Mən onu verəcəm: O Məndən köməklik istəyə Mən onu mütləq müdafiə edəcəyəm». Digər hədisdə isə əlavə olunur ki, «əgər o Məndən sığınacaq istəsə, Mən təbii ki, ona onu təşkil edəcəyəm» və s. [43; 95].

Muğamat oxunan zaman «Əman-Əman» deyilməsi, pirlərin, yəni fironlar nəslinin cəddi (əcdadı) olan Əman Allah nəzərdə tutulması mənasındadır ki, məhz Əman, yəni Amon Allahı ilkin materiyaya etdiyi «səyahət» nəticəsində insanlara Göydən Ilahi nur gətirmişdir. Ifa zamanı tez-tez qeyd olunan «Yar-yar» sözü isə qədim Misirdə Günəş mənasını verən Ra sözüdür ki, dilimizdəki «ər», «ərən» sözləri buradan qalmışdır. Deməli, müğənni «Yar Əman Əman» deyəndə «Ra-Amon» Allahını çağırır ki, Quranda bu ad «Rəhman» kimi qalmışdır. 

Türklərdə mahnı mənasını verən mani sözü də bilavasitə Əman adının variantıdır. Digər tərəfdən, türklər mahnıya «şarkı», yəni «şərqi» deyirlər ki, biz aşağıda «Şərq» rəmzin açılışına geniş yer verəcəyik. Belə çıxır ki, muğam - «məqam» vasitəsi ilə Göydə yaradılmış ruhlar dünyası, yəni cənnət haqqındakı musiqidir. 

Muğam ifaçılarının üçlüyü qədim rəmzlərlə əlaqəlidir və qədim şəkillərdə Göydə üç rəmz: Günəş, Ay və səkkizbucaqlı işarəsi təsvir olunur (şəkil 8). Burada səkkizbucaqlı işarəsi iki dünyanın yaradıcısı (atası) timsalında «Dədə» mənasında Əman Allahının rəmzidir ki, muğamda bu rəmz «Dad Əman» kimi səslənir. Əsas aparıcı olan tar - Günəşin, kaman – Ayın, müğənni isə Əman Allahının rəmzidir. Çünki Əman Allah Göydəki ruhlar dünyasını Günəş və Ayın «köməyi» ilə yaratmışdır. Gecələr Günəş yeri Ay vasitəsi ilə işıqlandırdığına görə, burada kaman, Ay rəmzində Günəşin əks-sədası mənasındadır. Müğənninin əlindəki dəf, Əman Allahın əvvəlcədən Göydə, ilkin materiyadan yaratdığı «Günəş diskinin» rəmzidir ki, Əman öləndən sonra, onun ruhu Göyə qalxıb, əvvəlcədən yaratdığı bu disklə birləşmiş və kamil bir varlığa, yəni Allaha çevrilmişdir. Deməli, əlində dəf olan müğənni bilavasitə Ra-Amon, yəni rəmzlərlə Rəhman Allah deməkdir. Əman Allah məhz bu Ra adlanan disk vasitəsi ilə ilkin materiyanı idarə edərək, istədiyini yaratmaq, istədiyini öldürmək qüdrətinə malik olmuşdur. 

                                                                                

                                                                                   8. Göydə Günəş, Ay və Amon Allahının rəmzi 

                                                                                     olan səkkizbucaqlı işarəsi [83; 431]

Əmanın səslə oxuması rəmzi, qədim mənbələrdə, kainatın ilkin materiyasında Əmanın dövrünə qədər, yəni milyard illər sürən Ilahi sükutu pozması kimi göstərilir ki, bu rəmz - Günəşin doğulduğu dünya yumurtasını qoyan mifik qaz Qoqotunun sübh sakitliyini pozması rəmzi ilə eyniləşdirilir. Sadə dildə desək, necə ki bu quş sübh tezdən oxuyaraq, uzunmüddətli sükutu pozur, Əman Allah da, ilkin materiyanın milyard illik «sükut»unu pozaraq, səs-söz vasitəsi ilə ilk dəfə ilkin materiyadan Atum Allahını (Adəm rəmzi) yaratmışdır. Məhz bu «səsin», yəni sözün hesabına Azəri müqəddəsləri (pir, bəg, şıx, seyid və s.) varlıqlara təsir etmək qüdrətinə malik olmuşdular və s. 

Digər tərəfdən, yazdığımız kimi, Quran, Tövrat, Incil və s. bütün müqəddəs yazıların zahiri mənasından başqa batini, yəni gizli mənası da var ki, yalnız bu iki mənanı birləşdirəndən sonra bu kitabda yazılanların əsil mənasını dərk etmək mümkündür. Bu məntiqə bütün qədim şairlər son yüzilliklərə qədər riayət etmişlər. Deməli, müğənninin oxuduğu qəzəlin də əsil mənasını başa düşmək üçün qədim sirləri bilmək lazımdır. Füzuli, Nəsimi, Xətayi və s. kimi dahilərin də şeir və qəzəlləri bu sirli üslubda yazılmışdır ki, əsil muğamın sözləri də məhz bu məntiqlə yazılmış qəzəllərdən olmalıdır. Təəssüf ki, muğamatın əsil mənası haqda biliklərin itirilməsi nəticəsində hazırda «muğam oxuyanlar» müasir şairlərin şeir və qəzəllərindən istifadə edirlər. Bu şerlərdə isə sevgi, məhəbbət, yar və s. kimi Allaha aid müqəddəs sözləri, kişinin qadına olan heyvani (ehtiras) hisslərinin ifadəsi kimi işlədirlər. Qadına olan sevgi, sufilərdə, bütün canlıların malik olduğu «heyvani qüvvə» (ehtiras qüvvəsi) nəfsinə aid olduğu üçün, onu dilə gətirmək  əskiklik sayılır və heyvani (yəni həm də heyvana xas olan ehtiras, tamah, qəzəb) hisslərlə yaşayan insanlar  heyvanlara bərabər tutulurdu. Deməli, qadın rəmzi altında qədim sufilər - ruh və bu ruhdan yaradılmış «vilayət», yəni cənnəti (Ana torpaq, Ana vətən) nəzərdə tuturmuşlar ki, biz bu haqda aşağıda yazacağıq.

Bütün bunlar o deməkdir ki, muğamat həqiqətən də Əman (Amon) Allahının yaratdığı ilk peyğəmbər Adəmin «səyahət» etdiyi cənnətlə əlaqəlidir. Muğamatın şöbələri də bu məqamların pillələri mənasındadır ki, müxtəlif sufi ordenlərində məqamların sayı müxtəlifdir. Ümumiyyətlə, buradakı bütün rəqəmlər rəmzlərdir və hamısı da müəyyən prosesin, ritualın mərhələləri ilə bağlıdır. Belə çıxır ki, hər bir muğam özlüyündə «cənnətin», yəni ruhlar dünyasının yaradılmasında keçirilən müxtəlif ritualların yada salınması və təsəvvür olunmasıdır.

 Biz yuxarıda qədim Misirin Pta Allahının sözü və ürəyi vasitəsi ilə dünyanı, insanları və s. yaratması prosesi haqqında məlumat verdik. Bu prosesdə ürəyin funksiyasının xüsusi olduğunu nəzərə alaraq, onun haqqında sufi dahilərinin fikirlərinə nəzər salaq. Qəzali yazır: «Bil ki, sən üç dünyadasan və hər dünyadan səndə hissələr var. Bil ki, biliyin saf nuru Mələkütdən gəlir və ürək sirrinə daxil olur, çünki o da Mələkütdəndir. O ki qaldı onun, qorxaqlıq, vahimə, şənlik, ehtiram və digər əhvallar kimi olan nəticəyə, bunlar Cəbərut aləmindən gəlir. Onların daxil olduğu yer sinədir və o da Cəbərut aləmindəndir. Bu sənin aləmlərinin ikincisidir və biz onun rəmzi kimi sinəni qeyd etdik, birincinin rəmzi kimi isə ürəkdir, çünki Cəbərut aləmi, Mələküt aləmi ilə hiss orqanları vasitəsi ilə qəbul olunan aləmin arasındadır. Necə ki, sinə, ürəklə bədənin hissələri arasındadır» [54; 302]. Qəzaliyə görə, «Ürək sözünün ikinci mənası – bədəndəki ürəklə bağlı olan Ilahi mənəvi vergidir (latifa rəbbaniyə ruhaniyə). Bu vergi insanın mənasıdır, dərk edən, bilən və insanda başa düşmədir, o eyni zamanda söhbət edəndir, nəzarət edəndir, məzəmmət edən və tələb edəndir [54; 140]. Araşdırıcı Naumkin, Qəzalidən sitat gətirərək yazır: «Ürəkdə eyni zamanda Ilahi nur adlanan qabiliyyət də mövcuddur. Onu «ağıl» da, «daxili göz» (basirə batiniyə) də, «iman nuru» da və «həqiqi bilik» (elm əl-yəqin) də adlandırmaq olar [54; 78]. Deməli, sufilərdə ürək, yəni qəlb – «Allahın mövcudluğu» olan hissədir ki, məhz burada Ilahi mahiyyət maddi mahiyyətdə təcəssüm etmişdir. Buna görə də şiələrdə və sufilərdə qəlb – Quranın gizli mənaların dərk edən orqan kimi qəbul olunmuşdur. Şiələr «qəlb biliyini» öz imamlarının xüsusi üstünlüyü kimi qəbul edirlər ki, şiə imamları Ilahi nəsildən olduğu üçün Ilahi biliklərə də bilavasitə onlar malikdirlər.

Dilimizdəki ürəklə bağlı ifadələrin araşdırması onu göstərir ki, əcdadlarımız bütün insani fəaliyyəti bilavasitə ürəklə bağlamışlar: Ürək qızdırmaq, ürək vermək, ürək dostu, ürək eləmək, ürək sındırmaq, ürək (can)  yandırmaq,  ürəkdən tikan çıxarmaq,  ürəyini boşaltmaq, ürəyi ağzına gəlmək, ürəyi ayağının altına düşmək, ürəyi qopmaq, ürəyi atlanmaq, ürəyi açılmaq, ürəyi ərimək, ürəyi bir tikə olmaq, ürəyi buz kimi olmaq, ürəyi qan olmaq, ürəyi qızınmaq, ürəyi dağa dönmək, ürəyi daşdan olmaq, ürəyi istədiyi qədər, ürəyi yaralanmaq, ürəyi yerindən oynamaq, ürəyi yumşalmaq, ürəyi sakitləşmək, ürəyi gülmək, ürəyi od tutub yanmaq, ürəyi parçalanmaq, ürəyi üzülmək, ürəyindən xəbər vermək, ürəyinə qaynar su səpmək, ürəyinə dağ basmaq, ürəyinə dammaq, ürəyinə yol tapmaq və s. deyimləri yazdıqlarımıza sübut kimi qəbul edilməlidir.

Qurana görə, axır peyğəmbərin ürəyinə Ruhul-Əmin enir və məhz bundan sonra o peyğəmbər kimi fəaliyyət göstərməyə başlayır: «Və həqiqətən bu aləmlərin Rəbbinin göndərdiyidir. Onunla sənin ürəyinə, açıq ərəb dilində Ruhul-Əmin endi ki, sən xəbər gətirənlərdən olasan. O həqiqətən ilkinlərin kitabındadır!» (Quran, 26:192-196). Ruhul-Əmin rəmzi, adından göründüyü kimi, Əman Allahın ruhudur və onun enməsi də, Əmanın yaratdığı ruhla bağlıdır.

Qeyd etmək istərdik ki, qədim Misir yazılarında «Ruhlar dünyası» eyni zamanda «ürəklər evi» adlandırılır. Çünki insan öləndə, onun ruhu bilavasitə ürəkdən çıxıb, Əman Allahının ürəyinin qüdrətindən yaratdığı Göy aləmində yaşamağa başlayır: «Mənim üçün ürəyimi «ürəklər evi»ndə et və mənim ağlımı ağıllar evində et. Qoy mənim ürəyim onun taxtında dincəlsin, ağlım isə möcüzəli amuletlərdən güc alsın. Mənim dilimi özümə qaytar ki, danışa bilim və ayaqlarımı qaytar ki, gəzə bilim, əllərimi qaytar ki düşmənə qalib gəlim» [18; 755]. Digər mətndə isə ruhlar dünyası Tərpənməz ürək adlandırılır: «Yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Diril, ey Osiris, [Sənin fəqərə sütunun səninlədir, ey Tərpənməz Ürək, sənin boynun və belin birləşmişdir, ey Tərpənməz Ürək]. Özünü öz təməlinə yerləşdir» [18; 647].

Qəzaliyə görə, «ruh» sözü – «dərk edən», «insanda vergini bilən» deməkdir ki, bu da «ürək» sözü ilə bağlıdır və Allahın: «De ki, ruh – Mənim Allahımın əmrindəndir» ifadəsi ürəkdə təcəssüm edəcək Ilahi ruha işarədir (Quran, 17:85). Qəzali yazır: «Ilahi əmr isə ağıl vasitəsi ilə təsvir oluna bilməz, onlar insanların çoxunun ağlı üçün dərkolunmazdır, təsəvvür və xəyala gələndə isə, göz vasitəsi ilə musiqini qavramaq mümkün olmadığı kimi, onun vastəsi ilə də onu dərk etmək mümükün deyil. Onun prinsiplərini demək mahiyyət və keçiciliyinin dərki çərçivəsinə sıxışdırılmış ağıl üçün də çətindir. Ağıl vasitəsi ilə onun təsvirinin heç bir hissəsini dərk etmək mümkün deyil. Onlar ağıldan yüksək və nəcib olan digər nur vasitəsi ilə dərk olunurlar, bu nur peyğəmbərlik və yaxın olan aləmdə yerləşir və ağılla, dərkin xəyal və təsəvvürlə əlaqədə olduğu kimi münasibətdədirlər. Allah insanı səviyyələrə görə yaratmışdır və necə ki, yeniyetmə hissiyyatla qəbul ediləni başa düşür, lakin qəbul ediləni dərk etmir, çünki o hələ bu səviyyəyə çatmamışdır. Beləcə də bu səviyyəyə çatmış yaşlı adam qəbul etdiyini başa düşür, lakin onun arxasında nəyin durduğunu başa düşmür, çünki, bu onun çatmadığı səviyyədə başa düşülür. Bu zahid dayanacağıdır, təmiz çeşmə və yüksək pillədir ki, oradan, iman nuru və əsil bilik vasitəsi ilə Həqiqətin tərəfi görünür. Bu çeşmə çox qiymətlidir və hər gələn üçün qanun ola bilməz, o yalnız birinə və sonra o birinə açılır» [54; 173,174]. 

Qəzalinin yazdığında belə çıxır ki, ürək - Ilahi nurun, yəni ilkin materiyanın insan qəlbindəki bir hissəsidir ki, bunu da Allah insana vermişdir. Yəni, bilavasitə Allahın əmri ilə Adəm (Kamil Insan) yaradılanda onun ürəyi, ilkin materiya ilə əlaqələndirilmiş və bundan sonra insan düşünən varlığa çevrilmişdir. Finlərin dini təsəvvürlərinə görə də insan doğulanda onda Ilahi ruh sakin olur və onu bütün ömrü boyu müşayət edir. Insan maddilikdən uzaqlaşıb ruhunun müqəddəsliyinə yaxınlaşırsa, o bu Ilahi ruha yaxın olur. Insanın ruhu ilə birləşməsi magik gücünün əsas mənbəyidir [56; 49]. Əcdadlarımızın inamına görə isə uşaq doğulanda onun ulduzu da doğulur və kimin ulduzu parlaqdırsa o xoşbəxt olur [68; 247]. Deməli, Yer kürəsində heç bir varlığın ağlı ilkin materiyanı dərk edə bilməz və yalnız o canlı onu başa düşə bilər ki, onun özündə də ilkin materiyanın nurundan olsun.

Hindlərin «Bxaqavad-Gita» kitabına görə də, Allahın sirrini adi ölümlü insan dərk edə bilməz, çünki bu elm onun bədənində olan ağıl üçün dərkedilməzdir: «Duyğu, ağıl və idrak – ehtirasın sığınacağıdır. Onlar vasitəsi ilə ehtiraslar canlı varlığın həqiqi biliyini pərdələyir və onu yanlışlığa sürükləyir» [29; 3/40]. Bu fikri ismaililərin imamı sayılan Həsən ibn Sabbah da qeyd etmişdir və onun dediyinə görə də Allahı ağıl və düşücə ilə yox, yalnız imamın elmi ilə dərk etmək olar [69; 51]. Deməli, Allah haqqındakı həqiqəti yalnız ürəyində Ilahi nuru olanlar, imam nəsli dərk edə bilər. 

Qəzaliyə görə, «bilik…  bəzən ürəkdəki təbii fitrətlə bağlı olan nurdan gələndir, bu da, peyğəmbərlər bağlı hallarda olur… bəzən isə tez-tez təlimdən və intizamdan gəlir». O, təsdiq edir ki, peyğəmbərlər biliyi təmiz və ilkin formada alırlar. Qəzali yazır: «Özünüdərkin ilk addımı odur ki, sən bilirsən ki, bədən adlanan xarici formadan və ürək yaxud ruh adlanan daxili mahiyyətdən ibarətsən. Ürək deyəndə mən bədənin sol tərəfində yerləşən kiçik cismi nəzərdə tutmuram, onu nəzərdə tuturam ki, bütün qabiliyyətdən öz aləti və qulu kimi istifadə edir. Həqiqətən də o görünən dünyaya aid deyil, görünməyən dünyaya aiddir, bu dünyaya səyahətçinin yad ölkəyə ticarətə gəldiyi kimi gəlir və sonra öz vətəninə qayıdır. Məhz bu mahiyyətin və onun atributlarının dərki, Allahın dərkində açar rolunu oynayır… Ağıllı ruh isə bilik və qüdrətin hesabına qəribəliklər bolluğu yaradır. Onun vasitəsi ilə elm və incəsənəti qavrayır, bir saniyəyə yerdən Göyə qalxır, geri qayıdır, Göyün planını çəkir və ulduzlar arasındakı məsafəni ölçür. Onun vasitəsi ilə dəniz balığını və Göydə uçan quşu tutur, fil, dəvə və at kimi heyvanları özünə tabe edib işlədə bilir. Onun beş hissiyatı – xarici dünyaya açılan beş qapı kimidir: lakin ən qəribəsi isə odur ki, onun ürəyinin görünməz mənəvi dünyaya açılan pəncərəsi var. Yuxuda ikən beş hissiyat bağlı olanda, bu pəncərə açılır, insan gözəgörünməz dünyadan təəsürat alır və bəzən də gələcəyi görür. Onun ürəyi bu zaman taleyin lövhəsində yazılanları əks etdirən güzgüyə bənzəyir» [47]. 

Qəzalinin yazdığından belə çıxır ki, sufi silsiləsinin ən son həddinə çatan mürid Allah səviyyəsinə yüksəlir və hətta ulduzlar arasındakı məsafəni də ölçə bilir. Ruhun Göy aləmində bu səyahəti sufizmdə «suluq», bu yolun yolçusu isə «saleh» adlanır. Suluq, yəni səyahət (yəhudilərdə «salxa», ərəbcə «seyr və suluq») haqqında Nəsəfi yazır: «Bil ki, suluq [sözü] ərəb dilində ümumilikdə dolaşma, gəzmə mənasını bildirir ki, burada səyyah, xarici dünyada dolaşanla bərabər, daxili dünyada dolaşanlar da ola bilər. Təsəvvüf elminin tərəfdarlarına, yəni sufilərə görə, suluq rəmzi xüsusi dolaşma mənasındadır – bu, Allaha səyahət və Allahda səyahət deməkdir» [16]. Deməli, dini kamilləşmə (tərikə) yolu ilə gedən türk, elə «ekstaz» vəziyyətində cənnətdə səyahət edən salehdir ki, buna «Allaha səyahət» və «Allahda səyahət» deyirlər. Bu isə o deməkdir ki, insan ruhunun ilkin materiyadakı səyahəti, bilavasitə Allahın insana verdiyi Ilahi ruh hesabına baş verir. Əflatun bu səyahəti sofistlərin səyahəti kimi qeyd edir və bildirir ki, onların həmişə səyahətdə olmasına və özlərinə ev tikməmələrinə, onların adına çıxılan işləri görmələrinə şübhələr vardır [1]. Buradan çıxan nəticə isə odur ki, sofistlər məhz bu səyahətin hesabına adlarına çıxılan qəhrəmanlıqları etmişlər. 

Abu Usman Əmr ibn Bəhr əl-Cəhiz Cüma əl-Ayyədiyyəyə istinadən yazır: «Əgər ki, Allah öz qullarına bir ölkədən digər ölkəyə səyahəti vəsiyyət etməsəydi, onlar heç bir vadiyə sığmazdılar və onlara yemək çatmazdı» [70; 89]. Əl-Cəhizin sözlərindən belə çıxır ki, insan ruhunun o dünyaya göçməsi də səyahət sayılır və ümumiyyətlə qədim mənbələrdə səyahət deyəndə bilavasitə ruhun ilkin materiyadakı səyahəti başa düşülməlidir. Imam Ən-Nəvavinin hədislərinin birində isə yazılır ki, Əbu Umamanın sözlərinə görə, peyğəmbər demişdir ki, «Səyahət mənim icmam üçün Böyük və Qüdrətli Allah yolunda mübarizədir» [43; 1345]. Digər Hədisdə isə qeyd olunur ki, peyğəmbərin dediyinə görə, «qayıdış mənim üçün hərbi yürüşdür» [43; 1346]. Deməli, buradakı səyahət, Allah yolunda, yəni ilkin materiya ilə qovuşma istiqamətinəki mübarizə, hərbi yürüş deyəndə isə axirətdəki qayıdış nəzərdə tutulmalıdır. Bütün bunlar isə ona işarədir ki, daxili vəziyyəti həqiqət olan Məhəmməd peyğəmbərin obrazı da sufi obrazıdır və dinlə bağlı bütün yazılarda söhbət, peyğəmbər obrazının ilkin materiyadan, onun bir hissəsi olan Ilahi od gətirilməsi və onu insana bağlamasından gedir. 

Quran yazır: «Yoxsa odurmu torpağı bərkidib, dərəsində arx düzəldən və onunçün möhkəm dayanan (dağlar) yaradan və iki dəniz arasında sədd çəkən… O birləşməyə hazır olan dənizi ayırdı. Onların arasında keçilməz sədd vardı… O, Göyləri və yeri altı günə yaradan, sonra taxtda bər-qərar olandır. O bilir, yerə nə girir və yerdən nə çıxır, Göydən nə enir və Göyə nə qalxır. Harda olsanız, Allah sizinlədir. Nə iş görürsünüzsə, O görür (Quran, 27:61, 55:19-20, 57:4). Bu ayələrdə iki dəniz deyəndə söhbət, adi sudan yaranmış dənizdən yox, ilkin materiya dənizindən gedir. Bu ayrılmış iki dəniz də Qurana görə, axirətdə birləşməli, yəni yenidən qarışmalıdır (Quran, 82:3). 

Sufi elminə görə, yerdəki bütün varlıqlar ilkin materiyadan yaranmışlar və məhv olanda da onların enerjiləri (canlılarda ruhları) yenidən ilkin materiyaya qayıdır. Deməli, bu məntiqlə ilkin materiya – «adi su»yun obrazı, onun maddiləşmiş forması olan canlılar və təbiətdəki bütün varlıqlar isə – «təsirə məruz qalmış, tərkibini dəyişmiş su»yun obrazıdır. Yuxarıdakı ayədən göründüyü kimi, bu məntiqlə Göydən enən «adi su», yenidən Göyə qayıdan isə «qarışıq su»dur. Qarışıq su deyəndə burada, insan bədənindən çıxan ruhun - özündə, yəni yaddaşında daşıdığı informasiya, bilik və s. məlumatlar başa düşülməlidir. Əbdülməcid ibn Əziz Əl-Zindani bu mövzuya həsr olunmuş yazısında ərəb və s. müəlliflərdən sitatlar gətirərək qeyd edir ki, iki dəniz - «bəhreyn» deyəndə, suyu duzlu olan və «bəhr» adlanan dəniz nəzərdə tutulur. Bunun əksi olan şirin su, yəni çay suyu isə mənbələrdə «nahr» adlanır. Quranda da «bəhr» - duzlu su, «nəhr» isə şirin su mənasında işlənir [71]. 

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, ilkin materiyanı Əflatun «Xora» adlandırır ki, burada «X» rəmzi ilkin materiya, «R» rəmzi isə işıq, Günəş mənasındadır. Şirin suyun «Nəhr» [NHR/NXR] adlanması o deməkdir ki, burada ilkin materiyanın xassələri ümumilikdə götürülmüşdür. Çünki Əflatuna görə, oda - ilkin materiyanın alışan hissəsi, suya - nəm hissəsi, torpağa və havaya isə, onun bu ünsürlərə bənzər hissəsi çevrilir və s. Deməli, yerə enən ilkin materiyanın hissəciyi, yəni insanda təzahür edən ruh burada saf materiya rəmzindədir. Bədəni tərk edəndə isə bu ruh artıq özü ilə yaddaş, informasiya daşıyır. Duzlu suyun bəhr adlanması bilavasitə o deməkdir ki, bu su, yəni ruh artıq özündə kamillik səviyyəsi daşıyır. Çünki «Xora» materiyasına «Ba» rəmzi əlavə olunur ki, qədim Misir mənbələrinə görə, Ba - quş timsalında ölməzlik qazanmış Allahın ruhudur və biz bu haqda aşağıda danışacağıq. 

Bəhr rəmzi ilə eynilik təşkil edən «bexar» rəmzini Biruni Xorasanda «budasfa», yəni buddist adlanan şamanlarla bağlayır [72; 215]. Budda rəmzi, sufizmdə «bodi» - kamilliyə çatmaq, ekstaz vəziyyətində görmək mənasındadır. Lakin biz yuxarıda qeyd etdik ki, kamilliyə çatmaq, ekstaz vəziyyətində görmək və s. vəziyyəti yalnız bəglik (bəqa) səviyyəsində mümkündür. Belə çıxır ki, Bəhr/Bexar rəmzi elə bəg-ər deməkdir. Həqiqətən də «Kitabi - Dədə Qorqud»da Qazan xanın «ərəm, bəgəm deyə öyünmədim» ifadəsində bəg rəmzi ər rəmzinə bərabər tutulur. Sufizmdə yeddinci – ən ali səviyyənin «bəhri-fəna» adlanması yazdıqlarımızın doğruluğuna işarədir. Eyni zamanda mənbələrdən məlumdur ki, Bağır (bakira) adlı insan simasında olan bir nəfər Məhəmməd peyğəmbərə Quranın yazılmasında kömək etmişdir. Bağır rəmzinin, bəhr rəmzi ilə eyniliyi ona işarədir ki, Məhəmməd peyğəmbər Quranı ilkin materiyadan, yəni ekstaz vəziyyətində Allahdan aldığı məlumat əsasında «yazmışdır». Digər tərəfdən, qədim Misir yazılarında (Anibadakı daş sütunda) Misirin XII sülaləsi Bakıər adlanır. M. Xorenatsi bu rəmzlə eyni olan Bakür rəmzini Sünik (Gel-Gelarküni) nəslini banisinin adı kimi qeyd edir [73; 63]. «Kitabi - Dədə Qorqud»a görə isə «kafər bəginin bikr qızı olmuşdur» ki, buradakı «bikr qız» deyəndə «bəg-ər oğuz» başa düşülməlidir [4; 59]. Qız, qadın rəmzinin ilkin materiya rəmzi olmasını nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, burada söhbət, Göydə yaradılmış birinci ruhlar dünyasının obrazından gedir və bu obraz axirətdə böyüyüb, birinci ruhlar dünyasının yerinə gəlməlidir. Allahın 99 şərəfli adlarından biri Rəqib [RQB] (keşikçi, mühafiz) adıdır ki, bu da sufizmdə Bağır [BĞR/BQR] rəmzi ilə eyni mənalıdır. Qurban bayramının adlarının «id ən-naxr», «bakar id» adlanması o deməkdir ki, bu bayram bilavasitə Göydən yerə ilkin materiya, yəni dirilik suyunun gətirilməsi ilə bağlıdır [36]. 

Quranda, «bəhr» [BHR] rəmzi eyni zamanda «bəqərə» [BQR] kimi qeyd olunur və «inək» mənasını verir. Bu isə ona işarədir ki, bu rəmz altında qədim Misirdə Göyün inək formasında formalaşması başa düşülməlidir. Dilimizdə «Göy öküzü» kimi qalmış ifadə də bilavasitə bu mənadadır. Bütün bunlardan çıxan məna odur ki, «bəhr» rəmzi altında Göydə yaradılmış ruhlar dünyası nəzərdə tutulmalıdır. Islam ensiklopediyasında imam Əlinin – «Şahi Bəqərə» adlandırılması isə o deməkdir ki, imam Əlinin obrazı «Ruhlar Dünyasının Şahı»nın obrazıdır. Qısa desək, Əli burada Allah roluda qeyd olunur və biz bu mövzuya qayıdacağıq. Bəhr rəmzi eyni zamanda Xəzər dənizinə də tətbiq edilir. Belə ki, ərəblər bu dənizi «Bakı dənizi», «Bəhri Xəzər», «Bəhri Şirvan», «Bəhri Əcəm», «Bəhri Xorasan» adlandırırdılar [74; 15]. Xəzərin - Xorasan, Şirvan və s. adlanması mövzusunun ayrıca izaha ehtiyacı vardır və aşağıda bu mövzunun biz tərəfdən izahı veriləcək.

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, iki dəniz deyəndə, yerdəki el ilə Göydə yaradılmış ruhlar dünyası başa düşülməlidir. Bu məntiqlə izah bizi Şumer mifologiyasına yenidən nəzər salmağa məcbur edir. Bu mifologiyaya görə, Marduk Allahı Tiamata, yəni ilkin materiyaya, Göy okeanına qalib gələndən sonra, onun bir hissəsini Göy okeanı kimi, Allahlar vilayətindən ayırır. Bu okean ondan su axmasın deyə, siyirtmə ilə bağlanmışdır. Dərya sularında Marduk, Etemenanki adlı Göy və Yerin təməl evini cəhənnəmin sinəsində elə tikir ki, onun başı Göylərə çatır [75; 91]. Belə çıxır ki, Marduk Allahı məhz Quranda qeyd olunan iki dənizi bir birindən siyirtmə ilə ayırmışdır. Yəni, Quranda qeyd olunan sədd, maneə elə Mardukun yaratdığı siyirtmədir. Quranda siyirtmə mənasında qeyd olunan «Bərzax» rəmzini rus alimi I. Y. Kraçkovski «sədd» kimi tərcümə etmişdir. X. K. Barenovun lüğətində bu sözün müasir mənası boğazdır. Bəzi alimlər «Bərzax» sözünü torpaqdan yaradılan bənd, tökmə torpaq kimi tərcümə etmişlər. Digər tərəfdən, Təbəri yazır ki, bu sədd heç kimin gözünə görünmir. Ibn əl-Cəhiz də «Zad əl-Masir» lüğətində qeyd edir ki, bu maneə Allahın qüdrəti ilə yaradılmışdır və onu heç kim görmür. Əl-Zəmahşəri «Əl Kəşşaf» əsərində yazır ki, «bu maneə, sədd - Allahın qüdrətinin təzahürünün biridir və yalnız Allahın Göylər haqqında dediyi: «Allah, gördüyünüz kimi, dirəksiz ucaltdı» (Quran, 13:2), ifadəsi ilə müqayisə oluna bilər [71]. Əgər nəzərə alsaq ki, iki dəniz deyəndə Göydəki ruhlar dünyası və bu dünya nəzərdə tutulur, razılaşarıq ki, bu dünyadan o biri dünyaya keçid olan bu maneə də gözə görünməməlidir.   

Hədis elminin məşhur bilicisi Buxarinin hədislərinin birində peyğəmbərə deyirlər ki, «Ya peyğəmbər, yaxşı olardı ki, Sən Ibrahimin «dayandığı» yeri ibadət yeri seçəsən. Ya peyğəmbər, sənin yanına möminlər də, günahkarlar da gəlir, və yaxşı olardı ki, sən dindarların analarına tapşırasan ki, yad adamlarla pərdə arxasından danışsınlar», bundan sonra  Allah sədd haqqındakı ayəni göndərdi [44; 4483]. Allahın səddə aid olan ayəni, Ibrahim peyğəmbərin dayandığı yeri ibadət yeri kimi seçilməsinə aid olan deyimdə göndərməsi, Kəbənin tikintisi zamanı Ibrahim peyğəmbərin durduğu daşın bilavasitə bu «Bərzax» səddi olması deməkdir. Lakin bu yer eyni zamanda «Ibrahim məqamı»dır, yəni bilavasitə burada Ibrahim peyğəmbər ekstaz vəziyyətində bəglik səviyyəsinə yüksələrək, Allaha qovuşmuş və bu məqamda ruhlar dünyası yaratmışdır. Bu ayədə dindarların analarının yad adamlarla pərdə arxasından danışması rəmzi isə bizə Isa peyğəmbərlə əlaqədar Quranın bir ayəsini yada salır. Bu ayədə deyilir ki, Məryəm, ailəsindən ayrı Şərqdə bir yerə çəkilir və onlarla arasına bir pərdə çəkir, Allah onun yanına Öz ruhunu göndərir və o ona Kamil Insan şəklində görünür (Quran, 19:16,17). Burada qeyd olunan Məryəmin Şərqdə bir yerə çəkilməsi rəmzi, onun Günəşin doğduğu yerə çəkilməsi mənasındadır. Çünki qədim Misir və s. mənbələrində Şərq - Günəşin doğulduğu yer adlanır. Digər yerdə isə bildirilir ki, «Biz Məryəmi və Isanı nişanələrlə rəmzləndirdik, ona, sakit, bulağı olan təpədə sığınacaq verdik» (Quran, 23:50). Bu isə o deməkdir ki, Məryəm və Isa rəmzləri bilavasitə təpə ilə, bulaqla bağlıdır ki, biz bu rəmzlərə qayıdacağıq.

Ibn Sina özünün «Yakzan oğlu Hayy haqqındakı traktat»ında yazır: «Yerin sərhəddi – üçdür. Bunlardan biri – o yerdir ki, Şərq və Qərblə yanaşıdır. O bütünlüklə dərk olunmuşdur, orada olanların əksəriyyəti haqqında ağlasığan dəqiq və təəcüblü məlumatlar hər yerə yayılmışdır. Digər iki sərhəd isə – sirlidir: biri – Qərbdən sonra, digəri isə Şərqdən sonradır. Bunların hər birinin özünün toxunulmaz sərhəddi var və bunu yalnız, təbiətən insana heç vaxt verilməyən gücə malik seçilmişlər keçə bilərlər. Həmin gücü təkcə yaxınlıqdakı şırıltı ilə axan həyat bulağında yuyunan ala bilər. Əgər ora bir səyyah gəlsə orada təmizlənsə və onun şirin suyundan dadsa, onun bədənindən yaradıcı güc axacaq və ona lazımi qədər möhkəmlik verəcək ki, o bu səhranı keçsin, dəniz-okeana qərq olmasın, Qaf dağı onu gur axan suları ilə yormasın və cəhənnəm ordusu onu o dünyaya itələməsin». Biz ondan xahiş etdik ki, o bu bulaq haqqında geniş danışsın və o (Hayy – F. G. B.) dedi: «Siz yəqin ki, qütb tərəfdə hökmranlıq edən qaranlıq barəsindəki işin nə yerdə olduğundan xəbərdarsınız: Göyə qalxan Günəş onu ildə bir dəfə təyin olunmuş vaxtda nurlandırır: kim ki, qorxmadan onun hüdudlarına daxil olur, o, sonda sonsuz və işıqlı sahəyə düşür: onun rastına çıxan ilk şey – şırıltı ilə axan bulaqdır ki, çay kimi özünə boğaza qədər yol açır». Biz ondan ölkəmizin ona yaxın olduğu üçün Qərb sərhəddi haqqında məlumat istədik və o, dedi: «Qərbin ən uzaq yerində böyük lilli dəniz var ki, müqəddəs kitablarda «lilli, bataqlıq mənbə» adlanır (Quran, 18:84). Günəş, yalnız onu qarşısında görəndə batır» [17]. 

Ibn Sinanın Şərqlə Qərbin sərhədlərini keçmək istəyən adi insanın acizliyi mənasında bildirdiyi sərhəd təbii ki, Yer üzərindəki sərhəd deyil. Bu sərhəd göründüyü kimi, iki dəniz arasındakı boğazla, yəni «Bərzaxla», Qaf dağı, səhra və dəniz-okeanla bağlıdır ki, bunlar da açılmağa ehtiyacı olan rəmzlərdir. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, Ibn Sina «Yakzan oğlu Hayy haqqındakı traktat»ını bilavasitə bu hududları aşmış və bütün bu çətinliklərdən keçmiş Hayya həsr etmişdir [17]. 

Ayğır

Yuxarıda qeyd etdik ki, inama görə, Məhəmməd peyğəmbər Merac gecəsi insanbaşlı Buraq atı ilə Məkkədən (Əl Haram) səmadakı Yersəlimə (əl-Əqsa) «səyahətə» çıxmış, oradan isə «nur pilləkanı» ilə (bəzən «pilləkan gecəsi» də adlanır) qalxaraq, Allahla «görüşüb söhbət etmişdir». 

Məhəmməd peyğəmbərin insanbaşlı ata (Buraq) minməsi onu göstərir ki, burada söhbət həqiqətən Göydə yaradılmış ruhlar dünyasından və bu dünyanın rəmzlərindən olan «kainat atı»ndan gedir. Qədim yunanların kentavr adlandırdıqları insanbaşlı atın yaradılma prosesi zamanı - söz, fikir və əməl, yəni ritual vasitəsilə, Yer kürəsini əhatə edən ilkin materiya, rəmzi olaraq bu atın bədəninə çevrilir və onu idarə edənə, yəni onu yaradana tabe olur (şəkil 9). Əgər bu prosesə qədər, yəni Ra-Amon Allahı yaranana qədər ilkin materiyada heç bir canlı varlıq yaradılmamışdısa, bu prosesdən sonra, ilkin materiya «kainat atı» timsalında onu yaradan - qədim Misir Allahı sayılan Ra-Amona, yəni Bügdüz Əmana tabe olur. Tövratda bu hadisə dünyanın yaranışının beşinci günü ilə bağlıdır ki, bu gün Allah insanı öz vücuduna bənzər yaradır və ona deyir: «qidalanın, həm çoxalın, yeri doldurun və onu ələ alın, həm bütün dəniz balıqlarına, Göy quşlarına və bütün heyvanlara, sürünənlərə hökmranlıq edin» [8; Bıt.1:28].

                                                                       

                                                                                      9. Kentavr [227]

Kosmosun  canlı varlığa çevrilməsi zamanı xüsusi keçirilən bu ritual - qədim hind mənbələrindəki «Aşvamedxa» ritualıdır ki, buna «Şatapatxa braxmana», «Tayttiriya samxita», «Brixadaranyaka Upanişada» və s. kitablarda rast gəlmək olar. «Brixadaranyaka Upanişada» əsərində bu ritualın mənası belə açıqlanır; «Aşvamedxa»dakı qurbanlıq at kainat atıdır: «OM! Qurbanlıq atın başı – bu, səhərin açılması vaxtıdır. Onun gözü – bu, Günəşdir, onun nəfəsi- küləkdir… Qurbanlıq atın bədəni – bu, ildir, onun beli - Göy, qarnı - Göy sahələri, böyrü – dünyanın sahələri, sümükləri - ulduz, əzələsi - bulud, tükləri – ağac və s.-dir» [28; 70]. Burada atı qurban kəsərək, kəsmə mərasimi dövründə keçirilən ritualdan söhbət açılır. Atın bədəninin müəyyən üzvləri söz vasitəsilə kainatın müəyyən sahələri ilə əlaqələndirilir. Digər tərəfdən, kahin - «atın qarşısındakına görə gündüz, atın arxasındakına görə gecə yaranıb» deyib mantra oxuyur. Eyni vaxtda atın qarşısında qızıl qabdan, atın arxasında isə gümüş qabdan oda ərimiş yağ tökməklə ritual yerinə yetirilir. Deməli, burada yağ yandırmaqla fiziki, mantra oxumaqla söz və brahman fikrində bu ritualı formalaşdırmaqla əqli, yəni mental vasitələrlə proses həyata keçirilir. Müdriklər yazır ki, xator öz işini himnlə, adhvaryu - qurbanlıq formulu ilə, müğənni isə oxumaqla görür, ümumilikdə isə bu üç vasitə ilə iş görülür. Söz bu dünya, fikir isə o biri dünyanın təcəssümüdür. Qurban - söz və ağılın gücü ilə hərəkət edir, fırlanır və s. (şəkil 10,11,12) 

                                                                                                          

                                                                                                       10. Qurban vasitəsilə heyvan ruhlarının  

                                                                                                          göydə toplanması [223; 48]

  

                                                                                       

                                                                                         11. Kilikdağ və Böyük xanlar kurqanından 

                                                                                          tapılmış qablarda qurban mərasiminin  

                                                                                           təsviri [221; 126]

                                                                          

                                                                                          12. Keramik qablarda materiyanın və dünya  

                                                                                          ağacının rəmzləri, 18a-Iran qabları, 28a-

                                                                                     Assur rəsmi, 28b-Ziviyədə tapılmış əşya [221; 125]

«Aşvamedxa» ritualı ilə bağlı səhnədə sifarişçi Pracapatidir. «Pracapati həm qurbanlıq özü, həm ianəçi (kahin), həm qurbanlıq ritualı bütövlükdə və həm də qurbanın sifarişçisi kimi, qurbanlığın hesabına Göyə qalxan Allahdır. Bir tərəfdən o, bütün Allahları, o cümlədən, Aqnini yaradır, digər tərəfdən, Aqni qurbanlıq od kimi onun atası sayılır. Beləliklə, ilk kosmik hadisə baş verir və Pracapati özünü Allahlara qurban verməklə sonradan qurbanlıq kimi, «ikinci Pracapati» yaradır» [76; 149]. Bu ritual ümumilikdə bir il davam edir və nəhayət, heçdən qızıl nüvə, qızıl başlanğıc əmələ gəlir. Digər yerdə ritualın sifarişçisi, öləndən sonra onunla birləşən, ritualın yarısını əqli ilə beynində hazırlayan və eyni zamanda brahman rolunu oynayan, hökmran Ac Əman adlandırılır. Bu ritualın izləri qədim Misir papirusunda Pta Allahı haqqındakı yazıda görünür: «Sia - onun ürəyi, Xiu - onun ağzı, Ka - onun ağzında bütün mövcud olanlardır. Onun canı – Şu (hava), ürəyi – Tefnut (nəmlik), sağ gözü – gündüz (Günəş), sol gözü – gecə (Ay), bədəni isə Nundur və s.». Eyni məzmuna biz Hörmüz haqqındakı yazılarda da rast gələ bilərik: «Sonra o öz bədənindən dalbadal bütün şeyləri yaratdı; Birinci Göy onun başından yarandı… Hörmüz onun içində öz yaratdıqları ilə yerləşdi. Yer onun ayaqlarından yarandı… Sular onun göz yaşlarından yarandı… Bitkilər onun saçlarından yarandı… Od onun ruhundan yarandı və onun işıqlı şüası sonsuz işıqda yarandı…». Zevs haqqındakı orfik himnlərin birində isə deyilir: «Dünyanın qüdrətli əsası olan və bir Allahın bədənində bir güc və ruh kimi; od və su, torpaq və efir, gecənin qaranlığı və gündüzün işığı fırlanır… Onun başı və gözəl sifəti – parıldayan Göydür, ətrafı isə necə deyərlər, qızıl tellər… Onun gözü Günəş və üzbəüz dayanan aydır. Həqiqi Şah Ruhu – ölməyən efirdir. Onun bədəni də bu dərəcədə parlaqdır, ölçülməzdir, dağılmazdır, bərkdir, çox güclü əzaları nəhəngdir: Allahın çiyni, sinəsi və enli beli – uzaqlara uzanan havadır və s.» [77; 89, 81]. 

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, Məhəmməd peyğəmbərin Buraq adlı insanbaşlı ata minməsi prosesi adi proses yox, çox mürəkkəb dünyəvi bir prosesdir ki, bundan sonra kainat - Məhəmməd peyğəmbərə «kainat atı» timsalında tabe olmalıdır. Əflatun «Fedr» kitabında bu hadisəni belə rəmzləndirir: «Ruhu, qanadlı atların qoşulduğu qoşqunun gücü ilə arabaçının gücünün birləşməsinə bənzədək. Allahlarda atlar və arabaçı hamısı alicənabdır, alicənab əcdadlardan yaranmışlar, digərlərində isə eyni deyildir. Hər şeydən əvvəl qoşqunu o idarə edir ki, onların da üstündə hakimdir, sonra onun atları da – biri gözəldir, alicənabdır, belə atlarda da yaranmışdır, ikincisi isə – tam başqadır və başqa atlardan yaranmışdır» [78; 246 V]. Kentavrla bağlı daha yaxşı rəvayəti Ərəbi danışır. O, kainat atının yaranma prosesini Livan dağları ilə bağlayır ki, sufizmdə Livan [LVN] rəmzi Alban [LBN] rəmzi ilə eynidir və biz bu haqda aşağıda yazacağıq. Ərəbi yazır: «Ilya – Idris idi ki, Nuha qədər peyğəmbər olmuşdu, Allah onu yüksək yerə ucaltmışdı: O Göy  kürəsini mərkəzində, Günəş kürəsində dincəlir. O, Baal-bəg kəndinə göndərilmişdi: «Baal» - «büt»ün adı, «bəg» isə həmin məntəqənin hökmdarı deməkdir – bu Baal adlandırılana hökmranlıq verilmişdi. Bax, bu Idris olan Ilyaya elə gəldi ki, Livan dağı (bu dağın adı  «lubana» sözündəndir və «tələbat» deməkdir), bütün orqanları oddan olan odlu ayğırdan qopdu. Bunu görəndə o, ayğırı yəhərlədi, onda olan üsyani ehtiraslar onu tərk etdi: o ehtirassız ağıla çevrildi, çünki artıq ruhun tamahkar məqsədindən ayrılmışdı. Allah onda təmizlənmiş halda oldu – o zaman onda Allah haqqındakı biliyin yarısı var idi. Çünki ağıl özündən başqa, hər şeydən yayınanda və yalnız öz düşüncələrindən qaynaqlananda, o  Allahı bənzətmədə yox, təmizlənmiş halda tanıyır. Əgər Allah ona öz təzahüründə bilik verirsə, onun Allah haqqındakı biliyi həyata keçir: O onu birində təmizləyəcək, digərində bənzədəcək, Allahın təbii və elementar formalarındakı axmasını görəcək: bu zaman o istənilən formada Allahın təzahürünü, həmin formanın təzahürü kimi görəcək. Allahın göndərdiyi və gətirilən qanunlar haqqındakı bilik tam halda belədir, bu biliklər təxəyyülün bütün gücü ilə bərqərar olmuşdur» [15; 22]. Ərəbinin gətirdiyi sitatdan belə çıxır ki, kainat atı bilavasitə Livan, yəni Alban dağı ilə əlaqəlidir ki, biz bu mövzuya qayıdacağıq. Burada «bəg» rəmzinin qeyd olunması Idrisin – sufi silsilənən ən son pilləsi olan bəg səviyyəsinə qalxaraq, ehtirassız ağıla çevrilməsi mənasındadır ki, bu da ruhun bədəndən çıxmasından sonra mümkündür. Burada «ayğırın yəhərlənməsi» rəmzi, ilkin materiyanın - insan beyninin «türk yəhəri» adlanan hissəsi ilə bağlanması mənasındadır ki, magiya vasitəsi ilə əlaqələndirilmiş bu bağlantıdan sonra, ilkin materiya insan beyninə tabe olur. 

                                                                          

                                                                                 13. Insan ruhlarının Göy şahlığına   

                                                                                      qalxması. Qierakonpoldan qabarıq təsvir 

                                                                                      [41; 301]

Allahın Idrisdə təmizlənmiş halda olması onu göstərir ki, o ilkin materiyanın təbii vəziyyəti ilə birləşmişdir. Belə çıxır ki, burada, Amon Allahının ruhunun bədənindən çıxıb, əvvəlcədən Göydə yaratdığı varlıqla birləşməsi qeyd olunur (şəkil 13). Bu hadisə qədim Misir yazılarında Ra-Amonun, yəni Günəş Allahının Şərqə - Göyə qalxması (ərşə ucalması – F. G. B.) hadisəsi kimi, «Sinuxetin nağılı»nda təsvir olunur: «Otuzuncu ilin, subasmanın üçüncü ayı, yeddinci günü, Allah özünün Göydəki sarayına (Günəş Allahının Göydəki evi) qalxdı, aşağı və yuxarı Misirin şahı Sexotepibre, O Göyə ucaldı və Günəş diski ilə birləşdi, «Ilahi bədən», onu yaradana qovuşdu. Paytaxt sükutdadır, ürəklər qəmgindir, Böyük darvazalar bağlanır, saray əyanları, başlarını dizlərinə əyib əyləşmişlər, xalq ah-zar içindədir» [79; 9]. Dahi Firdovsi Amon Allahının Göyü tutması hadisəsini «Şahnamə»sində Cəmşidlə bağlayır və qeyd edir ki, o bir dənizi keçib, Göyə ilk ayaq açır. Göydə kəyan taxtı qurub, divin çiynində taxta çıxan Cəmşid fəzada Günəştək qərar tutur [37; 33]. Qədim dinlərin tədqiqatçısı Ceyms Frezer isə bu hadisə ilə bağlı olan daha maraqlı bir faktı qeyd edir. O yazır ki, Roma şəhəri Alban dağlarından köçüb gəlmiş Albi-Lonqa şəhərinin sakinləri tərəfindən tikilmişdir. Deyilənlərə görə, Alba şəhərinin Silvi şahlarından biri özünü Allah hesab etmişdir. Bu nəslin banisi isə öləndən sonra Allaha çevrilmiş və Alban dağlarındakı şəhərin üstündə qərar tutmuşdur [80; 147]. Belə çıxır ki, kainat atı həqiqətən də Alban dağları ilə bağlıdır. Alban rəmzinin Albi-Lonqa rəmzi ilə əlaqədar olduğundan, mövzudan kənara çıxıb Lonqa rəmzinə nəzər salaq.

Lonqa [LNQ] rəmzi erməni və alban mənbələrində Aluank [LNK] kimi qeyd olunur ki, bu da Albaniyanın digər adıdır. Mənbələrə görə, Aluank ölkəsi, Valarşak tərəfindən Yafət törəmələrindən olan Sisaka nəslindən Arana vərəsəliklə verilmişdir [81; 1/4]. Lonqa/Aluank [LNQ/LNK] rəmzi dilimizdə «öləng» [LNG] şəklində işlənmişdir ki, tanınmış Azərbaycan mifoloqu Mirəli Seyidovun bu haqda bildirdiyiniə görə, «öləng» - otlaq, su, çəmənlik, dəniz, bitki, göyərti, örüş deməkdir, eyni zamanda bu söz yaşıllıq ilahəsinə çevrilmiş və ailə qurmaq, nikahla əlaqələndirilir. M. F. Köprülüzadə öləng rəmzini «izdivac ilahəsi» adlandırır. Bu söz digər tərəfdən, mahnı oxumaq və şerləşməyə də aid edilmişdir. Ölkə sözü də «öləng» sözündən yaranmışdır. Öləngin şer, mahnı, yəni söz qüvvəsi ilə assosiasiya olunması onun söz qüvvəsi ilə əlaqəsinə işarədir [68; 56, 66, 79]. Öləng rəmzinin izdivac ilahəsi olması və ailə qurmaqla, nigahla əlaqəsi o deməkdir ki, bu rəmz eyni zamanda qədim hind mifologiyasındakı Linqa rəmzi ilə eyni kökdəndir. Linqa rəmzi mifologiyada yaradıcı Ilahi gücün rəmzidir və kişi cinsiyyət üzvü mənasındadır. Linqa rəmzinin kişi cinsiyyət üzvünün mənasını verməsi heç də təsadüfi deyildir, çünki qədim Misir mətnlərində lonqa – «el-onqa», yəni «anx eli» rəmzi həyat enerjisindən ibarət olan el mənasındadır ki, bu ilkin materiyadan yaradılmış dünya deməkdir. Xantıların mifologiyasında isə Lunq (Lonq, Lunk) ruhların adıdır. 

M. Seyidov bildirir ki, öləng rəmzinin kökündə öl rəmzi dayanır ki, bu da türk dillərində su, yaş, nəm, islanmaq mənasındadır və bunu bir çox araşdırıcılar da qeyd etmişlər. Şəmsəddin Sami «öl» sözünün islaq yer, çamur, bataqlıq və s. mənalarını xüsusi qeyd edir. Bu rəmzdən yaranmış ulgen, ulqan, ulqən rəmzləri su və torpaq sahibinin kultunun adıdır [68; 42, 43]. Bildirmək istərdik ki, ulgen [L-GN] rəmzi ilə öləng [L-NG] rəmzi eyni mənalıdır. Digər tərəfdən öl rəmzi göl rəmzinə ilə də əlaqəlidir. Ölon/ölən rəmzi altında isə bataqlıq bitkisi nəzərədə tutulur [68; 46]. 

Öl/ölmək rəmzinin əsasən insanın vəfatını bildirməsi o deməkdir ki, insanın ölümünün yaşıllıq, çəmənlik və s. mənaları ilə əlaqələri vardır. Qədim Misir yazılarındakı məşhur «Ilan adası» nağılında ruhlar dünyası «böyük yaşıllıq» adlandırılır və ümumiyyətlə, yaşıl rəng qədim Misirdə dirilmə rəmzidir ki, bu mövzuda yazılan ieroqliflər də divarlar, sütunlarda yaşıl rəngə boyanılırdı [82; 36-37]. Belə çıxır ki, ölüm - Lonqa, yəni öləng yaşıllığı elə «cənnət ölkəsi» mənasında ruhlar dünyasıdır və insan öləndən sonra məhz bu yaşıllıq ölkəsində ömrünü ruh kimi davam etdirir. Qeyd edək ki, «Hammurapi qanunları»nda «ölkə» [LK] mənasında olan «ilk» [LK] rəmzi - bağ, sahə, ev və s. mənalarında işlədilir və s. [163; 45].

Lonqa rəmzi  hind mənbələrində Lanki adası kimi qeyd olunur və rakşasların, qəzəbli və qanasusamış ruhların, adamyeyənlərin və cinlərin hökmdarı Ravananın şahlığı sayılır. Ravana Meru dağındakı Lanki adasında yaşayır, zahidlik həyatına görə, Braxmadan - Allahlarla mübarizədə yenilməzlik qazanmışdır və ağlasığmaz hakimiyyət əldə etmişdir [27; 510]. Bu isə o deməkdir ki, Ravana rəmzi məğlubedilməz ölüm Allahını rəmzidir. «Ramayana» və «Maxabxarata»ya («Mahabharata») görə, Lanka şəhəri Vişvakarman tərəfindən qızıldan tikilmişdir və Braxma tərəfindən Kuberaya verilmişdir. Sonradan isə ada və şəhər, Rama tərəfindən öldürülən Ravananın hakimiyyətinə keçmişdir. «Bxaqavad-Purana»ya görə, Lanka adası ilk əvvəllər Meru qızıl dağının təpələrindən biri olmuşdur, onu külək qoparıb dənizə aparmışdır. Rəvayətə görə, Ravana, Ramanın arvadı olan Sitanı oğurlayır və öz şahlığı olan Lanka adasına aparır. Müharibədə Rama onbaşlı Ravananın rakşaslarını məhv edir. Ravana tərəfindən göndərilmiş rakşaslar Mariçi və Subahu, nə gecə nə də gündüz sönən və qurbangahda yanan müqəddəs odu söndürürlər. 

Bütün bunlar ona işarədir ki, Lanki adası - Alban dağlarının üstündə qərar tutmuş Allahın Göydə yaratdığı ruhlar dünyasıdır. Digər tərəfdən, qurbangahdakı heç vaxt sönməyən odun söndürülməsi rəmzi bizim yadımıza Musa peyğəmbərin Göydən gətirdiyi Ilahi odu salır ki, məhz bu od qurbangahda həmişə yanır, heç vaxt sönmür. Biz bu və qeyd etdiyimiz bir çox rəmzin açılışına aşağıda qayıdacağıq. 

Ravana rəmzi hind mifologiyasında eyni zamanda Iravanti qeyd olunur ki, onun atası da mifik ilan olan Ayravatadır. Ravana [RVN], Iravanti [RVNT] rəmzi erməni mənbələrində Ervand [RVND] kimi qeyd olunur. M. Xorenatsi yazır ki, deyilənə görə, «Ervandın bədlik gətirən gözü olmuşdur. Buna görə də şah qulluqçuları səhər oyandıqda onun qarşısında adətən nəhəng qranit daş tuturdular, hansını-ki, deyilənə görə, onun dəhşətli baxışı partladırdı. Lakin bu ya yalan, ya da ki rəvayətdir, ya da ki o, istədiyinə şeytan bacarığı ilə ziyan vurmağı bacarırdı və pis gözlü adı altında gizlənirdi» [73; 43]. Ravana, Ervand rəmzləri Rav/Rəb (və ya Rəb ata) rəmzi ilə bağlıdır və bu mövzu da tərəfimizdən araşdırılacaq.

Mövzuya qayıdaraq qeyd edək ki, Quranda «kainat atı» haqqında və onun axirətdə görəcəyi işlə bağlı yazılır: «Onlar üçün nə qədər mümkündürsə, güc və at dəstələrini hazırlayın; onunla siz Allahın, özünüzün və ondan başqa digər, sizin bilmədiyiniz, Allahın isə bildiklərini qorxudacaqsınız!…  And olsun təngənəfəs böyürənə, dırnağı ilə od qoparana və sübh hücuma keçənə… Onlar orada toz qaldırdılar və oradan soxuldular… Həqiqətən insanlar Allah qarşısında naşükürdürlər… Onlar üçün bir nişanə – Bizim, onların nəsilini dolu gəmidə daşımamızdır. Biz də onlar üçün özləri kimisi, mindiklərini yaratmağımızdır. Əgər Biz istəsək, onları suda batırarıq, onlara köməkçi olmaz və onlar xilas olmazlar…  [Allah] sizin üçün Göydən lazımi miqdarda su göndərdi. Biz də onunla ölü dünyanı qaldırdıq. Siz də beləcə çıxarılacaqsınız!… sonra bütün cütləri yaratdı, sizin üçün gəmidən və heyvanlardan mindiyinizi yaratdı ki, siz onların belində bərqərar olasınız, bərqərar olandan sonra Allahınızın rəhmini yada salıb deyəsiniz: «Alqış olsun Ona ki, Bizim onu dərk etmək qabiliyyətimiz olmadığı vaxtda onu bizə tabe etdi! Və həqiqətən biz Allahımıza qayıdırıq» (Quran, 8:60, 100:1-6, 36:41-43, 43:10,11,12).

Qurandakı «siz onun belində qərar tutasınız» rəmzi bizi ən qədim mənbələrə nəzər salmağa məcbur edir. Çünki, burada «belində qərar tutma» deyəndə, söhbət məhz Göylərdə qərar tutmadan gedir. Biz yuxarıda, «Aşvamedxa» ritualı ilə bağlı qeyd etdik ki, qurbanlıq atın beli - Göy, qarnı isə Göy sahələridir. Bu isə o deməkdir ki, atın belində qərar tutmaq deyəndə, Göylərdə qərar tutmaq başa düşülməlidir. Qədim Misir yazılarının birində Bexdetdən olan Qor və qanadlı disk haqqındakı rəvayətdə Tot Allahı Ra Allahına deyir: «Qoru bu gündən Xeben şəhərində düşmənlərə qalib gələn, qanadlı disk, böyük Allah adlandırmaq lazımdır», və onu bundan sonra «kim ki, beldə dayanmışdır» və «Bu Allahın peyğəmbəri» adlandırmaq lazımdır [18; 95]. Buradakı Xeben rəmzi Qaba aləm mənasında Göydəki ruhlar dünyası deməkdir. 

Qor haqqındakı digər rəvayətin birinə görə, Ra-Qoraxti (Ra-Qorqud – F. G. B.) Bexdetli Qorla birləşmiş və atasının düşməndlərinə qarşı vuruşa başlamışdı. Bexdetli Qor Ra-nın qayığında üzəndə, düşmənlər şeytan-hippopotama simasında ona hücum edirlər, Qor dəmir silahın hesabına əvvəl bu şeytanı zəncirləyir, sonra isə doğrayır. Onun, hippopotamanın belinə mindiyi şahı isə «o, hansı-ki beldə dayanmışdır» adlandırdı [18; 30-38]. Buradakı şeytan-hippopotam rəmzi ilkin materiyanın rəmzi mənasındadır (açması aşağıda). Deməli, Qor Allahı ilkin materiyaya qalib gəlib, onun belinə, yəni Göylərə minmişdir. Mətnlərin birində, düşmənləri, insan simalı şir obrazında öldürən və onların dillərini çıxaran Bexdetli Qor onları, onunla dağlarda olan tərəfdarlarına verdi və Ra Tota dedi: «Bax, [nə qədər ki] Bexdetli Qor ona öz dilini vermiş düşmənin belindədir və öz yuvasında olan şirə bənzəyir» [18; 101]. Bu isə o deməkdir ki, Göyləri at rəmzində minmiş Qor Allahı, bu ilkin materiya sahələrini öz yuvası kimi rəmzləndirir ki, bu da Göylərin ruhlar dünyası mənası daşıması deməkdir. 

At rəmzi ilə bağlı bildirmək istərdik ki, mənbələrə görə, müqəddəs Georginin yaz bayramı aprelin 23-də keçirilirdi ki, bu gün eyni zamanda Osmanlı Türkiyəsinin saray əyanının təyin etdiyi Sultanın atlarının otlaqlara buraxılması mərasimi ilə eyni günə düşürdü [2; 408]. Ümumiyyətlə, Georginin atlarla əlaqəsi mənbələrdə xüsusi qeyd edilir ki, bu da onun Xızırla eyni mənada olmasına işarədir. Sultanın atlarının otlaqlara buraxılması bayramı isə təbii ki, kainat atlarını yaradılandan sonra Göy sahələrində hərəkət etməsi üçün keçirilən mərasimin rəmzidir.

Quranın deyimlərindən aydın olur ki, at rəmzi ayələrdə su ilə, gəmi ilə, dünya ilə eyniləşdirilir. Bu onu bildirir ki, insana təbiət üzərində hökmranlıq verən bu at bilavasitə ilkin materiyadan yaradılmışdır. Ən-Nəvavinin, Buxarinin hədislərinin birində deyilir ki, bir nəfər «Mağara» surəsini oxuduğu vaxt yanındakı atın üstünə tərəf bulud gəlməyə başladı və at qorxdu. Peyğəmbər bu hadisəyə izah verərək bildirdi ki, bu «Sakin»dir ki, Quranı oxuduğuna görə sənə gəlib [43; 998]. Quran oxunduğu zaman atın qorxması və «sakin» olan buludun enməsi onu göstərir ki, bu at bilavasitə «ilahinin sakinliyi» ilə, yəni ilkin materiyanın nur timsalında enməsi və atla bağlanmasına işarədir. Bu rəmzi yaxşı başa düşmək üçün sufizmin bir az da dərin qatlarına nəzər salaq. 

Quranda «sakin dayanmaq» - qulaq asmaq deyəndə, ruhun - ilkin materiyanın «səsinə» qulaq asması nəzərdə tutulur. Naumkin, Qəzalinin «qulaq asmaq» rəmzi haqqında yazır: «Müdrikləri Allah, Göyün və Yerin hər hissəciyinə… ki, insanlar, onların Böyük Allahı necə müqəddəsləşdirdiyini və təriflədiyini eşitsinlər». Ona görə, «Göyün və Yerin hər hissəciyi, canlı və müdriklərlə gizli söhbətlərdə təmasdadırlar». Lakin «onlar açıq danışıq nitqinə malik deyillər və sözsüz və səssiz danışırlar ki, eşitmə qabiliyyətindən məhrum olmuşlar eşitmirlər… Mən o eşitmədən danışıram ki, onun vasitəsi ilə danışığı başa düşmək olar, lakin söz və səs, ərəb və digər dillərə aid deyil» [54; 278]. Deməli, «sakin» deyəndə, Allahın rəmzi olan ilkin materiya nəzərdə tutulmalıdır ki, ona qulaq asmaq da - ondan informasiya almaq, varlıqların daxilinə nüfuz edib onların tərkibini, xüsusiyyətlərini öyrənmək deməkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Qəzali, «sakin» [SK-N] rəmzi ilə eyni kökdən olan zöüq [ZQ/ZK] rəmzindən də istifadə edir ki, bu da idrakdan yüksək olan mistik dərketmə mənasında ilkin materiyanın dadına baxılması, dərk olunması mənasındadır. Bu - ağıldan yüksəkdə olan mistik intuitiv dərketmədir ki, birbaşa təcrübədən, təmasdan yaranır [54; 288, 289]. Yəni, bəglik səviyyəsinə yüksəlmiş mürid, ilkin materiyanı bilavasitə «zöüq» vasitəsi ilə dərk edir, qavrayır. Qəzali üçlük təşkil edən iman, elm və zöüqü – bir birindən uzaqda durmuş pillə adlandırır. 

Bildirmək istərdik ki, qədim mənbələrdə görmək, eşitmək, fikirləşmək və s. deyəndə ilkin materiyanı başa düşmək, onu seyr etmək, onu öz daxili gözü ilə qəbul etmək başa düşülməlidir. Misal üçün qeyd edək ki, Şumer dilində qulaq və müdriklik eyni ideoqramma ilə – nqeştu[q]; aydın göz – iqi-ku[q] də gözlərin  magik açılması metaforu mənasında göstərilir [83; 226]. 

Tövratda «sakin» rəmzi bilavasitə – «skiniya», yəni «vəhy çadırı» rəmzi ilə assosiasiya olunur [8; Isx.25:9]. Xanaanlarda «məmur» kimi qəbul olunmuş «sokinu», yəni «sakin» rəmzi Akkad dilində «rabisu» mənasını verir ki, bu da «rəbb/ərəb issi», yəni «Allah ruhu» deməkdir. Tövrata görə, Allahın sakinliyi (mövcudluğu) olan «vəhy çadırı» Musa peyğəmbər tərəfindən «qalmaq» üçün yaradılmışdır. Bu çadırın qurulduğu gün mistik bulud vəhy çadırını bürümüş və axşamdan səhərə qədər çadırın üstündə od kimi görünmüşdür. Yəhudilərin səhrada dolaşdığı zaman Allah onların qarşısında - gündüz bulud sütunu formasında, gecə isə odlu sütun formasında gedirmiş. Hər dəfə bulud vəhy çadırının üstündən qalxanda Israil oğulları yola düşür və bulud harada dayanırdısa, orada da onlar öz çadırlarını qururdular [8; Isx.13:21, Çisl.9:15-23, Isx. 40:38]. Musa peyğəmbər vəhy çadırına girəndə bulud sütunu vəhy çadırının qapısında dayanır və Allah Musa peyğəmbərlə danışırmış [8; Isx.33:7-9]. Deməli, «vəhy çadırı»nın qurulması prosesi Göydəki Ilahi enerji ilə bağlıdır. Burada qeyd etmək istərdik ki, bu ritual Oğuz eposundakı Oğuz xaqanın «Muz» dağında çadır qurmasına bənzəyir ki, orada da sübhə yaxın Oğuz Xaqanın çadırına Günəş kimi işıq düşmüş, bu işığın içindən Göy tüklü erkək qurd çıxmış və Oğuzun qarşısında gedərək ona yol göstərmişdir və s. [85; 130]. Oğuzun digər variantlarında isə Göydən düşən şüadan qız çıxmışdır: «… Yenə günlərdən bir gün Oğuz qağan Göy hakiminə (Tanrıya) tapındı. Qaranlıq çökdü. Göydən Göy bir şüa düşdü. Günəşdən işıqlı, Aydan parlaq idi. Oğuz qağan ona doğru getdi və bu şüanı içində bir qız vardı. Yalqız oturmuşdu. Gözəl bir qız idi. Onun başında Qütb ulduzuna bənzər atəşli, işıqlı, şüa saçan «men» (xal, çələng) vardı. Qız o qədər gözəl idi ki, güləndə mavi Göy gülürdü, ağlayanda mavi Göy ağlayırdı…» [68; 262, 263]. Azərbaycanlıların «Tapdıq» nağılında isə Günəşlə Qara divin izdivacından doğulan Tapdıq şüa ilə birgə yerə düşür [68; 25].  Bütün bunlar o deməkdir ki, Musa peyğəmbərin obrazı eyni zamanda Oğuz xaqanın, Tapdığın və s. obrazıdır.  Buradakı şüa, işıq, odlu sütun və s. rəmzlər ilkin materiyanın rəmzidir ki, kainat atı, vəhy çadırı formalarında bu qəhrəmanlarla birləşmişdir. 

Tövratda deyilir ki, Allah Ibrahimə gəldi və dedi: «indi dayandığın yerdə «gözlərini aç» və Şimala, Cənuba, Şərqə, Qərbə bax; çünki sənin gördüyün bütün torpaqları Mən sənə və sənin törəmələrinə əbədi verirəm… Qalx, bu torpaqlarda uzununa və eninə gəz, çünki mən onu sənə verirəm. Və Ibrahim də çadırını itələdi və getdi, Xevrondakı Mamra palıdlığına köçdü; və orada Allah üçün qurbangah düzətdi [8; Bıt.13:14-18]. Tövratın digər yerində  isə deyilir: «Mesopotamiyadan qayıdan Yaqub Xanaan torpağındakı Sixem şəhərinə gəldi və şəhərlə üzbəüz qaldı. Və sahənin bir hissəsini aldı və öz çadırını ora saldı… Və orada qurbangah qurdu, Israilin Allahı olan Tanrını da çağırdı» [8; Bıt.33:18-20]. Ibrahimin «gözünü açıb» dörd tərəfə baxması, təbii ki, rəmzi mənada «daxili gözü», yəni «bəsirət gözü» ilə baxması mənasındadır ki, Allah ona «baxdığı» bütün Göy sahələrini əbədi vermişdir. Ibrahimin «çadırı itələməsi», ritual vasitəsi ilə çadırını uzaqlara genişləndirməsi, yəni bütün Göy sahələrini öz çadırına çevirməsi deməkdir ki, biz bu rəmzin açılışına Məhəmməd peyğəmbərlə bağlı qayıdacağıq. Burada hər iki halda çadır qurulandan sonra qurbangah qoyulur ki, bu da Göy aləminin qurbanların ruhu hesabına fəth edilməsi deməkdir. 

Eyni hadisə «Kitabi - Dədə Qorqud»da qeyd olunur. Belə ki, «Dirsə xan oğlu Buğac xan» boyunda bildirilir ki, Allahdan «bir şey» qazanmaq üçün çadır qurub qurban gətirmək lazımdır: «Bir gün Qam Ğan oğlu xan Bayandır yerindən durmuşdu, Şami çadırını yer üzünə dikdirmişdi. Ala sayvanı gög üzünə aşanmışdı, min yerdə ipək xalça döşənmişdi. Xanlar xanı xan Bayandır ildə bir dəfə toy edib, Oğuz bəglərin qonaqlardı. Genə toy edib, atdan-ayğırdan, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırmışdı. Bir yerdə ağ otaq, bir yerdə qızıl otağ, bir yerdə isə qara otaq qurdurmuşdu və demişdi: «Kimin ki, oğlı-qızı yoxdur, qara otağa qondurun, qara keçə altına döşəyin, qara qoyun ətin verin, yeyirsə, yesin, yemirsə, çıxıb getsin. Oğlu olanı ağ otağa, qızı olanı isə qızılı otağa qondurun. Oğlu-qızı olmayanı Allah-təala qarğayıbdır, biz də qarğayarıq, bilsin» [4; 34]. Kitabda oğulun olması üçün isə yerindən erkən durub, Ala çadırı yer üzünə dikdirib, atdan-ayğırdan, dəvədən-buğra, qoyundan qoç öldürüb, Iç Oğuzun, Taş Oğuzun bəglərin üstünə yığnaq etmək, ac görəni doydurmaq, geyimi olmayanları geyindirmək, borcluya borcunu qaytarmaq, təpə kimi ət yığıb, göl kimi qımız sağdırmaq, ulu toy edib hacət qılmaq lazımdır. Bunları etdikdə, bir «ağzı dualının alqışı ilə Tanrı bir yetman əyal, yəni oğul» verə bilər [4; 35].

«Oğuznamə»yə görə də, öz yurduna sağ-salamat qayıtması ilə əlaqədar Oğuz bayram üçün 90 min qoyun, 900 min dayça qırdırır və pir edib qızıl ev, çadır ucaldır [86; 61]. «Oğuz Xaqan» eposunda isə deyilir: «Qoy Günəş bizim bayrağımız, Göy isə çadırımız olsun» [85; 127]. Oğuz Xaqanın Göyü çadır adlandırması məntiqinə «Kitabi - Dədə Qorqud»da da rast gəlinir. Belə ki, burada bu Göy çadırı - «doqsan başlı ban evi», «ağ ban ev, ağ otaq», «qızıl başlı», «ala çadır» və s. adlandılır. Bu ağ ban evli, ağ otaqlı çadır da həm qara yerin üzərinə və həm də gög ala (görkli) çəmənə otaq kimi dikdirilmişdir. O «Atlasda yapılanda Göy sayvanlı» çadır adlandırılır ki, Alar sabah sapa yerdə tikilmişdir [4; 42, 55, 63, 68, 94, 91, 126]. Çadırın Alar sabah sapa yerdə qurulması, onun sərt qaya üstündə sübh zamanında yaradılması mənasındadır. Göyün çadır adlandırılması isə bu çadırın Göydəki ruhlar dünyası mənasında olması mənasındadır. Belə çıxır ki, bütün bu kitablarda söhbət qurbanlar vasitəsi ilə Göydə çadır rəmzində ruhlar dünya yaradılmasından gedir.

Çadır rəmzinə ilk dəfə qədim Misir yazılarında rast gəlinir ki, qədim Misir yazılarındakı V sülalənin Neferirkara çarının əmrinin Abidos mətnində Allahın çadırından danışılır. Mütəxəssislər bunu Allahın məbədindəki həyəti kimi də qeyd etmişlər ki, Allah bilavasitə bu çadırda mövcuddur. Digər tərəfdən, burada Allahın qulluqçuları xem, yəni qam kimi, qulluqçuların  başçısı isə Xemur kimi qeyd edilmişdir [87; 116]. Xem rəmzi «Kitabi - Dədə Qorqud»da - Şami çadırını yer üzünə dikdirmiş, ala sayvanı gög üzünə aşanmış Qam Ğan oğlu xan Bayandırın adının qarşısındakı «qam» rəmzidir. Xemur rəmzi isə qam-ər kimi oxunur və bu rəmzin də açması aşağıda veriləcəkdir. 

Bayandır xanın qonaqlarını ağ, qızılı və qara çadıra «qondurulması» rəmzi bizə deyir ki, buradakı qonaqlar quş rəmzindəki ruhlar mənasındadır. Bayandır xanın əmri ilə üç çadırın qurulması, oğlu olanın ağ çadıra, qızı olanın qızılı çadıra, övladı olmayanın qara çadıra göndərilməsi, rəmzi mənada insanın yaşadığı dövrdə topladığı müdrikliyin öləndən sonra qaranlıqda itməsi, parçalanması deməkdir. Insan işıqdan (ruh) və su rəmzində torpaqdan ibarət olduğu üçün o öləndə ruhu ayrılıb ağ işığa, bədəni isə torpağa, nəmliyə. Insanın ömrü boyu topladığı biliyin, ağılın isə öləndən sonra qovuşmağa yeri olmadığı burada nəzərə çatdırılır. Buna görə də Dirsə xan atdan, dəvədən, qoçdan və s. qurbanlar kəsir, ağzı alqışlının duası ilə, yəni magik ritual, qurban və söz vasitəsilə bir oğul qazanır. Qədim Misir yazılarında bu rəmzi olaraq Qor Allahı adlandırılır. Oğlan, yəni Qor Allahı 15 ildən sonra Bayandır xanın «ağ meydanında», yəni Günəş işığında cəng edir, buğaya qalib gəlir. Buğaya qalib gəlmək - Göydə buğa, öküz formasında ruhlar dünyasını yaratmaq mənasındadır. Bütün boylarda yalnız yerindən duran və ağ ban evini qara yerə tikən Bayandır xan burada Günəş mənasında göstərilir. 

Digər tərəfdən, «Kitabi - Dədə Qorqud»da Göy çadırı «Ağ ban» və «Ala ban» adlandırılır ki, bu da «ağ və qırmızı çadır» mənasındadır. Lakin Aqban/Aqvan və Alaban rəmzləri elə Albaniya ölkəsi deməkdir. Kitabda «Bunlu qoca» obrazı da var ki, buradakı «bunlu» [BN-L] rəmzi də «Alban» [L-BN] rəmzi ilə eyni mənalıdır. Belə çıxır ki, «Bunlu qoca» obrazı elə Alban dövlətinin şəxsləndirilmiş obrazıdır. «Bunlu» rəmzi I Argişti şahın salnaməsində «Bianili» kimi qeyd edilir və bu ölkənin Allahlarından danışılır [220; 302]. Bu isə o deməkdir ki, «Bianili ölkəsində» adi insanlar yox, Allahlar yaşayırlar. 

«Kitabi - Dədə Qorqud»da Ban rəmzinin eyni zamanda Banıçiçək [BN-ÇÇK] rəmzində işlənməsi, Ban obrazının Iç Oq [BN-ÇQ], yəni Iç Oğuz obrazı ilə eyniliyinə işarədir. «Kitabi - Dədə Qorqud» abidəsinin axırıncı boyunda «Iç Oğuz» sözünün əvəzinə «Üç Oq», «Taş Oğuz» əvəzinə isə «Boz Oq» yazılmışdır ki, bu da Üç Oq-un Iç Oğuz rəmzi ilə eyni olması deməkdir. Erməni tarixçisi Sebeosun əsərində Şaxraban-Bandakan obrazına rast gəlinir ki, bu da Ban şəhərinin Akan (açması aşağıda veriləcək) rəmzi ilə eyni ərazidə olması mənasındadır. 

Lakin, «Kitabi - Dədə Qorqud»da bildirilir ki, Qazan xan çadır qurduqda onun ətrafına üç yüz altmış altı alp ərən yığışdı [4; 123]. Buradakı üç yüz altmış altı rəmzi bir il mənasındadır. Bu isə ona işarədir ki, Qazan xan öz «Göy çadırı»nı bir il müddətinə yaratmışdır. Digər tərəfdən, yazdığımız kimi, Qorqud adı qədim yazılarda Xarakti kimi də yazılır. Mətnlərin birində deyilir: «Mən Harakhty – yə möhkəm qanunlar verəcəm. Mən doğumumda şaham, heç kəsin təyin etmədiyi hökmdaram. Mən fatehlik üçün böyüdülmüşəm, Məni torpağım və mən onun hökmdarıyam» və s. [2; 593]. Bu isə o deməkdir ki, Qorqudun Göy çadırı özünün möhkəm qanunları olan Göy dünyasıdır və bu torpağın da hökmdarı Qorqud Ata özüdür.

Göydə qurulmuş rəngli çadır rəmzli dünya ilə bağlı Əflatun «Fedon» əsərində yazır: «O (Göylərdəki) torpağa yuxarıdan baxsaq, 12 hissəli dəridən tikilmiş və müxtəlif rənglərlə işlənmiş alabəzək topa bənzəyir. Bizim rəssamlarımızın istifadə etdiyi rənglər o rənglərin bənzəridir, lakin orada bütün torpaq daha açıq və təmiz rənglərlədir. Bir yerdə o qırmızı və ağılasığmaz gözəldir, digər yerdə qızılıdır, üçüncü yerdə isə ağdır, qardan da, kirəcdən də ağdır; onun qurulduğu qalan rənglər isə eynilədir, lakin orada say etibarilə çoxdur və onlar, bizim burada gördüyümüzdən daha gözəldir» [53; 110 S, D, E]. Gördüyümüz kimi, Əflatun da Göydəki ruhlar dünyasını «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı müxtəlif rəngli ban evləri kimi göstərir.

«Kitabi - Dədə Qorqud»da çadırın Şami [ŞM] adlanması, onun həm Şam ölkəsi ilə və həm də Səma [SM] rəmzi ilə eyniliyi deməkdir. Digər tərəfdən Səma [SM] rəmzi, yuxarıda qeyd etdiyimiz Göydən od gətirən Musa [MS] peyğəmbərin adı ilə eynidir. Qeyd etmək lazımdır ki, Musa (Moşe/Moisey) rəmzi özlüyündə iki rəmzdən – «M» və «S» samitlərindən ibarətdir ki, «S» rəmzi sufizmdə «issi», yəni ruh mənasındadır. Buradakı «M» rəmzi isə ilkin materiyanın «N» rəmzinin (Nun suları) səsinin yeni formalaşmış variantıdır. Məhz bu səsi çıxarıb, yəni «Om» səsinin müşayəti ilə Amon, yəni Əman beynində yaratdığı ruhlar dünyasını formalaşdırmış, eyni zamanda kəsilən qurbanların ruhları ilə də bu dünyanı doldurmuşdur. Deməli, Allahlar dünyası - okeandan, yəni Nun sularından ayrılan «Om» sularıdır ki, Amon adı da bu mənada Ammon, yəni Umman adlanır. Belə çıxır ki, ümman dənizi bilavasitə «Om» səsi ilə yaradıldığına görə, ruhlar dünyasının dənizidir və burada asilər, yəni ruhlar «mənəm Allah» deyə qışqırışırlar. Ərəbi, təyin haqqında yazanda bildirir ki, «Bunlardan birincisi bulud (ama) haqqındadır: onun üstündə və onun altında havadır: onda (bulud) Allah Xəlq etdiyini yaratmazdan əvvəl mövcud idi. Sonra O qeyd etdi ki, ərşə hakim olub» [15; 10]. Allahın Xəlq etdiyini, yəni Adəmi yaratmazdan əvvəl buludda mövcud olması, təbii ki, bu buludun ilkin materiyadan Allahın «sözü, fikri və əməli» vasitəsi ilə ayrılması deməkdir. Belə çıxır ki, Musa rəmzi – formalaşmış ilkin materiya, onu idarə edən ruh mənasındadır ki, Musanın Göydən gətirdiyi bulud sütunu və od da bu mənada başa düşülməlidir.

Şumer mahnısı olan «Inana və Me» mahnısında deyilir ki, doğma Uruk şəhərinə fayda vermək üçün Ilahə - Ereduya, Enki Allahının yanına yollanır və bicliklə ona «Me» - «ilahi gücünü» verməyi məcbur edir. Bu Ilahi güc sivilizasiyanın inkişafının, müdrikliyin, hakimiyyətin və s. obrazıdır. Inana öz qayığına ali hakimiyyəti, Allahların gücünü, çoban (hakim) hakimiyyətini, kahin vəzifəsini, «nu-qiq» müqəddəs əxlaqsız qadın taleyini, müxtəlif sənətləri yükləyir və s. [83; 310]. Bildirmək istərdik ki, buradakı «Me» rəmzi yuxarıda qeyd etdiyimiz «Om» rəmzidir ki, kainat atının yaradılmasında bu səsdən istifadə olunmuşdur. Bu səsin müşayəti ilə Amon, Göydəki Inana/Nun sularında, sehrbazlıq və qurbanlar vasitəsilə Göy aləmini öz obrazı rəmzində yaratmış və onu Umma adlandırmışdır. 

Çin mifologiyasında «Me» rəmzi «Mu» kimi qeyd olunur və rəvayətin birində deyilir ki, Mu çarı, Çjao çarının arvadı ilə Çu əcdad ruhunun izdivacından möcüzəli surətdə yaranmışdır. Burada Mu çarı qeyri-adı keyfiyyətlərə malik bahadır obrazında «dünyanı dörd bir yanına» möcüzəli atları olan faytonu ilə səyahət edir [88; 653]. «Om» rəmzi Doqonların mifologiyasında «Amma» kimi qeyd olunur və o Ali Tanrı olan Demiurq mənasındadır. Qərbi-semit mifologiyasında isə eyni mənalı «Yammu» - su təsərüfatının hakimi, əsasən də dəniz Allahı sayılır. Islamda «ümmə» rəmzi – «dini cəmiyyət», «xalq», «millət» mənasında işlənir ki, bu da mənbələrdə «ümmə» rəmzi altında «ruhlar dünyasında yaşayan möminlərin ruhları»nın başa düşülməsi deməkdir.

Bütün bunlar o deməkdir ki, «Om» rəmzi altında mənbələrdə ilkin materiya nəzərdə tutulur, bu materiyanı da yerə ilk dəfə Musa peyğəmbər rəmzində Amon Allahı gətirmişdir. Hər dəfə buludun vəhy çadırının üstündən qalxanda Israil oğullarının yola düşməsi, buludun dayananda dayanmaları və s. hadisələri Quranda belə rəmzləndirilir: «Bunlar ona bənzəyir ki, kimsə od yandırır, ətrafdakıları işıqlandırandan sonra Allah onların işıqlarını söndürür və onları qaranlıqda saxlayır. Belə ki, onlar görmürlər. Kar, lal kordurlar – və onlar qayıtmırlar. Yaxud Göydəki buludun yağışı kimidir. Onda qaranlıq, Göy gurultusu və ildırım vardır, onlar ölüm qorxusunda barmaqlarını qulaqlarına tıxayırlar. Allah inamsızları ruhən tutmuşdur. Ildırım onların gözlərini almağa hazırdır: O onlara işıq salan kimi, onunla gedirlər. Qaranlıq çöküncə dayanırlar. Allah istəsəydi, eşitmə və görmələrini alardı: Allah hər şeyə gücü çatandır» (Quran, 2:17-20). Bu isə o deməkdir ki, «Om» - qurbanlıqların ruhlarının  Göydə toplanması zamanı, maqlar - ritualı birbaşa yox, şəraitdən – ekstatik görmədən asılı olaraq hissələrlə həyata keçirmişlər. Nəticədə də Göydən yerə Ilahi od, yəni ilkin materiya gətirilmişdir ki, bu materiya da bilavasitə Amon, yəni Əman Allahına tabe olmuşdur.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, mistik bulud eyni zamanda atla bağlanmışdır ki, mənbələrə görə, bu ritualdan yaradılmış atlar – «Göy atları» adlandırılır. Hunnların məşhur «Göy atları» olması hamıya məlumdur. Metenin atası Tuman xanın bu kainat atı - «dövlət atı» adlanır [89; 123]. I. Əliyev yazır ki, Çində «Göy atları» deyəndə Nisa (Midiya – F. G. B.) atları nəzərdə tutulur [90; 57]. «Koroğlu» dastanında isə dənizdən çıxmış at qəhrəmanın həyatında xüsusi rol oynayır. Alov kimi qanadları olan bu atın hesabına Koroğlu yenilməz olur [91; 174]. «Kitabi - Dədə Qorqud»da və s. əsərlərdə də «dəniz atı»ndan danışılır ki, burada da dəniz deyəndə ilkin materiya nəzərdə tutulmalıdır.  Bu kitabdakı sular isə eyni zamanda «Ayğırgözlü sular» adlandırılır ki, Ilək qoca oğlu Alb Ərən «Eldən çıxıb Ayğırgözlü suyından at yüzdürən», yəni su rəmzli ilkin materiyada at sürən kimi qeyd olunur. «Ayğırgözlü» rəmzi digər yerdə Ilək Qoca oğlu Dülək Urana aid edilir ki, o əlli yeddi qalanın açarını almışdır [4; 50, 95]. 

«Kitabi - Dədə Qorqud»dakı atlar eyni zamanda «qazlıq», «ərəbi», «bədəvi» və «bədoy» at adlandırılır [4; 47, 34, 38, 89]. Kitabın digər yerinlərində isə - gög, ağ bədəvi atlardan başqa eyni zamanda «toqlı başlı turı ayğır», «keçi başlı Keçər ayğır»dan söz açılır ki, bu rəmzlərin hamısının açılmağa ehtiyacı olan rəmzlərdir [4; 42, 56]. Bu kitabda Uruz qoca obrazı - «At ağızlı Uruz qoca» kimi qeyd olunur ki, bu da Uruz qocanın obrazının, yunanların insanbaşlı və at bədənli kentavr obrazı ilə eyniliyi deməkdir [4; 50]. Kitabda Qaragünə oğlu Qarabudağın atı isə «bəhri hotazlı» adlandırılır ki, bu da onun atını yuxarıda yazdığımız bəg-ər, yəni ilkin materiya dənizi ilə bağlı olmasına işarədir və s. [4; 49].

«Kitabi - Dədə Qorqud»dakı atın «ərəb atı» adlanması - ərəb/ereb rəmzinin yunan mifologiyasında (mifoloji lüğətə bax) xaos mənasını verməsi ilə bağlıdır. Deməli, «ərəb atı» deyəndə, xaosda, yəni ilkin materiyada yaradılmış «kainat atı» başa düşülməlidir. Digər «bədəvi» və «bədoy» rəmzləri haqqında aşağıda yazacağıq.

Latın yazıçısı Ieronim hunnların hücumu haqqında xəbərdə deyir: «Meotidanın kənar sərhədlərindən... Iskəndərin səddinin Qafqazın vəhşi xalqlarını saxladığı yerdən hunn ordalarının çıxmaları, bərk qaçan atlarda ora-bura uçaraq, hər yeri doğranmışlarla doldurmaları və dəhşət haqqındakı xəbərlərdən bütün Şərq titrətdi» [92; 39]. Bu sitatdan göründüyü kimi, hunların bərk kaçan «Göy atları» uçub istədikləri hədəfə ani çatırmış. 

Müsəlman rəvayətlərinin birində isə deyilir ki, Adəmin yaranmasından və ona can verilməsindən sonra Allah onu cənnət geyiminə geyindirmiş, mələklər onu taxta əyləşdirib yüz il çiyinlərində Göydə gəzdirmişlər. Sonra Allah Adəm üçün Meymunə (xoşbəxt) adlanan ağ müşkdən qanadlı at yaratmışdır: onun bir qanadı mirvaridən, digəri isə mərcandan olmuşdur. Cəbrail, Mikail və Israfil Adəmi Meymunəyə mindirib onu yenidən Göy üzrə gəzdirmişlər [93; 75]. Bu isə o deməkdir ki, Məhəmməd peyğəmbər məhz Adəm üçün yaradılmış Meymunə (Ümman rəmzi ilə eyni mənalıdır) atına minib Göyə qalxmışdır.

«Kitabi - Dədə Qorqud»da bildirilir ki, Səgrək özünün yelisi qara «qazlıq» atına mindi və «Qanlı Oğuz eli»ndəki Arqurı yatan Ala dağ ətəginə gəldi [4; 111]. Belə çıxır ki, «Qanlı Oğuz eli»nə gəlmək üçün «qazlıq» atını minmək lazımdır. Kitabın digər yerində nəzərə çatdırılır ki, Beyrək əlindəki yayını almaq üçün ayğır və buğa vermişdir [4; 63]. Qeyd etmək istərdik ki, buradakı yay rəmzi, ilkin materiyanın yay rəmzində istifadə olunması mənasındadır. «Oğuznamə»nin uyğur variantına görə, Oğuz yuxuda, gündoğandan günbatana qədər olan bir qızıl yay və üç gümüş ox görür [91; 27]. Yayın gündoğandan günbatana qədər tutması, təbii ki onun dünyanı əhatə edən ilkin materiya, yəni həyat enerjisi rəmzində olması deməkdir. Yay almaq üçün ayğır və buğa verilməsi, rəmzi mənada Beyrəgin əlindəki yayın «dəniz atı» və «Göy öküzü» vasitəsi ilə əldə etməsi mənasındadır. 

Bildirmək istərdik ki, Səlcuq xaqanlarından Toğrul bəyin kəsdirdiyi qızıl pulların hər iki tərəfində yay və ox həkk olunmuş, arxa hissəsində yayın içində «Lillah», yəni «Allaha məxsus» kəlməsi yazılmışdır. M. Seyidov bu barədə yazır: «Bəllidir ki, bir çox türkdilli birləşmələri silsilələrində, o sıradan oğuzlarda yay həm də Baş Tanrı sayılan Göyün rəmzi imiş. Ona görə də yayın içində «Allaha məxsus» sözləri yazılırmış. Göy və onda «məskən salan» Günəş hər şeyə qadirdir. Elə buna görə də yaya üstünlük verirlərmiş» [68; 275].

Yazılanlardan belə çıxır ki, «Kainat atı», «Göy atı», «Dövlət atı», «Dəniz atı», «Ərəb atı» və s. rəmzlər bilavasitə ilkin materiyadan yaradılmış at mənasındadır ki, Yer kürəsini əhatə etmiş bu varlıq bütün digər varlıqları öz bədəninin bir hissəsinə çevirmişdir. Deməli, Məhəmməd peyğəmbərin də obrazı Musa peyğəmbər, Oğuz xaqan və s. kimi Allahın obrazlarından biridir.

                                                           Cövhər

Qədim mənbələrdə «Su» kimi rəmzləndirilmiş ilkin materiya ilə əlaqədar hamıya məlum olan subasma, daşqınla bağlı bəzi faktlara nəzər salaq. Quran yazır: «Və Biz ona çatdırdıq: «Bizim gözümüzün qarşısında və vəhyimizlə gəmi düzəlt, Bizim əmrimiz gələndə və ocaq qaynayanda isə ona hərəsindən bir cüt və sənin ailəni mindir… həqiqətən onları su basacaq… O Göydən su endirdi və vadilərdə bu miqdarda sel oldu, sel də üzə çıxan köpüyü apardı. Bir zinət əşyası yaratmaq üçün od üzərində bərk qızdırıldığı vaxtda olduğu kimi, bu köpük də ona bənzər. Allah həqiqət və yalanı belə qeyd edir. Köpük kül kimi gedir. Insana lazım olan isə yerdə qalır» (Quran, 23:27, 11:42, 13:17). Biruniyə görə, daşqında az xalq qırılmışdır və subasma Iranın Xulvan dərəsindən o yana keçməmişdir. Deyilənə görə, Nuh gəmisini Kufədə tikmişdir, məhz burada «su ocaqda qaynamışdır» və gəmi buradakı Cudi dağında dayanmışdır [94]. Rəvayətlərin birinə görə isə Nuhun dövründə «Kufə qarısının» ocağında tufan qopur və buna Nuhun tufanı deyilir və s. Gördüyümüz kimi bu yazıların hər birində subasma - ocağda qaynadılmış su, dənizlə əlaqələndirilir. Qədim Misir mətnlərinin birində isə Allahlardan biri deyir: «Mən, saatı və günləri yaradan, ili başlayan, daşqını həyata keçirən və diri odu yaradanam» [5; 180]. Belə çıxır ki, daşqını - saatı, günləri və diri odu yaradan bir Allah bunu xüsusi məqsədlə həyata keçirmişdir. Quranda bu fikir belə ifadə olunur: «And olsun o dağa, açılmış dəri üzərində yazılmış kitaba, gələnləri olan evə, ucaldılmış tavana, qızdırılıb qaynadılmış daşqın dənizə ki, Sənin Allahının cəzaları enəcək, və Göylərin çalxalandığı, dağların hərəkətə gəldiyi o gün Onu uzaqlaşdıran olmayacaq (Quran, 52:1-10). Bu isə o deməkdir ki, «subasma» hadisəsi həqiqətən də xüsusi məqsədlə qaynadılmış su ilə bağlı keçirilən magik ritualla əlaqəlidir. 

Qədim Misir yazılarının birində «möhür gözləyən evin keşikçisi yenilməz Nu deyir: «Səni salamlayıram,  Xap-ur, Göyün Allahı, «Göyü ayıran», sənə yalvarıram ki, mənə su üzərində Sehet ilahəsinin subasma və tufan gecəsi Osiris üzərindəki hakimiyyəti kimi hakimiyyət verəsən. Qoy sənin iradənlə mən subasmalar Allahının torpağında yaşayan Ilahi prinsiplər üzərində hakimiyyət qazanım, necə ki onlar öz müqəddəs Allahları üzərində malikdirlər və onun adı onlara naməlumdur: qoy onlar mənə, o [onların üzərində malik olduğu hakimiyyəti] mənə də versin [18; 448]. Göründüyü kimi, burada subasma deyəndə adi su yox, hakimiyyət verən su nəzərdə tutulur ki, onu əldə edən də Allah səviyyəsinə yüksəlir. Lakin misirşünas U. Bac qədim Misirin digər adı olan Ta-Meri rəmzini – «subasma torpağı» kimi tərcümə etmişdir ki, bu da Misir rəmzi altında Göydə yaradılmış ruhlar dünyasının nəzərdə tutulması qənaətinə gətirib çıxarır [18; 542]. 

Subasmanın Yəhudi və Babil variantlarına görə, Allah insana sirr açaraq, ona gəmi düzəldib, «həyat toxumunu» xilas etməyi tapşırır [95; 85]. Babil variantında qeyd olunur ki, su çəkiləndən sonra insan qurban kəsir və Allahlar səviyyəsinə yüksəlir [95; 78]. Şumerin Larsa şəhərində tapılan sənəddə deyilir: «Daşqın gəldi… Daşqın gələndən sonra şah hakimiyyəti Göydən yerə göndərildi» [96; 116, 117]. Əhdi-Ətiqdə isə subasma ilə əlaqədar xüsusi nəzərə çatdırılır ki, «Allah subasma üzərində təntənəli surətdə əyləşdi və O, şah kimi əbədi əyləşəcək» [8; Ps.28:10]. Belə çıxır ki, şahlıq Allah hakimiyyətidir və o sirli daşqınla eyni vaxtda əbədi olaraq yerə göndərilmişdir. Yəhudi variantına görə, daşqın, Göydən tökülən kişi sularının, yerdən qalxan qadın suları ilə birləşməsindən baş vermişdir  [95; 88]. Quranda «kişi» və «qadın» sularının birləşməsi ideyası belə ifadə olunur: «Biz Göyün qapılarını şırıltı ilə tökülən su ilə açdıq. Yerdən də suyu püskürtdük və onlar əvvəldən təyin edilmiş iş üçün birləşdilər» (Quran, 54:11,12). Isayın kitabında isə subasma, «Nuhun suyu» adlandırılır [8; Is.54:9]. Bu isə o deməkdir ki, «Nuhun suyu» eyni zamanda «həyat toxumudur» və o  Göydən tökülən kişi sularının, yerdən qalxan qadın suları ilə birləşməsi, yəni ilkin materiya ilə mistik «qurban» mərasimi zamanı Göyə qalxan «ruhların» birləşməsi ilə bağlıdır. 

Quran yazır: «O inamsızlar görmədilərmi ki, bitişik Göy və Yeri biz ayırdıq;  bütün canlıları sudan yaratdıq, doğrudanmı onlar inanmırlar. Yerdə su onları çalxalamasın deyə, sabit dağlarda möhkəmləndirdik… Göyü qorunan ban (tavan) düzəltdik, onlar isə onun əlamətlərindən üz çevirirlər. O [Allah] gecə və gündüzü, Günəş və Ayı yaradandır. Onlar Göy qübbəsində üzürlər… Bir də biz səndən öncə heç kimə ölümsüzlük vermədik» (Quran, 21:30-34). 

Allahın Göyü Yerdən ayırması prosesi haqqında biz yuxarıda yazdıq və qeyd etdik ki, yaradılışın Geliopol və digər variantına görə, Şu Allahı öz qızı – Nuta, yəni Göyə olan məhəbbəti naminə özü qalxaraq hər şeyi onun altında yerləşdirir və onu başı üzərinə qaldıraraq yerdən, yəni Qebadan ayırır. Şu Allahının obrazı Amonun obrazlarından biridir və mənbələrdə o eyni zamanda ürək, ruh və s. kimi çıxış edir. Qədim Misir rəsmlərində Şu Allahının Nutu Qebdən, yəni Göyü Yerdən ayırması rəsmi geniş yayılmış rəsmlərdəndir (şəkil 14). Göyün Nut ilahəsinin şəninə yazılmış alqışda deyilir: «Nut, sən ruh olaraq, öz anan Tefnutun bətnində hələ doğulmamışdan qüdrətli oldun… Sən, öz anasında şah kimi parlamağa başlayan qızsan. Böyük, Göyə çevrilmiş… sən hər yeri öz gözəlliyin ilə tutursan. Bütün Yer sənin altında uzanmışdır – sən onu fəth etmisən: sən öz əllərinlə Yeri və hər şeyi (bütün dünyanı) tutmusan… Qeb sənin üçün bütün torpaqları hər yerdə birləşdirmişdir. Sən Yerdən uzaqsan, atan Şunun başı sənə mənsubdur və sən ondan güclüsən. O səni sevir və özünü, sənin və hər şeyin altında yerləşdirdi. Sən özünə, bütün Allahları öz gəmiləri ilə götürdün, onları işıq saçan kimi yerləşdirdin ki, onlar ulduz olduqları üçün səndən uzaqlaşmasınlar. Nut! Iki göz (Günəş və Ay) sənin başında əmələ gəldi. Sən özünə Qoru və onun sehirbazını, Setxi və onun sehirbazını götürdün. Nut, sən öz adın olan «Iliopoldan olan Repit» ilə öz övladlarını hesabladın. Nut! Sən – aşağı Misirin şahı kimi nur saçırsan, Allahların, onların ruhlarının, onların varidatının, onların qurbanlarının, onlara verilənlərin sahibisən» [5; 192]. 

                                                                     

                                                                      14. Şu Allahı Göyü Yerdən ayırır [225; 217]

Yerdən, yəni Qebadan ayrılmış Nut Göyünə həsr olunmuş bu yazıdan, hər şeydən əvvəl belə çıxır ki, ulduz deyəndə Allahlar, Günəş - Ay deyəndə isə Günəş Allahı Ra və Ay Allahı nəzərdə tutulmalıdır. Əgər qədim mənbələrdə Allahlar Amon Allahının övladları sayılırsa, Qurana görə, Göydəkilərin və Yerdəkilərin övlad aldanması düzgün sayılmır. Quran yazır: «Kim ki, Göydə və Yerdədir, Rəhmana yalnız qul kimidir. O onları saydı və hesabla hesabladı» (Quran, 19:91-94). Allahın, Misir yazılarında və Quranda yazdığı kimi, öz törəmələrini hesablaması, onların əbədilik üçün rəmzlərlə əlaqələndirilməsi mənasındadır.

Yazdıqlarımızdan çıxan nəticə odur ki, Göydən gətirilimiş ilkin materiyanın hesabına insan ölümsüzlük qazanmışdır. Yəni insan öləndən sonra da onun ruhu, Göydə yaradılmış ruhlar dünyasında öz həyatını davam etdirir. Deməli, Qurandakı: «bitişik Göy və Yeri biz ayırdıq; bütün canlıları sudan yaratdıq, yerdə su onları çalxalamasın deyə, sabit dağlarda möhkəmləndirdik, doğru yolla getsinlər deyə, dərədən yol düzəltdik, Göyü qorunan ban (tavan) düzəltdik» (Quran, 21:30-34) deyəndə, bilavasitə Göydəki ilkin materiyadan yaradılmış kosmik-insan olan Atum Allahının yaradılması nəzərdə tutulur ki, mənbələrdə onun obrazı eyni zamanda sərnişini ruhlar olan gəmiyə bənzədilir. Quran yazır: «Məgər sən görmədinmi, Allah yerdəkiləri və dənizdə Onun əmri ilə gedən gəmiləri də sizə tabe etdi? Onun icazəsi olmadan, Göyün Yerə düşməməsindən ötrü Göyü də o saxlayır» (Quran, 22:65). Digər yerdə isə deyilir: «Allah Göyləri və yeri yox olmasın deyə saxlayır. Onlar yox olsalar, onlardan heç kim Ondan sonra saxlamaz: O həlim və bağışlayandır!» (Quran, 35:41).

Quranın, «suyun çalxalaması» rəmzini Əbu Həmid Əl Qəzali «Nuhun gəmisi» ilə əlaqəli təsəvvür edir: «Iki dünya arasında yerləşən mənəvi (ruhi) dünya bizə, quru ilə su arasında hərəkət edən gəmini xatırladır (şəkil 15). O, nə dalğalanan su ilə əhatə olunmuş, nə də sakit, üsyansız torpağın ərazisindədir» [54; 213]. Deməli, mənbələrdə gəmi deyəndə, eyni zamanda ayrılmış Yerlə Göy arasında, yəni maddi dünya ilə mənəvi dünya arasındakı məkan nəzərdə tutulmalıdır.

                                                                               

                                                                                                15. Ilkin Nun sularında «Nuhun 

                                                                                                 Gəmisi»nin yaradılması [77; 31]

Hədis formasını almış deyimlərin birinə görə də, Məhəmməd peyğəmbər demişdir ki, onun törəmələrinin nəsli – Nuhun gəmisindəki kimidir. «Kim ki, onunla (Nuhla) üzür – qurtulacaq, kim ki onların əksinədir – batacaq» [36; 195]. Bu isə o deməkdir ki, Quranda, Allah – «dənizdə Onun əmri ilə gedən gəmiləri də sizə tabe etdi» ifadəsində söhbət yerdəki dünya ilə Göydəki aləm arasındakı ruhlar dünyasından gedir ki, mənbələrdə bu dünyanın ilkin materiya sularında üzən gəmiyə bənzədilməsi adi haldır. Bu gəminin sərnişinləri isə ölmüş insanların ruhlarıdır ki, kainat sularında öz ömürlərini ruh formasında davam etdirirlər. Qurana görə, onlar məhz qalanlardan, yəni ölməzlərdəndir: «Biz Onu (Nuhu) və onun nəslini böyük bədbəxtlikdən qurtardıq. Və onun törəmələrini qalanlardan (ölməz) etdik. Sonradan gələnlər içərisində onun üçün qoyduq: «Bütün aləmlər içərisində Nuha salam olsun» (Quran, 37:76-79).

M. Xorenatsi ilk sağ qalan Nuh peyğəmbər haqqında yazır: «Nəyə görə məhz onu O oğul adı ilə adlandırdı, digərləri haqqında isə sadəcə dedi ki, onlar doğulmuşlar? Onun haqqında atası əks fikirlər söylədi: «O bizi öz işimizdən və öz əllərimizin qəmginliyindən və Böyük Allahın qarğıdığı torpaqdan sakitləşdirəcək… Bu peyğəmbəri (əvvəlcədən) deyimə görə, həqiqətən də sakitləşən hamı yox, yalnız xeyirxahlıqda kamilləşmiş ruhlardır, hansı ki eyni zamanda, Nuhun zamanında zalımlığa batmışların məhv olması kimi pislik məhv olur və elə bil ki, gur su ilə yuyulur» [49; 4]. Belə çıxır, Nuh adı altında insan yox, Allahın ruhu nəzərdə tutulur ki, o fiziki öləndən sonra, ruhu Göyə qalxaraq Göydəki xoşbəxtlik dünyasında sakitlik tapır. Bunula bağlı Osirisə həsr olunmuş qədim Misir mətnlərinin birində çox maraqlı yazı vardır. Burada deyilir: «Bu gün insanların və Allahların, Yerin və Göyün şənlənmə və sevinc günü idi, çünki «Allah gözəl tabutda yatdı» ki, sonradan yuxudan ayılıb Feniks quşu kimi Göyə uçsun» [75; 225]. Burada qeyd etmək lazımdır ki, digər mətnlərə görə, Ptah Allahının da yaradıcı fəaliyyəti bu sözlərlə qurtarır: «Beləliklə, Ptah bütün bunları edəndən sonra yatdı» [96; 62]. Ptah Allahınin gördüyü işlər haqqında «Memfis Ilahi traktat»ında məlumat verən yazar bildirir ki, «bax, belə Allahlar yarandılar, belə Ilahi qayda-qanun yarandı və yaşama prinsipi qanuniləşdirildi, hansından ki, insanların qidası və ehtiyatları aslı idi, beləcə yaxşı və pis arasında sərhəd yarandı, beləcə mədəniyyət, sənət və insanların bütün fəaliyyəti yarandı, beləcə Ptah əyalət və şəhərlər yaratdı, yerli Allahlar üçün onlara uyğun yerlərini təyin etdi. Və sonda: «Beləliklə, qanuniləşdi, aydın oldu ki, onun (Ptah) gücü (bütün) Allahların gücündən çoxdur. Budur, bütün bunları və eyni ilə Ilahi qayda-qanunu (Ilahi sözü) yaradandan sonra Ptah dincəldi» [11; 69]. Yazdığımız kimi buradakı «dincəldi» sözünü «yatdı» kimi də tərcümə etmişlər [96; 94]. Bu isə o deməkdir ki, Yeri Göyü yaradan Allah ölməmiş, sadəcə onun cismi yatmışdır, canı, yəni ruhu isə bu günə qədər fəaliyyətdədir və məhz bu fəaliyyətdə olan ruh mənbələrdə Nuh adlandırılır. Digər tərəfdən, bu sitatda «belə Ilahi qayda-qanun yarandı və yaşama prinsipi qanuniləşdirildi, hansından ki, insanların qidası və ehtiyatları aslı idi, beləcə yaxşı və pis arasında sərhəd yarandı, beləcə mədəniyyət, sənət və insanların bütün fəaliyyəti yaradı, beləcə Ptah əyalət və şəhərlər yaratdı» cümləsində aydın olur ki, Pta Allahı, insanların ruhlarının öləndən sonra Göydəki ruhlar dünyasına qalxmasını, ümumiyyətlə, düşünən insan üçün yeni yaşayış prinsipini formalaşdırmışdır və bu prinsip mənbələrdə Maat Allahı da adlanır ki, biz buna qayıdacağıq. Tövratda Ptah Allahının Atumla eyni mənalı olan Maat Allahını yaratması Allahın dünyanı yeddi günə yaratması kimi qeyd olunur ki, rəmzi mənada hər gün «dünya»nın, yəni Atumun bir hisəsi yaradılır və bu yaradılışdan sonra Allah yaratdığının yaxşı olduğunu qeyd edir. Əflatun isə Allahın yaratdığının yaxşı olmasını, Onun sevinci kimi qeyd edir: «Budur, Ata görəndə ki, onun yaratdıqları, ölməz Allahların heykəli hərəkət edir və yaşayır, O sevindi və şənlənə-şənlənə [yaratdığının] nümunəyə daha çox oxşamasını fikirləşdi. Nümunə özlüyündə əbədi canlı varlıq olduğu üçün o imkan daxilində burada da oxşatmağa çalışdı. Lakin burada məsələ elə idi ki, bu canlı varlığın təbiəti əbədi idi, onu isə yaranmışın heç birinə vermək mümkün deyildi. Buna görə də O hərəkət edən əbədiyyətə bənzər bir şey yaratmaq fikrinə düşdü; Göyü düzəldəndə O, onunla birlikdə, əbədilik üçün, həmişə vahid olan və bir rəqəmdən digərinə hərəkət edən, bizim zaman adlandırdığımız, əbədi obraz yaratmaq istədi. Axı, Göy yaranana qədər nə gündüz, nə gecə, nə ay, nə də il vardı, lakin O, Göy düzələndən sonra, onlar üçün yaranışı təşkil etdi...» [1; 37D, 38C, E]. 

Əhdi-Ətiq yazır ki, Yəhva Allahı sularla vuruşduqdan sonra çoxbaşlı Leviafana qalib gəldi, gecə və gündüzü, Göy cisimlərini və ilin zamanını yaratdı [8; Ps.73:12-17]. Şumer mifologiyasında isə Allahın Göyü Yerdən ayırması prosesi Marduk Allahına aid edilir. Belə ki, burada O Tiamata (ilkin materiya, okean) qalib gələndən sonra onun bir hissəsini Göy okeanı kimi, Allahlar vilayətindən ayırır. Bu okean, ondan su axmasın deyə, siyirtmə ilə bağlanmışdır. Dərya sularında Marduk, «Göy və yerin təməl evini» - «Etemenanki» adlı Esagil zikkuratını, cəhənnəmin sinəsində elə tikir ki, onun başı Göylərə çatır» [75; 91]. Belə çıxır ki, Göylə Yerin birləşdiyi yerdə hansısa mistik bina tikilmişdir. Quranda bu bina haqqında belə yazılır: «Allah odur ki, yeri sizin qalmağınız üçün verdi, Göyü bina inşa etdi və sizi formalaşdırdı... Biz artıq Göydə qüllə düzəltdik və onu görənlər üçün bəzədik… [Allah] Sizin üçün yeri bir döşək, Göyü bir bina düzəltdi və sizin üçün Göydən su endirdi… (Quran, 40:64, 15:16, 2:22, 85:1). Başqa yerdə isə bildirilir: «Firon dedi: … Ey Haman, mənim üçün gil üstündə ocaq qala və qüllə tik, bəlkə mən Musanın Allahına qalxdım…  mənim üçün qüllə tik və bəlkə mən Göyün yolları ilə Musanın Allahının yanına qalxdım» (Quran, 28:38, 40:36,37). Belə çıxır, suların birləşdiyi yerdə tikilən naməlum qüllə, Allah kimi Göyə qalxmaq üçündür. Digər tərəfdən, bunun üçün ocaq qalanması o deməkdir ki, bu qüllənin tikilməsi zamanı Nuhun subasması olmuşdur, yəni ilkin materiya bilavasitə bu qüllə tikiləndən sonra yerə «axmağa başlamış» və bunula da Amon, yəni Əman Allaha çevrilmişdir.

Quran təsdiq edir ki, Allahın taxtı ilkin materiyada, yəni su üzərində qurulmuşdur: «Allahın taxtı su üzərindədir və o yeri-göyü altı günə yaratmışdır» (Quran, 11:7). Öz taxtını su üzərində quran Allah ilkin materiyanı Allahlar yurdundan ayırıb hansısa dağda bərkidir: «[O], Göyü və yeri yaradıb, sizin üçün Göydən su endirdi və ondan parlaq bağ saldı – siz onun bir ağacını yetişdirə bilməzsiniz!… «Biz Göydən yerə qədərincə su göndərdik, onu yerdə yerləşdirdik və biz bunu ləvğ edə bilərik» (Quran, 27:61, 23:18). Və ya: «O, onun üstündə möhkəm dayanan dağlar yaratdı; və xeyir – dua verdi, istəyənlər üçün – onların qidalarını dörd günə bölüşdürdü. Sonra o Göylərə bərqərar oldu – onlar isə duman idilər və O onlara və yerə dedi: «Könüllü və ya könülsüz gəlin!» Onlar dedilər: «Biz könüllü gəlirik». Və O, onlardan iki günə yeddi Göy düzəltdi, hər Göyə öz işini aşıladı; və yaxın Göyü [Biz] çıraqlarla və qorumaq üçün bəzədi[k]. Bu müdrik və çox Böyüyün təyinidir (Quran, 41:10-12). Buradan açıq görünür ki, Allah hansısa dağın altında Göydən gətirdiyi «dirilik suyunu», yəni ilkin materiyanı gizlətmiş və orada sirli «təməl evi» tikmişdir. 

Bəhreynin milli muzeyində saxlanınan Şumerin su Allahı Enkinin, sülalədən əvvəlki III-cü dövrə aid silindrik möhürün böyük qabartmasında (relyef) «yeraltı dünyanın dirilik suyunun ayağını dağın başına qoymuş Allahın çiynindən axması» təsvir edilmişdir [99; 202]. Eyni səhnə hind yazılarında Şiva Allahına aid edilir. Insanların güzəranını yaxşılaşdırmaq üçün Şiva, dirilik suyu olan Qanqı Göydən yerə gətirir. Göydən gələn Qanqın yeri dağıtmaması üçün isə o bu suyu öz çiynində qəbul edir. Qədim Misir yazılarında isə dirilik suyunun rəmzi - Oziri, yəni Osiris Allahıdır və mətnlərə görə, su onun əlindən axır [23; 231]. Digər bir yazıda isə onun haqqında deyilir: «Ey Amenti şahlığında olanların hökmdarı, yenidən doğulmaq üçün insanlara güc verən» [18; 213]. Belə çıxır ki, Quranda qeyd olunan tək Allah elə Oziri, Marduk, Şiva, Enki və s. kimi qeyd olunan Allahlarla eynidir (şəkil 16).

 

                                                                    16. Allah dirilik suyunu çiynində qəbul edir [38; XXa]

Tanınmış alim Devid Rol (Rohl) Nuhun gəmisi (kovçeq) rəmzi haqqında yazır: «Qədim yəhudicə «gəmi» rəmzi «tebax» kimi səslənir: onun əsas mənası «qutu» və ya «konteyner»dir. Bu söz eyni zamanda, Musa peyğəmbərin uşaq ikən Nil sularında taleyin öhdəsinə buraxıldığı «səbət» mənasındadır. Ingilis sözü olan «gəmi» [kovçeq] (ark) latın dilində «sandıq», «qutu» mənasını verən «arka» sözüdür… Misirlilərdə «möhürlənmiş qutu» mənasını verən «teb» sözü olmuşdur. Yeni Şahlıq dövründə «teb» kimi qeyd olunan bu söz etimoloji cəhətdən semitlərin «tebax» sözünün mənbəyinə gəlib çıxa bilər. Beləliklə, «ark», «tebax» və «teb» sözləri eyni mənada «qutu» deməkdir. Tövratın Subasması ikinci ayının on yeddinci günündə başlamışdır. Bununla əlaqədar qeyd etmək maraqlı olar ki, qədim Misirin Oziri (Osiris) Allahı da bağlı taxta sandıqda və ya qayıqda məhz on yeddinci gün suya atılmışdı» (şəkil 17). Daha sonra D. Rol yazır: «Buna görə də Ozirislə, qardaşı Setin mübahisəsindən danışan fraqmenti tam hüquqla belə tərcümə etmək olar: «Oziris qayıqda və ya sandıqda (kovçeq) suya atılmışdı» [99; 160]. 

                                                                                                      

                                                                                                                         17. Osiris Allahı

Lakin D. Rolun qeyd etdiyi «teb» rəmzi, ezoterik (gizli) islamın məhşur şeyxi Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin «Əqli sorx» - «Qırmızı intellekt» kitabındakı «Tuba» ağacı ilə eynidir: «Həqiqətən yeddi möcüzə [var]: birinci – Qaf dağıdır, sənin və mənim vətənim. Ikinci – gecəni işıqlandıran Xəzinə. Üçüncü – Tuba ağacı. Dördüncü – on iki sex. Beşinci – Davudun zirehi. Altıncı – Qılınc. Yeddinci – Həyat mənbəyi». Burada qeyd olunur ki, işıq, Tuba ağacından axan xəzinədir [101]. Işığın Tuba ağacından axan xəzinə olması bizə Qurandakı ayəni yada salır: «Allah Göyün və Yerin nurudur. Onun nuru, içində çıraq olan bir oyma hücrədir. Çıraq bir şüşə içindədir: şüşə – incidən olan bir ulduzdur. Nə Şərqə, nə də Qərbə aidiyyəti olan mübarək zeytun ağacından odlanır. Onun yağı od olmasa da, işıq verir. Nur içində nur. Allah istədiyini öz işığına yönəldir və insanlar üçün misallar gətirir» (Quran, 24:35). Hədislərdə ağac rəmzi, cənnətdəki ağac mənasındadır. Buxari yazır ki, peyğəmbərin dediyinə görə, cənnətdə elə bir nəhəng ağac vardır ki, çapar onun kölgəsində yüz il getsə, yenə də bütün yolu gedə bilməz [44; 3251]. «Bxaqavad-Gita»ya görə kim ki bu ölməz ağacı dərk etsə, o «Veda»nı dərk etmiş olur: «Deyilənə görə, kökləri Göydə, budaqları aşağıda bitmiş və yarpaqları isə veda himnləri olan «Banyan» adlanın ölməz ağac mövcuddur. Bu ağacı bilən «Veda»nı dərk etmişdir [29; 15/1]. Bu isə o deməkdir ki, bu ağac Göydəki ruhlar dünyasının rəmzidir. 

Digər tərəfdən, əgər nəzərə alsaq ki, Mədinə şəhərinin digər adlarından biri Taba olmuşdur və Misir rəvayətinə görə, su Oziris Allahının «qutu»sunu Bibl/Qubl, yəni Babil və ya Qubl/Qəbələ/Qiblədə sahilə atmış və o burada «ağac»da «ucalmışdır», başa düşərik ki, Osiris elə ağac rəmzli Mədinə şəhəridir ki, o eyni zamanda ruhlar dünyasıdır. Osirisin Teb adlanan qutuda dənizə atılması və onun Tuba ağacında ucalması bizim yadımıza Qurandakı Yunus rəmzini salır ki, burada bildirilir: «Yunus da peyğəmbərlərdəndir: «O dolu gəmiyə qaçmışdı!... Biz də onu (Yunus) səhraya atdıq, o xəstə idi. Üstündə iri yarpaqlı bir ağac bitirdik» (Quran, 37:139-146). Bu isə o deməkdir ki, cənnətdəki həyat ağacı Osiris (Yunus) Allahının bədənindən ibarətdir. 

Məlumdur ki, Qurana görə, Musa peyğəmbər də qutuda dənizə atılmışdır: «Biz Musanın anasına: «Onu yedizdir: ondan ötrü qorxanda isə onu dənizə at və qorxma, qəmlənmə! Biz onu sənə qaytaracağıq və peyğəmbər edəcəyik!» (Quran, 28:7). Digər yerdə isə deyilir: «Lakin onlar onu yalançı hesab etdilər, Biz isə onu və onunla olanları gəmidə xilas etdik və onları varis-xələf – xəlifələr etdik. Bizim nişanələrimizi yalan hesab edənləri batırdıq. Nəsihət verdiklərimizin axırı bax, gör necə oldu!» (Quran, 10:73). Bu isə o deməkdir ki, Teb gəmisində təkcə Nuh və əshabələri yox, eyni zamanda Allahın xələfi, yəni axırıncı peyğəmbər də xilas olmuşdur ki, Musa peyğəmbərin obrazı da onun obrazlarındandır.

Qədim Misir mətnlərinin birində Tuba rəmzi Tabu kimi qeyd olunur və o uşaq rəmzində olan Mehdi ilə əlaqələndirilir. Yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Mən Nun Allahından yaranmış Ilahi Ra ruhuyam: O Ilahi ruh ki Allah özüdür… Mən Nun Allahıyam, şərin gücü məni məhv edə bilməz. Mən ilkin materiyanın ilk doğulmuşuyam, yəni Ilahi Ruhuyam, hansı-ki ölməz Allahların ruhlarına bərabərdir və mənim öz bədənim əbədilikdir. Mənim simam – ölməzlikdir, illərin hökmdarıdır və əbədilik hökmranıdır. [Mən] Göyün ən yüksək sərhəddində yaşayan zülməti yaradanam, [hansını ki] mən sevirəm və mən onun sərhədlərinə çatıram. Mən ayağa durub gedirəm, mən öz üzümümün sahibinə çevrilirəm, mən [yerlə Göyü] ayıran Göy okeanını üzüb keçirəm, mən ayaqlarıma yaxınlaşan, hər iki əlin hökmdarı tərəfinə göndərilən qurdları məhv edirəm. Mənim ruhum – ölümsüzlüyün ruhlar Ruhudur və mənim öz bədənim əbədilikdir. Mən Ilahi ucaldılmış varlığam, Tabu torpağının  hökmdarıyam. «Mən şəhərdəki oğlan uşağı və sahədəki yeniyetməyəm» - və mənim adım budur: «kim ki, parçalanmağa məruz qalmamışdır» - budur mənim adım. Mən Nun Allahını yaratmış o dünyada yaşayan Ruham: mənim yumurtanı sındırdıb çıxdığım yer kənar adamlardan gizlidir və mənim yumurtamın çatı yoxdur…» [18; 489-490]. Digər yerdə isə yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Ruhum mənim üçün Tattu şəhərində ev tikmişdir: mən Pe şəhərində buğda səpirəm və öz işçilərimlə öz sahəmdə şum vururam və ona görə də mənim Palma ağacım Amsu-ya bənzərdir [18; 539]. Bu isə ona işarədir ki, gözətçi Nu-nun obrazı əvvəlcədən yaradılmış ruhun, yəni Mehdinin obrazıdır ki, məhz onun ruhu «dünya»nın yaradılması zamanı əvvəlcədən rəmzi olaraq «ağac» mənasında olan «Ev» tikmişdir.

Yenilməz Osiris Nu deyir: «… Mən Aser (Osiris/Oziri – F. G. B.) ağacındakı Allahın budağıyam və mənim doğumum – [Ra-nın] bugünkü doğuluşudur. Mənim saçlarım – Nun-un saçlarıdır. Mənim sifətim – Diskin sifətidir. Mənim gözlərim – Xatorun gözləridir. Mənim qulaqlarım – Apuatın qulaqlarıdır. Mənim burnum - Xenti-Xasa-nın burnudur. Mənim dodaqlarım – Anpu-nun dodaqlarıdır. Mənim dişlərim – Serketin dişləridir. Mənim boynum – Isida ilahəsinin boynudur. Mənim ovucum – Ba-nkb-Tattu – nun ovucudur. Mənim əllərim – Saisanın xanımı Neytin əlləridir. Mənim fəqərə sütunum – Setin fəqərə sütunudur. Mənim fallosum – Osirisin fallosudur. Mənim böyrəklərim – Xer-Axa hökmdarlarının böyrəkləridir və s. [18; 433]. Bu mətndə varis – Osiris Nu öz bədən üzvlərini tək Allahın üzvləri ilə eyniləşdirir ki, ilkin materiyanın qanunlarına görə, bu eyniləşdirmə ilə varis - Atanın yerini tuta bilər. Varisin sifətinin Günəş Allahının sifəti olması, onun sonda Günəşə çevriləcəyi ilə əlaqədardır.

 Digər bir mətndə isə Ani-nin yazarı Osiris varis rolunda çıxış edərək deyir: «Səni salamlayıram, Atum! Mənim gəldiyim bu torpaq nə torpaqdır? Burada nə su, nə də hava vardır: bu torpağın dərinliyinin həddi yoxdur, o qaranlıq gecələrdən də qaranlıqdır və insanlar orada köməksiz veyillənirlər. Burada insan ürəyi sakitlik bilmir və məhəbbət istəklərini burada həyata keçirmək mümkün deyil. Qoy mən nur saçan varlıqların vəziyyətini alım, hansı ki mənə hava, su, məhəbbət ləzzəti əvəzinə veriləcək, qoy ürəyin sakitliyi mənə çörək və piyvə əvəzinə gəlsin. Atum Allahı əmr etdi ki, mən sənin simanı dərk edim və mənə ağrı verənlərdən mən əziyyət çəkməyim. Qoy bütün Allahlar öz taxtlarını milyon illiyə sənə versinlər. Sənin oğlun Qor sənin taxtının varisi olmuşdur, Atum Allahı əmr etdi ki onun yolu müqəddəs hökmdarların arasından keçsin. Həqiqətən o sənin taxtında hökmranlıq edəcək və o «Ikiqat Odun Gölü»ndə yaşayanın taxtının varisi olacaq. Həqiqətən mənə deyildi ki, o öz bənzərini dərk edəcək və mənim simam Atum Allahının qarşısında olacaq… Mən Tale (yaxud zaman) və Osirisəm və mən öz çevrilmələrimi suya baş vuran ilan kimi yaratdım. Insan, Allahlar da bilmir, mənim bütün Allahlardan qüdrətli olan Osiris üçün yaratdığım ikiqat gözəlliyi dərk etmək qabiliyyətində deyillər. Mən ona ölülər ərazisini verdim. Və həqiqətən deyirəm, onun oğlu Qor, varis kimi «Ikiqat Odun Gölü»ndə Yaşayanın taxtında oturur. Ona mən kömək etmişəm ki, milyon illər qayığındakı taxtda otursun [18; 694]. Bu mətndə Mehdinin ruhunun ilkin materiyaya qalxması və orada bütün Allahların hakimiyyətini alması qeyd olunur. Allahın sirlərini dərk edən Mehdi ilkin sulara «baş vuran» kimi, bütün çevrilmələr başlayacaq və «Ikiqat Odun gölü»ndə, yəni ilkin materiyanın mərkəzində Allahın taxtında əyləşəcək və s.

Günəşlə bağlı Quran yazır: «Xoşbəxt odur ki, Göydə bürclər yaratdı, orada çıraq və parlayan Ay düzəltdi… Allah Göyü cərgə ilə düzəltdi və Günəşi çıraq, Ayı isə işıq kimi yaratdı» (Quran, 26:61, 71:14-15). Yuxarıda qeyd etdiyimiz sitatda, Günəş rəmzini çıraq adlandıran Quran onu nurla bağlayır ki, bu da ilkin materiya mənasındadır: «Allah Göyün və yerin nurudur. Onun nuru içində çıraq olan bir oyma hücrədir. Çıraq bir şüşə içindədir: şüşə – incidən olan bir ulduzdur. Nə Şərqə, nə də Qərbə aidiyyəti olan mübarək zeytun ağacından odlanır. Onun yağı od olmasa da, işıq verir. Nur içində nur. Allah istədiyini öz işığına yönəldir və insanlar üçün misallar gətirir. Allah hər şeyi biləndir» (Quran, 24:35). Əgər nəzərə alsaq ki, Allah Göyü öz əlləri ilə (Quran, 51:47) yaratmışdır və Ibn Ərəbi və s. sufilərə görə onun iki əli, gözləri, ağlı və s. hissiyyat orqanları mövcuddur, razılaşarıq ki, Günəş deyəndə burada söhbət, insan tərəfindən yaradılmış Günəşəbənzər mistik varlıqdan gedir. Firdovsi məhz bu insanı Cəmşid adlandırır və bildirir ki, o Göydə kəyan taxtı qurub, divin çiynində taxta çıxmış, fəzada Günəştək qərar tutmuşdur.

Ilkin xristianlığın ən müdrik filosoflarından biri olan e. ə. I əsrdə yaşamış Aleksandriyalı Filon yazır: «Hakimlik edən Qanun gur işıqla geyim kimi nurlanmışdır. Həqiqi varlığın ilk yaranışı, əzəli qüvvə - dünyanı geyim kimi özünə bürümüşdür». Və ya: «Görünməyən və yalnız ağılla dərk olunan işıq, Allahın Ilahi qüvvəsinin, bizim təfəkkürümüzə çatdırılan əksidir. Bu – Göy üzündəki ulduzdur, görünən bütün ulduzların mənbəyidir. Onu «Ali işıq» adlandırmaq lazımdır, ondan Günəş, Ay, ulduzlar və s. göy cisimləri, öz imkanları daxilində işıq alırlar. Deməli, geyim kimi təqdim olunmuş işıq elə əzəli qüvvənin (ilkin materiya – F. G. B.) şüa buraxmasıdır [20; 73]. Yəhudi deyimlərinin birində isə Ravi Şimon Iexosadak Şmuel bar Naxmanidən soruşur: «Mən eşitmişəm ki, qədim deyimlərin bilicisisən. Işıq haradan yaranmışdır? O cavab verdi: «Allah onu paltar kimi geyinmişdir və dünyanın bir başından o biri başına qədər Öz işığı ilə nurlandırmışdır [20; 72]. Əhdi-Ətiqdə bu fikir belə ifadə olunur: «Ya Allah, Sən həddən artıq nəhəngsən, Sən şan və şöhrətə bürünmüsən; Sən nuru üst paltar kimi geyinmisən, çadır kimi Göylərə uzanmısan» [8; Ps.103:1-6]. Allahın Ilahi nura bürünməsi rəmzi qədim Misir yazılarında da açıq qeyd olunur. Mətnlərin birində, yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Mən dünyaya formasız kütlədən gəldim (uçdum). Mən Xepri kimi yaşamağa başladım, mən otların cücərti verməsi kimi, cücərti verdim və mən quru tısbağasının zirehi kimi geyimə büründüm. Mən Allahların hər birindən yaranmışam. Mən [dünyanın dörd tərəfinin] Dünənki Günüyəm və Amentidə yaşayış əldə etmiş yeddi ilanam, başqa sözlə, Ilahi bədəni nur saçan Qoram. O Setə qarşı vuruşmuş Allahdır, lakin Tot Allahı Sexemdəki və Iunu ruhlarının qərarı ilə onların arasında durur və budur onların arasına axın gəlir. Mən dünyaya gəldim və mən Allahların izi ilə Göyə ucaldım. Mən,  qarşısına çıxan hər şeyi qovan Xonsu Allahıyam» [18; 488]. Digər yerdə isə - «Mən geyimə tısbağanın qını kimi büründüm» deyimi - Bennu quşu kimi möhkəm olması mənasında, yəni Amon Allahının ruhuna bənzətməyə işarədir [18; 271]. Allahın büründüyü bu nur qədim mətnlərə görə, heç vaxt məhv olmamalıdır. Belə ki, «Ölülər Kitabı»nın 154-cü bölümündə ölən, Osirisdən gələcək həyatında ölməmək üçün kömək istəyir və bunları deyib özünü Xepri ilə eyniləşdirir: «Mənim əzalarım əbədi mövcudluq əldə edəcəklər. Mən parçalanmağa məruz qalmayacağam, mən çürüməyəcəyəm, qurda çevrilməyəcəyəm, məhv olmayacağam. Mən öz mahiyyətimi saxlayacağam. Mən yaşayacağam, mən inkişaf edəcəyəm, mən hüzurda oyanacağam» [18; 299].

Quranda ruh obrazlı quşla bağlı yazılır: «Biz hər bir insanın quşunu onun boynuna bərkitdik və qiyamət günü onun üçün qarşılayacağı geniş açılmış kitab çıxaracağıq» (Quran, 17:13). Belə çıxır ki, insan öləndən sonra Göyə qalxan ruhu, Göydə artıq quş rəmzində yaşayır və məhz bu ruh quşu da nura bürünür. Quranın 73-cü surəsi «Əl-Müzəmmil», yəni «örtünüb-bürünən», 74-cü surəsi isə «Əl-Müdəssir», yəni «bürünüb-sarınan» adlanır. 

Quran yazır: «Oruc gecəsi qadınlarınıza yaxınlaşmaq sizə halal edildi: onlar sizin üçün geyim, siz də onlar üçün geyimsiniz. Allah bildi ki, siz öz-özünüzü aldadırsınız və tövbələrinizi qəbul edib sizi bağışladı!… Allah yaratdıqlarından sizə kölgəlik və dağlarda sığınacaq verdi, sizə geyim verdi ki, sizi istidən qoruyur, geyim verdi ki, sizi öz qəzəbinizdən qorusun. Allah nemətini sizə belə tamamlayıb verdi ki, bəlkə ona itaət edəsiniz!» (Quran, 2:187, 16:81). Lakin bürünmə rəmzi bir tərəfdən nura bürünmüş ruha aiddirsə, digər tərəfdən bu bürünmə axirətdə gəlməli olan Sahib əz-zəmanın bədəninin rəmzində lülə halında olan yazıya bənzədilməsi mənasındadır ki, axirətdə bu yazı açılmalı və Insan simasında qədim sirlərə izah verməlidir. Quranın başqa yerlərində də bürünmə rəmzi bilavasitə axirətə aid edilir: «Yada sal ki, bir zamanlar Rəbbin mələklərə: «Mən səslənən gildən formaya bürünmüş insan yaradacağam!... Göylər açıq dumana bürünəcəyi günü gözlə. O insanları örtəcək: bu – əzablı cəzadır!» (Quran, 15:28, 44:10,11).

«Kitabi - Dədə Qorqud»da nura bürünmə - bəg rəmzi ilə əlaqələndirilir və «əgni bəg dəmir don» kimi qeyd olunur ki, bu da bəgliyə bürünmə mənasında Allahla qovuşma deməkdir [4; 107]. Digər yerdə isə deyilir: «Əgni bək dəmir donum saqlardım sənin üçün, Güni gəldi yen-yaqalar dikdürəyim sənin üçün. Başımda qunt işıqlar saxlardım sənin üçün» [4; 70]. Başda saxlanılan «qunt işıq» rəmzindən əlavə kitabda «alnunda altun işıq cübbəsi» və «Bəkilin işığı» ifadəsi var ki, bu da bəg elinin işığı mənasında bəglərdə «Ilahinin sakinliyi»nin olmasına işarədir. Buradakı Bəkil rəmzi Allahın 99 şərəfli adlarından olan Vəkil (Vəhhab, Vacib, Vahid adları da eyni kökdəndir) adı kimi bəg eli mənasındadır. Kitabda dəqiqləşdirilərək bildirilir ki, bu ağ işıqlı ruhlar elə alplar, yəni alpanlardır [4; 105, 107, 95]. Digər yerdə: «Dəniz kimi qararub, Od kimi şılayıb, ulduz kimi parlayıb gələn nədir?» sualına – «Qara dəniz kimi yayqanıb gələn kafərin ləşkəridir, gün kimi şılayıb gələn kafərin başının işığıdır. Ildız kimi parlayıb gələn kafərin cidasıdır» kimi cavab verilir ki, bu da ruhların bilavasitə ilkin materiya ilə bağlı olmasına işarədir [4; 69, 70]. Kitabdakı «Baqi qalan səttar tənri» ifadəsi isə Allahın həmişə ilkin materiya ilə bağlı olması mənasındadır [4; 81].

Quranda Nur – Allah Özü («Yerin Göyün nuru») və Məhəmməd peyğəmbər vasitəsi ilə göndərilmiş vəhy nurudur (Quran, 24:35, 61,8-9, 64:8). Islamda Allahın 99 şərəfli adlarından biri də Nur (işıq) olmuşdur. A. I. Kolesnikov yazır ki, Nur – Ilahi həqiqətin Ilahi işıq kimi təzahür etməsi dini biliyi islama - daha qədim olan dinlərdən (iudaizm, xristianlıq) və ellin qnostiklərindən (qarışıq cərəyanlar) gəlmişdir. Qurandakı nurun («saf işıq», «işıq içində işıq») adi oda və yerə dəxli yoxdur. Mütəzililərin və zeydilərin şərhinə görə, Nur – Allahın, Göy və Yer əhalisinə Ilahi rəhbərlik üçün göndərdiyinin təzahürüdür. VIII əsrin birinci yarısının şiə şairi əl-Qumayt, Allahdan Adəm və Məhəmməd peyğəmbərə və Əli nəslinə keçən Ilahi nura mədh söyləyir. Bir çox müsəlman filosof və din alimləri isə nuru – «ilahi ruhla» (ər-ruh) və «ağılla» (əl-akl) bağlayır və onunla eyniləşdirirlər [36]. 

Qəzali fəlsəfəsini araşdıran Naumkin yazır: «Insanın ali ideyalara və Ilahi aləmə mistik yaxınlığının bütün sferası - görməyə, nura, gizlinin zahir olmasına əsaslanır. Buna görə də Qəzalinin dili ilə desək, «göz» sözü də iki mənadadır. «Gözlərini yum ki, görəsən» - sufi deyimi Ihya sufilərinin əsas leytmotividir. Bu görmə o deyil ki, əşya insanın qarşısında olduğu kimi görünür. Bu xüsusi, gizli obrazdır, onu təsvir və təsəvvür etmək mümkün deyil. Maraqlı haldır ki, belə görmə, təsəvvürdə primitiv görməyə qarşı qoyulur. Qəzali insandakı ruhu çırağa bənzədir… M. Smit hesab edir ki, nurla bağlı Qəzalinin tez-tez hallandırdığı obrazlar əsasən də nurun biliklə assosiasiyası hərçənd Quranla müəyyən dərəcədə əsaslandırılsa da, yaranışına görə ellinlərindir. Qəzali həqiqətən də bir neçə dəfə, insanın son məqsədi olan ali biliyi nur adlandırır… Yuxarıdan nur kimi gələn biliyin obrazı və insan ruhunu nurlandırması Plotinin «Enneada»sında da rast gəlinir. Ən yüksək nur olan «Ali nur»un (ən-nur əl-əqsa əl-ala) obrazı, Qəzalinin digər əsərində də rast gəlir. Ihya-da da, ali nurun hər şeyi aydın etməsi və nurlandırması ideyası vardır» [54; 309].

Islamda Nuri Məhəmmədi, yəni Məhəmməd nuru ifadəsi mövcuddur ki, bu təlim qeyd etdiyimiz, Quranın 24-cü surəsinin 35-ci ayəsi ilə əlaqədardır. Inama görə, peyğəmbərin bədəni bir ovuc cənnət torpağının, cənnət çeşməsi Təsnimin suyundan yoğrulması ilə yaradılmış və peyğəmbərin cismi mirvari kimi nur saçıb parlayandır [36]. Dərvişlərə görə, Məhəmmədin ruhu dünyanın yaranmasından əvvəl Ilahi nurdan yaradılmışdır və o yerə gəlməzdən əvvəl Göy varlıqlarının, Allahın yanında mövcud olmuşdur [45; 226]. Digər tərəfdən, sufi müdriki Mir Damədin «nursaçma» ideyası şiələrin imamət konsepsiyası ilə bağlıdır. Onun gəldiyi nəticəyə görə, birinci imam Əli bin Abu Talib və Məhəmməd peyğəmbər – bir «gur işıq»dan (nur şa-şani) əmələ gəlmişlər ki, bunlardan biri insan silueti formasını alır, digəri isə - onun dalınca gələn – titrəyən işıq formasındadır. Birinci Əlinin, ikinci isə Məhəmmədin rəmzləridir. 14 paklar qrupunda Fatimə – «iki nuru birləşdirən» (məcma ən nurayn) – peyğəmbərlik və müqəddəslik işığını birləşdirəndir [36; 165]. Şiələrin məntiqinin araşdırılmasından belə çıxır ki, Məhəmməd peyğəmbər və imam Əlinin obrazları qədim Misir Allahı olan Amon-Ranın və axirətdə gələn Sahib əz-zəmanın obrazlarıdır. Allahın 99 şərəfli adlarından biri də Ali-dir (Yüksək) ki, bu da elə Əli deməkdir.

Lakin hədislərə görə, Allahın xeyir-duası mənasında Ilahi bərəkət - Ilahi nur təkcə Məhəmməd və Əliyə yox, onun ailəsinə də verilmişdir: «Məhəmməd peyğəmbər Xumm hovuzunun yanında öz davamçılarına bu sözlərlə müraciət etmişdir: «Mən ölümlüyəm, yaxınlarda mənim Allahımım elçisi məni çağıracaq və mən onun ardınca gedəcəyəm. Lakin mən sizə iki etibarlı dayaq qoyuram. Mən sizə Kitab saxlayıram ki, sizə nəsihət və nurdur. Kitabı götürün və orada deyilənlərdən bərk yapışın. Və mən sizə öz ailəmi saxlayıram. Onda Allahın xeyir-duası vardır, mən onu sizə tapşırıram [35; 76]. Peyğəmbərin ailəsində Allahın xeyir-duasının olması, bu ailənin ilkin materiya ilə bağlı olması mənasındadır. Deməli, bu ailə Allahın «mənim» adlandırdığı müqəddəslər nəslidir. 

Əl-Əşari yazır: «Biz şahidlik edirik ki, Mühəmməd Allahın qulu və peyğəmbəridir. O onu öz yaratdıqlarına göndərmişdir və ona öz vəhyini etibar etmişdir, ona nur saçan işıq və gur məşəl vermişdir, onu təkzibolunmaz sübutlarla və açıq şəhadətlə təchiz etmiş və təkzibolunmaz əlamətlə və qeyri-adi möcüzələrlə şərəfləndirmişdir. O Allahın müraciətini çatdırmış, Allahın yaratdıqlarına səmimi yaxşı olmuş və onlardan ötrü ən gözəl vasitələrlə mübarizə aparmışdır. O, tərs, yolunu azmışlarla, Böyük və Qüdrətli Allahın vəd etdikləri həyata keçənə qədər mübarizə aparmışdır. O dini şöhrətləndirmiş və insanlar haqqa itaət etmişlər və s.» [21]. Lakin 24-cü ayədə «nur içində nur» və ya «nur üstündə nur» ifadəsi onu göstərir ki, burada Məhəmməd peyğəmbərin nuru Allahın nurunun içində, yəni Allahın daxilində olmuşdur. Bu isə o deməkdir ki, Məhəmməd peyğəmbər Isa peyğəmbər kimi, Allahın öz daxilində axirətə qədər saxladığı varlıqdır. Deməli, əgər axirətə qədər insanlar Ra-Amon, yəni Rəhmanın nuru ilə nurlanırdılarsa, axirətdən sonra insanlara Məhəmməd peyğəmbər nur saçmalıdır. Və əgər nəzərə alsaq ki, axirətdə gəlməli olan Mehdinin rəmzi Ay-dır, razılaşarıq ki, Məhəmməd peyğəmbər faktiki olaraq Ra-Amon, yəni Rəhman Allahın işığının Ay kimi ötürücüsü rəmzindədir. 

Qurandakı Allah Nurunun (Quran, 24:35, 61:8-9, 64:8) Məhəmməd peyğəmbərə verilməsi və Ibn Ərəbinin bu Nuru «Həqiqə Məhəmmədiyyə» ilə əlaqələndirməsi onu göstərir ki, Məhəmməd peyğəmbər həqiqətən də adi insan yox, Kosmik Insan olan və Allahın funksiyasını daşıyacaq bir Varlıqdır [36]. «Həqiqə» rəmzinin eyni zamanda «Haqq» olması isə onu göstərir ki, Haqq-Məhəmməd («Əl-həqiqə Əl-Məhəmmədiyə») adi peyğəmbər yox, axirətdə gəlməli olan Sahib əz-zəmanın, yəni tək Allahın varisinin obrazıdır. 

Nur rəmzi qədim misirlilərin, iranlıların və s. xalqların inamına görə bərəkət, hakimiyyət, qüdrət verən Ilahi nemətdir ki, fironlar (pir – F. G. B.) və padşahlar nəslinə verilmişdir. Bütün varlıqlara nüfuz edən bu «ilahi mahiyyət», zərdüştiliyə görə, Aşa-Vaxiştanın hakimiyyətindədir. Avestanın Aşa rəmzi eyni zamanda Rta rəmzi ilə eynilik təşkil edir ki, bu öz növbəsində təbiət qanunu, Günəşin hərəkəti, zaman dəyişkənliyi və s.-lə əlaqəlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, Aşa (fərr/farn) rəmzi, qədim Misir yazılarında Şu kimi yazılır ki, U. Baca görə, Şu – hərfi mənada işıq deməkdir [6; 355]. Hind mifologiyasında bu qanunların və ilkin suların, yəni materiyanın təmsilçisi olan Varuna Allahı deyir: «Həqiqətən, hakimiyyət, bütün ölməzlərin qəbul etdiyi kimi, mənə - əbədi hökmrana tabedir… Mən axan suları yuxarı qaldırıram, Rta-həqiqəti ilə mən Göyü saxlayıram… Rta-həqiqəti ilə mən hakimlik edən hökmdaram» [13; 19]. Burada Rta həqiqəti deyəndə, Arta/Atar/Adər, yəni Ra – Ata rəmzində Günəş işığı və digər təbiət qüvvələri nəzərdə tutulur ki, bunlar da ilkin materiyanı təşkil edirlər. Rita rəmzi hind mifologiyasında unversal kosmik qanunun rəmzidir. Zərdüştilikdə Hörmüz Allahı Arta daşıyıcısıdır. Qədim Misirdə Arta, yəni Ilahi qanunla bağlı olanları aritilər adlandırırlar. Aritilərin yeddi rəmzi ilə təmsil olunması o deməkdir ki, buradakı Arit rəmzi altında «yeddi gün»ə yaradılmış dünya mənasındadır: «Sizi salamlayıram, Aritilər! Sizi salamlayıram, Osiris üçün Aritiləri tikəni salamlayıram» [18; 598]. Burada hər «günün», yəni tsiklin yaradılışı ayrıca rəmzləndirilmişdir və onları xüsusi gözləyənlər də vardır. Bunlar isə o deməkdir ki, Rta/Arta deyəndə xaosu Atum Allahına çevirən Pta Allahı nəzərdə tutulmalıdır ki, bu yeni kosmik qanun artıq tam kamil varlıq kimi çıxış edir.

Skandinav mifologiyasında Rta rəmzi ilə eyni mənalı Erd (torpaq) – müqəddəsləşdirilmiş torpaq, Torun anasıdır. Inquşlarda Erd (Erda) qayalıq dağlarda, nur saçan mağarada yaşayan Allahdır. Deməli, Rta həqiqəti deyəndə, «ilkin materiyanın qanunları ilə mən Göyü saxlayıram» fikri nəzərdə tutulmalıdır. Digər tərəfdən, zərdüştilikdə Atar adlanan od hind mifologiyasında Atri kimi yazılır. Atri eyni zamanda böyük müdriklərdən (rişi) birinin adıdır ki, o ən böyük bramin nəslinin banisi hesab edilir. Belə çıxır ki, Arta/Rta [RT] və Atar/Atri [TR] deyəndə, Ilahi Ra nuru və bu nuru özünə tabe etmiş Ata, yəni Amon başa düşülməlidir ki, bu da Ra-Amon, yəni Rəhman Allahıdır. Nəticə etibarilə bu ona işarədir ki, Rta həqiqəti ilə Göyün saxlanması deyəndə, Amon Allahı tərəfindən formalaşmış Göyün elə Ra-Amon Allahı tərəfindən də saxlanması başa düşülməlidir.

Atar/Atra rəmzində mansiyalıların mifologiyasında Otır, Kul-Otır adlı Allah məlumdur ki, o dünyanın yaranışında iştirak etmiş yeraltı şahlığın Allahı sayılır. Bu isə o deməkdir ki, Atar həqiqətən də Amon-Ra Allahıdır. Çünki, məhz o «dünya»nın yaranışında iştirak etmiş yeraltı dünyanın Allahı və Ilahi odun sahibi sayılır.

Hind mənbələrində Atar/Atri rəmzi eyni zamanda Draupadi adında iştirak edir ki, Draupadi rəmzi Krişna Allahının ləqəblərindən biridir. Draupadi (taxta sütun, tir mənasını verir), mifə görə, qurbangahda, qurban mərasiminidən yaranmışdır, o eyni zamanda gözəllik və xoşbəxtlik Allahı olan Şri Allahının təcəssümüdür. Draupadi rəmzinin sufi açılışı Adər-Pad [DR-PD] mənasındadır ki, bu rəmz bizə öz qəhrəmanımız Atropat [TR-PT] kimi tanışdır. Buradakı Pad/Pat rəmzi, bu adların bilavasitə Misir Allahı olan Pta Allahi ilə bağlılığına gətirib çıxarır ki, mənbələrdə bu rəmz türklərin əcdadı olan Yafət (Yapet) deməkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Əflatun «Timey» əsərində Kritiyin dilindən Dropidi, yəni Atropatı öz əcdadı adlandırır.

Deməli, Atropat və Draupadi rəmzi – Ata-Ra-Pta kimi açıqlanmalıdır və buradakı Ata-nın elə Misir Allahı olan Amon olduğunu nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, Atropat rəmzi Amon-Ra-Pta Allahıdır. Biz yuxarıda yazdıq ki, Amon Allahına alqışın Leyden variantına görə, Amon, Ra və Pta – bütün Allahların mənasıdır: «Onlara tay yoxdur. Amon - hansı ki öz adını gizlədir, o, öz üzü ilə Ra və bədəni ilə Pta (Ptah)-dır» [23; 197].

Atar rəmzi ilə eyni mənalı olan Dur (Allahı) rəmzi, Dyakonovun yazdığına görə, kassit-Akkad lüğətində Nerqal Allahı kimi tərcümə olunur [31; 134]. Nerqal rəmzinin açılışına biz aşağıda qayıdacağıq. Buradakı Dur rəmzi isə Aduran («odlar odu»), Adər-Xara, Adur-Farnbaq və Adur-Quşnaspa adları kimi, bilavasitə oda aiddir və Farna odu ilə eyni sayılır. Zərdüştilikdə «ilahi mahiyyət» sayılan və nur mənasında olan «farn» rəmzi ilkin materiya – efir mənasındadır. Lakin farn rəmzi eyni zamanda qədim Misir pirlərinə, yəni fironlarına - iran, yəhudi və s. mənbələrinə görə verilən addır. Adur-Farnbaq (Adər-Firon-Bəg – F. G. B.) rəmzi isə onu göstərir ki, Ra-Amon Allahı, sufizmin bəglik fazasına yüksəlmiş firon, yəni pirdir. Farn/Firon rəmzi isə öz növbəsində efir rəmzi ilə, yəni ilkin materiya ilə eynidir. 

Atar rəmzi qədim Misir yazılarında «Ta ur» kimi də yazılır və «böyük torpaq» mənasında Abidos şəhərinə aid edilir ki, məhz bu şəhərdə Allahla söhbət baş tutmuş və burada firon I Seti Misirin yeddi Allahına həsr edilmiş məbədgah tikmişdir. Burada mərkəzi məbədgah - Amon-Ra Allahına, sağda – Osiris, Isida və Xor Allahına, solda isə Ra-Xoraxti (Ra-Qorqud – F. G. B.) və Ptah Allahına həsr edilmişdir [103]. Ta-ur [TR] rəmzi eyni zamanda Urt [RT] kimi yazılır ki, akademik A.T. Fomenkonun, misirşünas Bruqşun kitabından gətirdiyi sitatda deyilir: «Bu şahın piramidası Urt, yəni «böyük» adlanır və o Xufu piramidasının yanında yerləşir» [2; 563]. Urt [RT] rəmzinin Ard [RD] variantı urartularda Günəş Allahıdır və urartlıların dinində mühüm yer tutur. Ümumiyyətlə, Urartu rəmzi Ra-Urt rəmzindən yaranmışdır ki, bu da Ra-Amon Allahı mənasındadır. Əhdi-Ətiqdə Ard [8; Çisl.26:40] - Bela və Bənyəminin [8; Bıt.46:21] oğludur. Bel və Bənyəmin rəmzləri haqqında biz yuxarıda yazdıq. Lakin Ard rəmzi mənbələrdə Aridu kimi də yazılır ki, bu Cənubi Azərbaycanın ərazisindəki Ninni [NN-N] şahlığının mərkəzi hesab olunur. 

Ta-ur/Atar rəmzi ilə eyni məna daşıyan Tur rəmzi qədim mənbələrdə türklərə şamil edilən rəmzdir. Avestada turlar iranlıların düşməni kimi göstərilir və onlar Turanda yaşayırlar. Fars dilində yazılmış «Vundaxşin»də, bir neçə yerdə Turan əvəzinə Türküstan yazılmışdır [50; 93]. Tur/Turan rəmzlərinin bilavasitə Türküstan adlandırılması Allah mənasında olan bu rəmzlərin bilavasitə türklərə və türk məmləkətinə aid olması deməkdir.

Ta-ur rəmzi Assuriya yazılarında Midiya tayfası olan taurlay tayfasının adı ilə də bağlıdır [50; 266]. Bu isə o deməkdir ki, Göydəki ruhlar torpağı, yəni ruhlar aləmi mənasında olan Ta-ur rəmzi bilavasitə Midiya müqəddəslərinə aiddir. Digər tərəfdən, «Ta ur» [TR] rəmzi - tikili məbədgah və eyni zamanda «ruhun xüsusi vəziyyəti» kimi qəbul olunmuş Neter [N-TR] rəmzi ilə eynidir [60]. Neter rəmzi isə qədim Misir yazılarında əsasən Allah mənasında işlənir. Belə çıxır ki, «ruhun xüsusi vəziyyəti» deyəndə bilavasitə sufi məqamı olan bəglik səviyyəsi başa düşülməlidir ki, Neter tikilisi də Ibrahim məqamında tikilmiş Kəbə ilə eyni mənalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Atar/Ta-ur rəmzinin digər variantı olan Tarı sözü Azərbaycanın cənub bölgələrində Allah mənasında işlənir. Lakin həmin söz eyni zamanda Tanrı [TN-R] kimi də yazılır ki, bu da məna etibarilə qədim Misirin  Allah mənasını verən Neter [NT-R] rəmzi ilə eynidir. Belə çıxır ki, Tanrı sözü [TN-R] elə qədim Misirdə Allah mənasında işlənən Neter [NT-R] sözüdür ki dilimizdə «Nadir» adında qalmışdır. «Kitabi - Dədə Qorqud»da «qoşa badam sığmayan tar ağızlum» ifadəsi var ki, bu da qeyd olunan müqəddəsin ağzından çıxan sözün Ilahi gücə malik olması deməkdir [4; 35]. Tarı rəmzi ilə, Herodota görə skolotların, skiflərin banisi və şahı olan Tarqitay bağlıdır ki, bu rəmz Tar-qitay, yəni Tarı-xuda mənasındadır [50; 306].

Əbül Qasım Məhəmmədin (ibn Xaukal) yazdığına görə rusların bir qolu Artaniya adlanır və o Artada yaşayır [2; 72]. Arta rəmzindən eyni zamanda Orda rəmzi də yaranmışdır ki, monqol-tatarların Qızıl Ordası, xüsusi cəmiyyətin müəyyən bir ərazidə yaşaması mənasındadır. Tədqiqatçıların (Qerberşteyn, XVI əsr) yazdığına görə orda sözü tatar dilində cəmiyyət, çoxluq deməkdir ki, dilimizdəki ordu sözü də məhz buradan götürülmüşdür [2; 105]. Lakin bu ordanın yaradılmasının ilk günündə eyni vaxtda xristian kilsəsinin tikilməsi o deməkdir ki, bu ordanın yaradılması bilavasitə dinlə, yəni Allahla bağlı olan bir işdir [2; 71]. Orda rəmzi eyni zamanda mənbələrdə Udor kimi də yazılır və bu rəmz rus gerbində Udor knyazlığı kimi qeyd olunur. Araşdırıcılar bu knyazlığın harada yerləşməsi və onun haqda heç nə bilmədikləri üçün bu fakta izah verməyin mümkün olmadığını bildirirlər [3; 530].

U. Bac yazır ki, Allah mənasını verən Neter sözü «güc», «qüdrət» və s. mənalarındadır. Fransız misirşünası  E. Ruje, Allahın Neter adını – «dirilmə», «yenidən davam etmə» mənasını verən «Neter» sözü ilə əlaqələndirir. Doktor Q. Bruqş bu fikrin bəzi məqamları ilə razıdır və «Neter» sözünü – «mövcud olanı yenidən və yenidən yaradan və törədən aktiv güc kimi izah edir ki, bu da hər şeyə yeni həyat verir və cavanlığını qaytarır» [6; 15]. 

Yazdıqlarımızdan belə bir nəticə çıxara bilərik ki, Arta/Atra/Atra rəmzləri ilkin materiyanın bir hissəsi olan Ilahi od mənasındadır. Ilkin materiya isə güc, qüvvə və s. enerjilərin təcəssümüdür ki, təbiətin bütün qanun və qüvvələri ondan yaranmışdır. Deməli, qədim Misirin Neter rəmzi də bilavasitə bu ilkin materiyanın, yəni Ilahi odun rəmzidir və bu odu ilk dəfə məhz qədim Misir fironu olan Amon-Ra yerə gətirmiş və onun hesabına Allaha çevrilmişdir. Neterin - «mövcud olanı yenidən yaradan və törədən güc» mənası isə ilkin materiyanın axirətdə, yaratdığını yenidən təkrarlaması ilə bağlıdır ki, bu haqda aşağıda yazacağıq.

E. A. Qrantovski yazır ki, «Elam sənədlərindəki Iran onomastik materiyallarında rta- «arta» (arta/rta- ilə bağlı adlar e. ə. IX əsrdə Assur mənbələrində vardır) ilə yanaşı ən çox işlənən elementlər biri də baga-dır. Baga- ilə bağlı adlar Assur yazılarında da rast gəlinir (onların hamısı e. ə. VIII əsrə aiddir). Bagparna < Bagafarnah- və Badgattu <Bagadata adları bu yazılarda rast olunanlardandır: bu adlar elam sənədləri daxil olmaqla digər mənbələrdə də məlumdur (Bagaparna, Bakadada və Bakdada). Assur yazılarındakı baga- ilə bağlı bəzi mətnlər göstərir ki, artıq o zamanlardan baga- (məhz Midiyanın Qərb ərazisində) Əhəməni yazıları da daxil olmaqla, ümumi «Allah» mənasında işlənmişdir və ayrı-ayrı Allahlara da aid edilə bilər [105; 304]. Başqa mənbələrdə də baqaya, baken, baqaina rəmzləri ilə bağlı Iran adlarına rast gəlinir. Türkiyədə bakan rəmzi baş nazir mənasında ən ali rütbə sayılır. Bakan rəmzi erməni məbələrində vakno kimi də qeyd edilir. Sebeos yazır ki, Xozroy - Cor və Aqvan keçidini bağladı, Antioxiyanı Pisidiya müharibəsi ilə tutdu və əhalisini (Farsa) şah iqamətgahına apardı. Şəhər tikib adını Vex-Ancatok-Xosrov qoydu ki, onu Şaxastan-Vakno da adlandırırlar [106; 3/2]. Deməli, Vex və Vokno rəmzləri eyni mənalıdır və Şaxastana aiddir. Vakno rəmzinin digər variantı Vakunadır ki, mifologiyada sabinlərin sitayiş etdiyi Ilahədir. Bunlar isə o deməkdir ki, Vokno rəmzi bəqa (baka) rəmzi kimi «ilahinin sakinliyi», «Allah vəziyyəti» mənasındadır və ilkin materiyadan təşkil olunmuş Göy aləminin rəmzidir. Qeyd etmək lazımdır ki, «VII əsr erməni coğrafiyası»na görə, Muğanda baqa rəmzi ilə bağlı Baqanrud, Baqravan, Rudebaqa, Baqink və s. toponimlər olmuşdur [50; 364].

Bütün bu yazılanlardın belə çıxır ki, türk bəgləri elə iranlıların baqa (ruslarda boq) adlandırdıqları Allahlar nəslidir və məhz bəglər nəsli Allahın nuruna bürünmüş və Ilahi nur, bərəkət daşıyıcılarıdırlar. Oğuz atalar sözü olan «bəglik verilir, qəhrəmanlıq isə döyüşdə qazanılır» deyimindən də aydın olur ki, bu Ilahi nur hamıya verilmir. 

Iran mətnlərində Bakumniya adına rast gəlinir ki, başqa mətnlərdə o Baqamanya kimi yazılır. Umniya, Amanya rəmzlərinin qədim Misirin Amon Allahına aid olduğunu nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, Bakumniya, Baqamanya rəmzləri «Bəg Amon» mənasındadır. Zərdüştilikdə eyni mənalı «Voxu-Mana» («yaxşı fikir») rəmzi də var ki, bu da Göy öküzü mənasında, yaxşıistər yaradıcı hökmranın rəmzidir [107; 33]. 

Yapon mifologiyasında bəg (bəqa/baka/vaka) rəmzi, Amasukunidamanın («Göy Allahı – ölkə ruhu») oğlu «Ameno Vaka-xiko» («Göylər gənci») obrazı ilə bağlıdır. Mifoloji lüğətdə yazılana görə o, Yeri - Göy Allahlarına itaətə gətirmək üçün Göy Allahlarının insanların torpağına göndərdiyi elçilərdən biridir və buranın idarəçiliyini O-kuninusidən bu nəslin törəməsi olan Amaterasa verir. Ameno-Vaka-Xiko rəmzi «Amon Bəg Haq» mənasındadır ki, bu da Amon Allahının bəg olması, yəni sufizmdə bəglik səviyyəyə qaxması və Haqqa, yəni Allaha çevrilməsi deməkdir. Buradakı Amateras rəmzi Maat-Ares mənasında axirətdə gələcək Midiya-Osiri nəsli olması fikrini ifadə edir.

Tunqus-mancur mifologiyasında bəg/baqa rəmzindən yaranmış Buqa rəmzi – bütün ətraf mühit: kainat, dünya, torpaq, tayqa, Göy, havanı və eyni zamanda təbiət gücünü, tayqanın həyatını, heyvanları və insan nəslini idarə edən baş Allahdır [108]. Çin mifologiyasında Boxu (Bayxu) rəmzi isə dünyanın dörd tərəfinin ruhlarından biri, ölüm şahlığını yerləşdiyi Qərbin hakimidir [108]. Digər tərəfdən, Dionis (Osiris, Adonis və s.) Allahı da Baxus, Vakx adı ilə tanınır ki, bu də bilavasitə bəg rəmzilə bağlıdır. Hind mifologiyasına görə, Vaka (Bəqa/Baka), yəni bəg – asurdur, nur saçan div və yarıtanrı hesab olunur. Asurlar hind mifologiyasında müsbət keyfiyyətlərə malik varlıqlar sayılırlar. Digər tərəfdən, burada bəg rəmzi bxakti kimi qeyd olunur ki, bu da «Bəg-Xuda» mənasında «Allahın bəgi» fikrini ifadə edir. «Bxaqavad-Gita»da Allah açıq elan edir ki, yalnız «mənim bxaktilərim» məni lazımi dərəcədə dərk edə bilərlər və mənim təbiətimə çata bilərlər [29; 13/19]. Digər yerdə isə Allah Mehdi obrazında olan sevimlisi Arcunaya deyir: «Mən bu gün sənə Allahla münasibətlərin qədim elmini xəbər verəcəyəm, çünki sən Mənim bxaktam, Mənim dostumsan və ona görə də bu biliyin transendental sirrini dərk edə bilərsən» [29; 4/3]. Allah anladır ki, bu «Bxaqavad-Gita» traktatı ilk növbədə onun bxaktaları üçün nəzərdə tutulur. Qeyd edək ki, Allahın dərkinə aparan yollardan biri burada «bxakti marqa», yəni dini məhəbbət yollarıdır ki, «Bxaqavad-Gita»nın bəzi hissələrində bu - digər dərk yollarına qarşı qoyulur [29; 521]. Deməli, Allah Ilahi sirləri Arcunaya ona görə açır ki, Arcuna onun sevimli dostu, sadiq qulu, bxaktasıdır (bəg). Bxaktilərin Allahın sevimlisi olmaları o deməkdir ki, qədim yəhudilərdə levitlərin Allahın sevimlisi olduğu kimi, hind Allahının da sevimli övladları bxakti bəgləridir. Istənilən işlə məşğul olan bxaktilər Allahın nəzarəti altındadır və Allahın parçalanmayan əbədi ruhlar dünyasına çatacaqlar [29; 18/56].

Bəg rəmzinin, yuxarıda qeyd etdiyimiz arta/atar rəmzli Ilahi odla birləşməsi isə bəg-arat rəmzini yaradır ki, bu rəmz qədim mənbələrdə Bxarat, Baqrat, Baqarat, Baktriya, bahadır və s. kimi işlənir. Hind mənbələrinə görə, əbədi odun ləqəblərindən biri olan Bxarata – Duşyantı şahı ilə Şakuntalanın oğludur və Ay sülaləsinin nümayəndəsidir. Ay sülaləsi Pauravaların Puru (pir/firon – F. G. B.) nəslidir ki, onun on yeddinci törəməsi Bxarata sayılır [27; 158]. Bxarata - «gətirilən, saxlanılan» deməkdir və Göydən gətirilən Ilahi odun ocaqda saxlanılması mənasındadır. Əgər yunan mifologiyasına görə, insanlara Ilahi odu Yafət oğlu Prometey gətirmişdisə, hind mifologiyasına görə bu odu insanlara mifik varlıq (rişi) olan Bxriqu (Bəg-Qor – F. G. B.) vermişdir. Bxarata rəmzi ilə bağlı olan «Maxabxarata» əsərinin adı – «Böyük Bxarata» («Bxarata törəmələrinin böyük müharibəsi») kimi tərcümə olunur ki, sufi dilində Maxa-Bxarata – Maq Bxarata mənasındadır. Buradakı Şakuntala rəmzi – Sakin-Tala mənasında yəhudilərdə Şexina/Skinya - Allahın mövcudluğu rəmzinin və Tala rəmzi ilə birləşməsindən yaranmışdır ki, bu da Allah elinin Tala, yəni Ata eli olması mənasındadır.

Gürcü mənbələrində bəg-arat rəmzi baqrat kimi yazılır və baqrationluq Allahın insana Ilahi vergisi sayılır. «Allahın sakinliyi» mənasında olan Ilahi vergi isə mənbələrdə yalnız Sisakan, yəni Gel nəslinə verilmişdir.  Deməli, erməni və gürcülərin özlərinki hesab etdiyi Ilahi Baqarat nəsli Adər, yəni Azəri bəglərinin nəslidir. Bu «tacqoyan» nəslin müqəddəs nəsil olmasını baqrationların Tao-Klarcet qolunun banisini - «Davud oğlu, peyğəmbər və Allahın seçdiyi padişah» adlandıran Sebeosdan tutmuş Georqi Merçula qədər bütün tarixçilər təsdiq edir. Onların hamısı da onun yəhudi (bəg) nəsli olan Davud nəsli olmasını qeyd edirlər. 

M. Xorenatsi Baqarat nəslinin adını Baqadia rəmzi ilə bağlayır ki, bu da «Bəg-Ata» mənasındadır. O, «Ermənistan tarixi» kitabında yazır: «Sənin bilməyin lazımdır ki, Baqratuni nəsli, öz əcdadlarının dinindən dönəndən sonra onlar hər şeydən əvvəl vəhşi ləqəb olan – Bürat, Smbat və buna bənzər adlar aldılar və dönməmişdən əvvəl ilkin adları olan Baqadia, Tubia, Senekia, Asud, Sapratia, Vazaria, Enanosdan məhrum oldular. Və mənə elə gəlir ki, Baqartuninin Baqarat kimi dediyi Baqarat adı – bu Baqadia, Asud – bu Aşot, eyni mənada Vazaria - Varaza, Şambat isə Smbata çevrilmişdir [73; 63]. Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, Baqarat rəmzi bilavasitə Baqadia rəmzindən yaranmışdır ki, bu da sufizmdə «Bəg-Ata» mənasındadır. 

Baqadia rəmzi antik məndələrdə Baqaud kimi də qeyd edilir. Məlumdur ki, «Baqaud hərəkatı»nın başında Amand və Gelian durur və bu hərəkat Roma, Qalliya ilə əlaqəlidir [163; 331-333]. Amand rəmzinin Aməntü, yəni Amon Ata mənasında olmasını nəzərə alsaq razılaşarıq ki, bu hərəkat adı altında kainatda düşünən insan və onlar üçün ruhlar dünyasının yaradılması, onun axirətə qədər olan tarixi başa düşülməlidir.

Qədim Azərbaycan və türk dillərində «Ata» rəmzi «Ada» kimi də işlənirdi. Çin mifologiyasında «Ata» rəmzi Tayi («vahid böyük») – baş Allah mənasındadır. Orta əsr daos yazılarında Tayi – Dao atadır ki, Yer və Göydən əvvəl olmuş və doqquz Göyün hamısının üstündə böyük paklıqda, zülmətdən kənar yaşayır. Bu isə o deməkdir ki, mənbələrdəki Tao-Klarceti rəmzindəki Tao rəmzi məhz Ata mənasındadır.

Lakin Baqadia [BQ-D], yəni Bəg-Ata rəmzi eyni zamanda, başqa adı Midiya olan Baktriya ölkəsinin Baxti yazılışı ilə də eynidir [BX-T]. Bu isə o deməkdir ki, «bahadır» [BH-DR] mənasında olan Baktriya [BK-TR] rəmzi elə Baqrat rəmzidir [BQ-RT]. Bu rəmzlər arasındakı fərq də «arta» rəmzinin «atar» kimi yazılışıdır. M. Xorenatsi «bahadır xalqı» deyəndə isə bilavasitə abdalları (yunanca eftallar), yəni ağ hunları nəzərdə tutur [49; 16]. Bu isə o deməkdir ki, Tao-Klarceti (Klarceti-GelarXuda), yəni Ata-Gelarküni nəsli məhz Çin mənbələrində «Yo-ti» adlanın ağ hunların nəslidir və biz aşağıda bu rəmzlərin açmasına qayıdacağıq.

Digər tərəfdən, M. Xorenatsi bəg, yəni Allah nəsli olan baqarat nəslinin yurdunu bilavasitə Allahın yerdəki Mülkü kimi təqdim edir. M. Xorenatsi yazır: «Beləliklə, şahın ilk qanun və qərarı onun öz şəxsiyyətinə, onun evinə, hər şeydən əvvəl isə onun başına və tacına aid oldu. Yuxarıda qeyd olunan, yəhudilərdən olmuş Baqarata, şaha əvvəldən olan özünü fədalı köməyə görə, sadiqlik və şücaətə görə təşəkkür kimi yuxarıda qeyd olunan nəslin ev hökmdarı şərəfinə layiq gördü, şahın başına tac qoymaq səlahiyyətini ona verdi, onu tacqoyan və aspet tituluna layiq gördü. Və ona sarayda və şahın hüzur yerində – başında, qızıl və qiymətli daş-qaş olmayan, mirvarinin üç sapından kiçik sarğı gəzdirməyə məsləhət bildi. Özünü geyindirmək üçün xanaan törəməsi olan Dzeresi (təyin etdi) və onun nəslini naməlum səbəbə görə, Qnituni adlandırdı» [73; 7]. Burada şah deyəndə, şahlar şahı olan Allah nəzərdə tutulmalıdır. Sufi deyimi olan «Ismi şah – Allah, Allah» deyimi də onu göstərir ki, qədim mənbələrdə şah deyəndə, bütün dünyanın vahid şahı olan Rəhman Allah başa düşülməlidir. Eyni zamanda şah rəmzi sak rəmzindən yaranmışdır ki, bu rəmz də mənbələrdə Sisaka kimi yazılır və Gelarküni bəglərinə şamil edilir.

Yazılanlardan belə çıxır ki, şahın, yəni Allahın evini tacqoyan nəsil olan Baqarat nəsli idarə edir. Burada faktiki olaraq söhbət Allah Mülkünün yerdəki idarəsindən gedir ki, Allah onu Baqarat nəslinə vermişdir və məhz onlar «Allahın hüzurunu» qoruyanlardır. Qntuni rəmzini [QN-TN] M. Xorenatsi, onların xanaan nəsli olduğuna görə belə adlandırır. Deməli, buradaki «QN» rəmzi elə «xn», yəni xanaan/hunn mənasındadır. Daha sonra M. Xorenatsi yazır: «O şah həyətini gözləmək üçün dörd dəstə təsis etdi ki, hərəsində on min döyüşçü var idi və onlar da bizim əcdadımız olan Haykdan törəmiş qədim şahlar toxumundan idilər: məhz onlar atalarından müxtəlif zamanlarda kənd və dastakertləri vərəsəliklə almışlar, əsil ostan adlanırlar [73; 7]. Tacqoyan Baqaratın nəslini tərifləyən Xorenatsi qeyd edir ki, şah sarayını qədim toxumdan olan ərənlər müzafizə edir. Daha sonra o, «qədim şah toxumu» deyəndə nəyi nəzərdə tutduğunu izah etməyə başlayır. Xorenatsiyə görə, bu marlar nəsli olan Əjdaha nəslinin törəmələridir ki, Sisaka adlanırlar. Bu isə o deməkdir ki, qədim şah toxumu deyəndə, bilavasitə qədim marlar (Midiya – F. G. B.) nəsli olan Sisaka nəsli başa düşülməlidir. Bu mətndə M. Xorenatsi Yafət törəmələrindən olan Sisaka nəslindən Aranı Valarşakın yerinə keçəcək qəhrəman kimi göstərir və s.

Kirakos Qandzaketsi (Gəncəli) «Ermənistan tarixi»ndə yazır ki, Iovann [dünyadan] köçdü və tək qalmaq üçün özünə Qetabek [QT-BK] qalasının yanında yer seçdi və həmişəlik Allahla təmasda olaraq orada yerləşdi [109; 66]. Iovann rəmzi Ban/Ba mənasında Amon Allahının ruhudur ki, onun Qetabek qalasında həmişə Allahla təmasda olması, onun şəhər mənasında olan bu ruhlar dünyasında bəqa - bəglik səviyyəsində yaşaması deməkdir. Qetabek rəmzindəki Qet rəmzi isə quti rəmzi kimi Xuda, yəni Allah mənasındadır və bu rəmz Azərbaycan xərtəsində Gədəbəy (Gədəbəg) kimi qalmışdır. 

Lakin Qetabek [QT-BK] rəmzi hind mənbələrindəki bxakti [BX-KT] rəmzi ilə də eyni mənalıdır. Hind mətnləri olan Puranalar, Vidişdəki Naqa sülaləsi və «yavan» adlanan kilakila xalqı ilə bağlı ilk vakatak [VK-TK] şahından danışır [27; 432]. Naqalar - hind mifologiyasında yarıilahi ilan gövdəli varlıqlardır ki, bir və ya bir neçə başları olur. Bu müdrikləri və maqları «müdriklik ilanı» adlandırır, onlar yeraltı dünyanın  sakinləri sayılırlar. Deməli, Yavan xalqı o dünyanın sakinləridir. Iovann rəmzinin Yavan rəmzi ilə eyni mənada olması və Iovanın «XudaBəg» mənasını verən Qetabek qalasında həmişəlik Allahla təmasda olması, onun bilavasitə ruhlar dünyasında yaşaması deməkdir.

Digər tərəfdən, hindlilərin asur rəmzi elə qədim Misir yazılarındakı Osiris, yəni Oziri Allahlarının rəmzidir. Qədim Misir yazılarında xüsusi qeyd olunur ki, ilk əvvəllər yalnız fironlar Osiris hesab olunurdusa, sonradan onların bütün törəmələri Osiris/Oziri adlanmağa başladı. Bu isə o deməkdir ki, bəglər həqiqətən də bilavasitə qədim Misirin Osiri/Oziri, yəni Azər Allahının nəslidir [110]. Qədim türk yazılarında Osiris/Oziri rəmzi türk-sir kimi qeyd olunur və nəzərə çatdırılır ki, Bilgə xaqan türk-sir və Oğuz xalqını çox yüksək qiymətləndirirdi [111; 389]. Belə çıxır ki, bəglik səviyyəsində Osiris Allahına çevrilən bəglər nəslinin banisi həqiqətən türk-sir yəni Azəri türklərinin əcdadıdır. 

Müqəddəs elimizin adı olan Azər adı «Kitabi - Dədə Qorqud»da Aruz kimi yazılır ki, mənbələrdə eyni mənalı Osiris Allahı [SR] da mifologiyada insanları öldürən Ares [RS] Allahı kimi məlumdur. Gürcü mütəfəkkiri Vaxuşti Baqrationiyə görə, Kaxeti və Eretidə həyat məhz Erosa (Ares – F. G. B.) görə yaranmışdır: «Eros, ona çatmış torpaq hissəsinə gəlir, iki Alazaninin qovuşduğu yerdə şəhər tikir, öz adı Ereti ilə adlandırır və ona çatmış: Cənuba -  Xorantıdan Mtkvari və  Qafqaz dağlarına, Movakani sərhədlərinədək, Şimala – Xunanidən Qulqula və Qafqaz dağlarınadək, Şərqə – Qafqaz dağları, Qərbə – Mtkvariyədək [çayı] torpaqlara sahib olur. Bunlar arasındakı torpaq Eretidir ki, burada [Eros] məskunlaşmışdır və bu torpaqda onun oğulları və qohumları artıb törəmişlər [112; 3]. Belə çıxır ki, Eros, yəni Ares Allahının törəmələri, yuxarıda qeyd etdiyimiz Ereti, yəni Arta, Arat, Orda və s. kimi adlandırılan torpaqlarda məskən salmışdır.

Lakin mənbələrdə Eros/Arus və s. rəmzləri Rus kimi də yazılır və Rusiya dövləti kimi qəbul olunmuşdur. Iohann Henrix Drimel 1744-cü ildə Nyurnberqdə çıxmış – «Rusiyalıların Araratlılardan törəməsi, subasmadan sonrakı ilk xalqdan törəməsinin tarixi sübutunun təcrübəsi kimi» kitabında yazır: «Risalar – ruslardır… Rus adı latın dilindədir, yunanlarda isə bu Ros-dur. Onların şəxsi adları Reysdir… Almanlar onları Riza kimi tələffüz edirdilər [3; 541]. Həqiqətən də araşdırıcılara görə «Ruzaland» - qədim rus deməkdir. Skandinav mənbələrində Riza, Rizar rəmzlərindən nəhəngləri qeyd etmək üçün istifadə edirdilər  [2; 626, 627]. Lakin Riza/Raza adında şəhər adı Assuriya sərhədlərində Bit-Xairi şəhəri ilə birlikdə çəkilir [220; 216]. Bit-Xairi şəhər adındakı «Bit» rəmzi onu göstərir ki, bu şəhər ekstatik «bodi» vəziyyətində yaradılmışdır. Deməli, bu şəhər – «Xor/Qor Allahının Göydəki eli» mənasındadır və Riza/Raza rəmzi də Göylə bağlı şəhərdir. Əgər nəzərə alsaq ki slav, slavyan deyəndə Alba şəhərində özünü Allah elan etmiş və öləndən sonra Allaha çevrilib Alban dağlarındakı şəhərin üstündə qərar tutmuş Silva şahlarının nəsli nəzərdə tutulur, razılaşarıq ki, rus deyəndə də indiki rus dövləti yox, Azərbaycan torpağındakı Aruz, yəni Azəri Allahının nəsli başa düşülməlidir. Rus alimləri olan Q. V. Nosovskiy, A. T. Fomenko da Azər/Assur adlarının Rus/Riza adları ilə eyniliyini qeyd etmişlər və s.

Biz yuxarıda, Sinuxetin nağılından sitat gətirib yazdıq ki, «Otuzuncu ilin, subasmanın üçüncü ayı, yeddinci günü Allah özünün Göydəki sarayına (Günəş Allahının Göydəki evi) qalxdı, aşağı və yuxarı Misirin şahı Sexotepibre Göyə ucaldı və Günəş diski ilə birləşdi, «Ilahi bədən», onu yaradana qovuşdu». Firdovsinin yazdığına görə isə, Göydə kəyan taxtı quran Cəmşid, divin çiynində taxta çıxıb fəzada Günəştək qərar tutdu. C. Frezer bu hadisəni Alban dağlarından köçüb gəlmiş şahla bağlayır və bildirir ki, O özünü Allah hesab etmiş və öləndən sonra Allaha çevrilərək Alban dağlarındakı şəhərin üstündə qərar tutmuşdur. Quranda bu hadisə, yəni Allahın Göyə - ərşə yüksəlməsi belə təsvir olunur: «O elə bir yaradıcıdır ki, yerdəki hər şeyi sizin üçün yaratdı: sonra iradəsini Göyə yönəldib, onları yeddi Göy olaraq düzəltdi…  Allah Göyləri dirəksiz ucaltdı, sonra öz taxtında qərar tutdu və Günəşi, Ayı özünə tabe etdi… Rəhman ərşə hakim oldu (Quran, 2:29, 13:2, 20:5). Quranda, ərşə yüksələn Allahın - Rəhman, yəni Ra-Amon (Əman) kimi qeyd olunması, Amon ruhunun Göyə qalxaraq, əvvəlcədən Göydə yaratdığı Ra Günəşi ilə birləşməsi və Ra-Amona çevrilməsi deməkdir. Mənbələrin birində Suriya şahzadəsi Misir səfirinə deyir: «Sən düz deyirsən: Amon bütün ölkələri yaratmış və onları təchiz etmişdir. Hər şeydən əvvəl o Misirə vermişdir, hardan ki sən gəlmisən. Kamillik ondan çıxdı ki, mənim olduğum yerə yaxınlaşsın və bilik ondan çıxdı ki, mənim olduğum ölkəyə çatsın» [88; 264]. «Kitabi - Dədə Qorqud»da, Amonun ərşə ucaldığı yer Bayburd hasarı adlanır: «Parasarın Bayburd hasarından parlayıb uçan boz ayğırlı Beyrək…» [4; 77].

Əhdi-Ətiqdə Allah haqqında deyilir: «Mən O Allaham ki, hər şeyi yaratmışdır, Göyləri tək uzatmış və Öz gücüm ilə torpağı sərmişdir… Mənim əllərim torpağın əsasını qoymuş, mənim sağ əlim Göyləri uzatmışdır… Allah deyir: «Göy – mənim taxtımdır, Yer isə – mənim ayağımın altıdır» [8; Is.44:24, 48:13, 66:1]. Ieremiyanın kitabında isə bildirilir: «O Yeri öz gücü ilə yaratmış, dünya quruluşunu öz müdrikliyi ilə bərqərar etmiş və öz ağlı ilə Göyləri uzatmışdır» [8; Ier.10:12-13]. Qurana görə isə Allah Göydəki ruhlar dünyasında dağlar da yaratmışdır: «Və Biz dağı dartıb çıxarıb onların başı üstünə bulud kimi gətirmişdik və onlar elə bildilər ki başlarına düşəcək. Sizə gətirdiyimizdən möhkəm tutun və orada olanları yada salın ki, bəlkə Allahdan qorxasınız!» (Quran, 7:171).

Qədim Misir mətnlərinini birində qeyd olunur ki, Ra Günəşi dünyanın yaradıcısıdır, ona qədər yalnız onun atası olan – Xaos – qoca Nun və onda olan «atalar və analar» - təbiət qüvvələri möcud olmuşdur. Ra - Xaosdan lotos gülünün qönçəsində, sonradan Yermopol şəhərinin yarandığı yerdən qalxdı: burada şəfəqsaçan Allah Günəş diski simasında çiçək açmış güldən çıxdı. Işıq saçılması başlandı. Bu zaman Ra – özündən Şu və Tefnutu yaratdı, onlardan isə sonradan Qeb və Nut yarandı. Axırıncılar həmişə birləşmələrdə olurlar. Ra, Şu-ya onları ayırmağı və Nutu öz geniş açılmış əlləri ilə Göyə qaldırmağı buyurur. Qeb yaşıllıqlarla, Nut isə işıq saçan və onda üzməyə başlayan gəmilərlə örtülür [5; 180]. Ra Allahının öz-özündən digər Allahları yaratması, onun öz obrazları ilə cütləşməsi mənasındadır: «Bu Osirisdir: və ya  (başqalarının təsdiq etdiyi kimi) onun adı Ra, (və ya) bu Ra-nın fallosudur, hansı-ki, onun vasitəsi ilə o öz-özü ilə birləşmişdir» [18; 379].

 Ra Günəşinin gülün qönçəsindən çıxması bizim yadımıza Ditsin çapa hazırlıdığı bir atalar sözünü salır (şəkil 18). Burada deyilir: «Abalca  çiçəkdən ündüm, bir qətrə murdar mənidən döndüm, ana rəhminə düşdüm, ata belindən endim, alə gözlü div qızından tuğdum, tənri bir peyğəmbəri həqq bildim. Oğuz xəlqinin başına xeyir gələsini, şər gələsini yeküt tənim» [68; 169]. Burada, «bir qətrə murdar mənidən dönüb ana rəhminə düşməsi» rəmzi Misir yazılarında Atum Allahının yaradılmasında qeyd olunur. Belə ki, burada yaradılış variantlarının birində bildirilir ki, Şu və Tefnut – yaradıcı Allahın «məni» ifrazının məhsuludur: «Atum Allahının Doqquzluğu onun əlləri və mənisindən yaranmışdır» [11; 67-68]. Şu və Tefnutun, Allahın əli və kişi cinsiyyət üzvününün hərəkətləri ilə bağlı yaranışını U. Bac da xüsusi qeyd edir [18; 16]. Buradakı ana rəhminə düşmə və ala gözlü div qızından doğulma prosesi «Günəş doğan qadın» əfsanəsini yada salır. 

                                                                                  

                                                                                                         18. Qor Allahının Şanagüllə  

                                                                                                           çiçəyindən doğulması [88; 399]

Tədqiqatçı alim V. N. Toporovun araşdırdığı «Günəş doğan qadın» əfsanəsi ilə bağlı rəsmdə, Göy Allahı Nutun Günəş Allahı Qoru doğması təsvir olunmuşdur (şəkil 19). Burada ulduzlar arasında təsvir olunmuş qadının ayaqları arasından qanadlı böcək Günəş diskini çıxarır. Qeyd edək ki, belə rəsm, yəni böcəyin Günəşi çıxarması rəsmi 1620-ci ilə aid türk miniatüründə də vardır (şəkil 20). Buradakı törəmə ilə əlaqadar Misir mətnlərində «KZ» (KA) anlayışının mənası da maraqlıdır. Pitri bunu «əcdadların ruhu», Bissinq «həyat prinsipi», Qardiner «ruh, şəxsiyyət» və s. kimi adlandırmışlar. «KZ» anlayışının «həyat gücü» mənasını verməsi, Erman və Frenkfort tərəfindən söylənilmişdir ki, bu da həqiqətə çox oxşardır. Bir tərəfdən, «KZ» sözünün kişi tənasül aləti ilə qanunauyğun birləşməsi öküz anlamını verir, digər tərəfdən, «KZ» sözü Kızat kimi vilva mənasında işlənir ki, bu da sözün «həyat gücü», «həyat enerjisi» mənasında olmasına işarədir və s. [113; 75-97]. Yaradılış prosesində «KZ» rəmzinin xüsusi məna kəsb etməsi və onun öküzlə [KZ] bağlılığı bizim bu rəmzin, yuxarıda qeyd etdiyimiz Oğuz [ĞZ] xaqan dastanı ilə bağlılığı fikrinə gəlib çıxmağımızla nəticələnir. Qeyd etmək lazımdır ki, qədim Misir yazılarında Ra Günəşinin və Atum Allahının yaranışı bilavasitə «doqquz Allah olan enneada» ilə bağlıdır ki, bu yaranış türk yazılarında tuquzquz, yəni «doqquz oğuz» kimi qeyd olunur və biz bu haqda yazacağıq. Belə çıxır ki, abalca çiçəkdən enən və bir qətrə murdar mənidən dönüb ala gözlü div qızından doğulan Tənri bir peyğəmbər elə qədim Misirin Qor Allahıdır, yəni Qorquddur. 

                                                                                                         

                                                                                                                19. Gecə Günəşi udan və səhər

                                                                                                                     doğan Göyün Nut Ilahəsi Xatxor 

                                                                                                                   məbədgahını nurlandırır [226; 8]

                                                                        

                                                                          20. 1620-ci ilə aid türk miniatürü. Günəş Allahı və 

                                                                          «Günəşi çıxaran böcək» rəsmi

Digər tərəfdən, yuxarıdakı sitatdan göründüyü kimi, burada Pta Allahının Atumu yaratması prosesi Ra Günəşinin adına çıxılır. Atum özü isə mənbələrdə Ra-Atum adı ilə Geliopol şəhərinin Günəş Allahı ilə eyniləşdirilir. Başında ikiqat tac olan insan simasında göstərilən Atum, mənbələrdə «iki torpağın sahibi», yəni yuxarı və aşağı Misirin ağası adlandırılır. 

D. Rol Atum Allahı haqqında yazır: «O (Atum), yerdə ilk varlıq idi, çünki, öz-özünün yaradıcısı kimi özünü dünyaya gətirdi. Atum adı A-t-m kimi yazılırdı ki, burada «t» səsini verən işarə çörək tikəsi kimi təsvir olunurdu. Məlum olduğu kimi, linqvistlər dəqiqləşdirmişlər ki, «t» və «d» hərfləri Yaxın Şərqin müxtəlif dil qruplarında çox vaxt dəyişdirilir. Belə ki, misal üçün, Kennet Kitçen sübut etmişdir ki, qədim Misirdəki Tutu – semitlərin Dadu, «sevgili» (yəni Davud adı) sözünün analoqudur. Dediyimiz kimi … Akkad şumerlərin Adəmi - Atama çevrilmişdir. Ona görə də, mənə elə gəlir, bizim əlimizdə bütün sübutlar var ki, qədim Misirin A-t-m sözündəki «t» hərfini, «d» hərfi ilə dəyişək və bu «Adəm» kimi oxunar [99; 441]. Belə çıxır ki, Atum Allahı elə Adəmdir və «Kitabi - Dədə Qorqud»a görə də «Allah Adəmə tac urmuşdur», yəni tac vermişdir [4; 96].

Qədim Misir mənbələrdə Günəş Allahını - Xapri Allahının adını təşkil edən, Ra adı ilə yüksələn və Atum adı ilə gözdən itən elan edirlər. Ağ məbədgahın yazılarında və Sobekxotepin IV yazılı sütununda Amon Allahı Ra adı ilə adlandırılmasından əlavə Atum Allahına da oxşadılır: «O – «Doqquz Allahın başçısıdır», «şüanın hökmdarı», «işığın yaradıcısıdır». Amon bu Allahlar kimi qayığda, həyatverici işıq və istilik daşıyaraq Göydə səyahət edir [22; 97]. Bütün bu yazılardan belə çıxır ki, qədim Misir yazılarında Amon kimi qeyd olunan Əman Allah sufilik vasitəsi ilə tam kamilliyə çatandan sonra Göydə Günəş (Ra) rəmzində varlıq (disk) yaratmış və fiziki öləndən sonra onun ruhu bədənindən çıxıb, Göydə yaratdığı bu Ra Günəşi ilə birləşmiş və Ra-Amon Allahına, yəni Rəhmana çevrilmişdir. Deməli, yuxarıda qeyd etdiyimiz işıq – nur saçılması prosesi, Amonun (fiziki öləndən sonra) Göyə qalxan ruhunun bilavasitə Günəş diski ilə birləşməsindən sonra baş vermişdir. 

Mətnlərin birində yenilməz, Aninin yazarı, Osiris deyir: «Mən Nun Allahının geyiminin kəməriyəm, hansı-ki nur saçaraq onun sinəsinə aid olan hər şeyi işıqlandırır, hansı ki, qaranlığı yox edir, hansı-ki mənim qüdrətli ovsunumun hesabına mənim bədənimdə olan iki vuruşan Allahı birləşdirir, və hansı-ki, yıxılmışı qaldırır və kim ki onunla Abtu vadisində (Abidos) yıxılmışdı - və mən hüzurdayam. Mən onu yadda saxladım. Mən Xu-nu öz şəhərində tutdum və mən onu orada yaxaladım və mən öz qüdrətimlə zülməti əsir etdim və özümlə apardım… Mən Xem-Nunam - zülməti qovanam. Mən gəldim ki, zülməti işıqlandırım, hansını ki, mən işığa və nura çevirirəm. Mən zülməti qovdum (yox etdim) və mən dağıdıcı timsahları devirdim. Mən zülmətdə olanlara tərif oxuyuram, mən ağlayanları və öz üzünü gizlədənləri, heç nəyə çevrilmişləri ucaltdım: budur onlar öz gözlərini mənə çevirdilər... Mən yol açdım. Mən Xem-Nun-am, mən zülməti nura çevirdim və zülmətlə qurtarıb gəldim, hansı- ki nura çevrilmişdir» [18; 483-484]. Bu mətndə Günəş Allahının nur saçmağa başlamasından sonra, xaosun, yəni ilkin materiyanın nurlanması və bu nurdan Atum Allahının yaradılması qeyd olunmuşdur.  

Lakin rəvayətlərin birində deyilir ki, Ra, Tot Allahına yeraltı dünyaya, yəni  Duata düşməyi təklif edir ki, burada onun nuru işıq saçmalıdır [18; 24]. Digər yerdə isə deyilir: «… Sən Göyə qalxaraq Ra kimi doğulursan: Sənin iradənlə mən ölməzlik Göylərinə – sənin rəhminlə yaşayanların yanına qalxardım. Ölüm şahlığında yaşayan - parlayan, günahsız müqəddəslərə qoşulardım [18; 364]. Bu isə o deməkdir ki, qədim mənbələrdə iki Günəşdən danışılır ki, burada ikinci Günəş axirətdə gəlməli olan Mehdinin obrazıdır və biz bu haqda aşağıda danışacağıq.

Hind yazıları olan Upanişadalarda Allahın Göyü tutması və öz bədəninə çevirməsi prosesi belə təsvir olunur: «Əvvəl burada heç nə yox idi. Yalnız ölüm və aclıq burada hökm sürürdü: çünki aclıq özü ölümdür. Bu zaman O qərara gəldi: «Qoy mənim bədənim olsun!» O mədhiyyə deyərək yerindən tərpəndi: onun, mədhiyyə deyənin suları yarandı. «Mənə, mədhiyyə deyənə  xeyir oldu» - [o fikirləşdi]. Məhz bu, mədhiyyə deyənin təbiətidir. Mədhiyyə təbiətini belə bilənlərə xeyir olur» [76; 39]. Burada bədənin yaradılması deyəndə, kosmosu tutan Pta Allahının yaranması prosesi başa düşülməlidir. Digər tərəfdən, hind yazılarında qeyd olunan «atman» (Ata-Əman – F. G. B.) rəmzi eyni zamanda yaradılan bədən rəmzindədir ki, o Göydə «işıq saçan» formada yaradılır və mərasimin iştirakçısı, yəni təşkilatçısı öləndən sonra onunla birləşmək qənaətindədir [76;  40]. Mənbələrə görə, Atman bütün canlıların şahı və hökmdarıdır. Ondan Göy sahələri, sahələrdən – külək, küləkdən – od, oddan – su, sudan – torpaq, torpaqdan – otlar, otlardan – qida, qidadan isə insan yaranmışdır. Məhz o özünü Pracapati, yəni Ptah Allahı adlandırıb hər şeyi yaratmışdır. O - təkcə başlanğıc yox, bütün varlıqların əsasıdır, substansiyadır. Onunla Göy, Yer və hava sahələri, ağıl və bütün nəfəslər toxunmuşdur. Atman bütün mövcud olanları düzmüşdür və hər şey atmanın təzahürüdür. Onun ali qüdrəti çox obrazlılıqla açılır. Dünyaya daxil olmuş od, hər obrazla eyniləşdiyi kimi, vahid atman da bütün varlıqlarda, [onlardan] kənarda qalaraq hər obrazla eyniləşdirilir. Atman eyni zamanda hər şeyin sonudur: «Bütün dünyaları yaradandan sonra çoban [onları] zamanın sonunda bükür». Yanar oddan minlərlə qığılcım çıxdığı kimi, məhv olmayandan müxtəlif varlıqlar yaranır və ona da qayıdır. Ölüm – atmanla birləşməkdir. Atman ağıl, nitq və nəfəsdən ibarətdir. Hökmran olan Atman hər şeyi bütün zamanlara bölüşdürür. Atman – «həm bu dünyanı və həm də o biri dünyanı  və bütün varlıqları birləşdirən «daxili hökmran»ın ipidir [24; 66, 67]. 

Digər Hind yazısı olan «Aytareya – aranyaka»da (11. 4.1-3) dünyanın yaranması belə təsvir olunur: «Ilk əvvəl yalnız bir Atman var idi və heç bir şey yox idi ki göz qırpsın. O qərara gəldi: «Mən dünyalar yaradacağam». O bu dünyaları, suları, işığı, ölümlünü və suları yaratdı. Bu sular Göyə qalxdılar və Göy onun sütunudur. Bu işıq – hava sahələridir. Ölümlü – torpaqdır, torpaqdan aşağıda isə – sulardır». Deməli, Atman, yəni Ata-Əman həqiqətən də Amon Allahı mənasındadır ki, ilkin materiyanı özünə tabe etmiş və Göydə ruhlar dünyası yaratmışdır.

Upanişadalarda deyilir ki, Atman və ya Puruşa - hörümçək özündən tor buraxdığı kimi, özündən qunlar buraxır. Bəzən Atman «qun yaradıcısı» kimi də adlandırılır [114; 139]. Deməli, magiya vasitəsi ilə qurbanlıq heyvanların ruhlarını işıq okeanına yaymaqla Atman, yəni Ata-Əman onların köməyi ilə hörümçək tək bütün dünyanı öz əlinə almışdır. «Şvetaşvatara Upanişada» da açıq deyilir ki, ilk yaradılmış Göy dünyasının sonunda Atman, yəni Amon ikinci dünyanı yaradacaq: «Bu Allah bir-birinin ardınca saysız torlarını düzür, bu sahədə onları çəkir. Beləliklə, Hökmdar Böyük Atman, yenidən Allah yaradaraq, hamı üzərində öz hakimiyyətini bərqərar edir» [28; 573]. Amon Allahının torlarını çəkməsi rəmzi, mənbələrdəki kəndir rəmzi mənasındadır və biz aşağıda buna qayıdacağıq. 

Digər tərəfdən, hind mənbələrində Atman bir çox yerlərdə Puruşa ilə eyniləşdirilir. Buradakı Puruşa rəmzi isə «pir-issi», yəni «pir», «firon ruhu» deməkdir. Yazdığımız kimi, firon Əman öləndən sonra dünyanı, onun ərşə yüksəlib, Günəş rəmzli Allaha çevrilmiş Ruhu idarə etməyə başlayır. Deməli, Puruşa obrazı elə Amon Allahının obrazıdır. Puruşaya aid himndə bildirilir ki, «Puruşa («kişi») – insan kainatdır: «Çünki Puruşa – həmişə olub və olacaq Kainatdır» («Qimn Puruşe», X:90/2). Puruşa eyni zamanda ruha çevrilmişdir və o «doqquz qapılı şəhərdə» - bədəndə yaşadığı kimi yaşayır. Buradakı «doqquz qapılı şəhər» rəmzi, təbii ki qədim Misirin «Böyük Enneadanın doqquzluğu» mənasındadır. Mənbələrdə Puruşa rəmzinin eyni zamanda ilkin materiya rəmzində göstərilməsi də Puruşa rəmzinin eyni zamanda «efir-issi» mənasını verməsidir. Bu isə o deməkdir ki, Puruşa deyəndə, həm Amon Allahının ruhu və həm də efir, yəni ilkin materiyanın ruhu mənası başa düşülməlidir. Məhz bu - bir neçə məna ifadə edən rəmzlərin hesabına Allah Göydə ruhlar dünyası və s. yaratmağa müvəffəq olmuşdur.

Mənbələrə görə, Puruşa – «dünya-kainat»ı yaradanda ilk varlıq, kainat tərəfindən yaradılanda isə ilkin doğulmuş hesab edilir. Puruşanın ilk varlıq mənası onun Amon Allahının yaratdığı ilk kosmik insan, yəni Adəm (Atum), kainat tərəfindən ilkin doğulmuş mənası isə onun axirətdə gəlməli olan Mehdi obrazında, yəni ikinci Adəm olması deməkdir. Ikinci doğum isə mənbələrdə Xiranyaqarbxanın (Narayana) doğumu, yəni «qızıl toxum» adlanır [114; 232]. Xiranyaqarbxa rəmzi Xaran-Qor-Bxa, yəni ərənlər nəslindən olan Qor bəg kimi açıqlanır. Burada Narayana obrazı Məsih rəmzindədir ki, onun Şiva və Vişnu kimi Maxatma adlanan böyük ruhu vardır. Maxatma rəmzi maq-Atum kimi açıqlanır və bu ikinci Atum Allahının maqlar nəslindən olmasına işarədir. Qədim hind fəlsəfəsində Nara («insan», «kişi», «ər») Ilahi müdrik (rişi) -həmişə rişi Narayana ilə birgə çıxış edir. Nara (dilimizdə nər sözü) rəmzi qədim mənbələrdə Aran/Ərən və s. kimi qalmışdır.. 

 Mokşadxarmada (MBx, XII, 13 226-27) Vişnu deyir ki, «Mənim adım Qaridir». Burada Qari rəmzi təbii ki, onun Qor Allahı mənasında olmasıdır. «Maxabxarata»da Narayana və Naranın dostluğu tez-tez Krişna və Arcunanın dostluğu ilə eyniləşdirilir [114; 232]. Krişna ilə Arcunanın əlaqəsi isə, Allahın Ilahə şəklində təcəssüm edilən öz qüvvəsi (şakti– kosmik qüvvə)  arasındakı əlaqədir. Bu isə o deməkdir ki, Arcunanın silahı Krişnanın özü – bütün kainatın tabe olduğu Xris, yəni Xor/Qor Allahının ruhudur və s.

Şərq

Qədim mətnlərdə Şərqin - Allahın ölkəsi sayılması, Günəşin məhz Şərqdən öz gənc şanı ilə qalxması ilə bağlıdır. Quranda isə qeyd olunur ki, Allah yerin, Göyün və aralarındakıların və bütün Şərqlərin (Rəbbidir) Allahıdır (Quran, 37:5). Misir yazılarında Şərq, böyük Allahların, əsasən də Geliopolun, yəni Gel şəhərinin baş Allahı Ra – Xaraktinin sevdiyi yer olmuşdur. Ra-Xarakti rəmzi, sufiliyə görə, Ra-Xorxut kimi də oxunur ki, bu da, türk dünyasının müqəddəs piri (fironu) olan Ər-Qorqud deməkdir. Ra rəmzi eyni zamanda Geliopolun yaradıcı Allahı olan Atum Allahı ilə eyniləşdirilir və Allahların atası, insanların və dünyanın yaradıcısı sayılır. 

«Piramida mətnləri»ndə Allahların vətəni - Günəşin çıxdığı Şərq ölkəsi kimi qeyd olunur: «Mən Allahların doğulduğu Göyün Şərq kənarından qalxıram» [99; 428]. Saft-əl-Xennedəki II Nektanebanın yazısında qeyd edilir ki, Allah Baxu dağından qalxır: «Şərq ölkəsi sevinc içindədir… Manu dağı şənlikdədir… O Göydə xoş mehlə üzəndə, o yaxşı Qərbə çatır… O Baxu dağına qalxanda bütün canlılar onu alqışlayır: onun işığı və nuru onlardadır və s.» [75; 167]. Digər yerdə isə yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Baxau dağı (Günəşin çıxdığı dağ) budur, hansına ki, Göylər söykənmişdir, Göyün Şərq tərəfində yerləşir, onun ölçüləri üç yüz Xet (yəni 30000 dirsək) uzunu, yüz əlli Xet (yəni 15000 dirsək) enidir: Sebek - Baxaunun hökmdarı, dağın sağ tərəfində yaşayır və beləcə yerdə onun məbədgahı vardır. Dağın çıxıntılı yerində ilan uzanmışdır, hansının ki uzunluğu otuz dirsəyə çatır: birinci səkkiz dirsək uzunu daş-kəsək və parıldayan dəmir lövhələrlə örtülüdür. Yenilməz Osiris Nu-ya bu ilanın adı məlumdur, hansı-ki öz təpəliyində yaşayır, onun adı – «Öz odunda yaşayandır» [18; 515]. Bu o deməkdir ki, Şərq ölkəsi «Göylərin söykəndiyi» Baxau dağından başlanır və bu dağ «öz odunda yaşayan» mistik bir ilanla bağlıdır ki, biz ilan rəmzin açılışını aşağıda geniş surətdə verəcəyik. Lakin bu ilanın «öz odunda yaşaması» rəmzi, bizim yadımıza oda atılmış Ibrahim peyğəmbəri və odun ruhlar dünyasına çerilməsi hadisəsini salır.

Misir mətnlərinin birində - yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu-nun deyimindən belə çıxır ki, Baxau/Bax rəmzi subasma deməkdir: «Mən Subasma (Bax) Allahıyam və mənim adım «Kem-ur-şe»dir. Mənim surətim Xepri Allahının surətidir, saçlarım Atum torpağınındır» [18; 460]. Digər bir mətndə də bildirilir ki, «Mən Ilahi Ata olan Bax-am (yəni su axınının Allahı) və mən Gölü gözləyənin susuzluğunu yatırdım [18; 502]. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, subasma – xüsusi ritualla həyata keçirilmiş bir prosesdir ki, Qurana görə bu zaman «köpük kül kimi gedir. insana lazım olan isə yerdə qalır». Subasmadan yerdə qalan isə bu zaman yaranan torpaq, yəni «subasma torpağı» olan Ta-meri - qədim Misir torpağıdır. Belə çıxır ki, subasma prosesi zaman Misir torpağı yaranmışdır. Mətnlərin birində, Allahın: «Mən saatı və günləri yaradan, ili başlayan, daşqını həyata keçirən və diri odu yaradanam» deməsi bu daşqının eyni zamanda Ibrahim odu ilə əlaqəsindən xəbər verir. 

Yazdığımız kimi, subasma «həyat toxumunu» xilas etmək üçün keçirilmişdir ki, su çəkiləndən sonra insan qurban kəsmiş və Allahlar səviyyəsinə yüksəlmişdir. Bu zaman Göydən tökülən kişi suları ilə yerdən qalxan qadın suları birləşmiş və Qurana görə, həmin vaxtda Göyün qapıları şırıltı ilə tökülən su ilə açılmışdır və yerdən püskürülən su əvvəldən təyin edilmiş iş üçün birləşmişdir. Subasmadan sonra isə şah hakimiyyəti Göydən yerə göndərilmiş və Allah subasma üzərində şah kimi, təntənəli surətdə əbədi əyləşmişdir. Buradan isə belə çıxır ki, məhz subasmanı həyata keçirən insan - qurban hesabına, yəni yerdən püskürülən su hesabına Allaha çevrilmişdir. Insanın Allaha çevrilməsi prosesi isə bilavasitə subasmadan sonra Nuhun gəmisinin dayandığı Ararat, Cudi, Nisir, Otris və s. dağları ilə bağlıdır ki, mənbələrə görə, bu Iranın Xulvan dərəsi ərazisindədir. 

Lakin Bax/Bəqa/Baka rəmzi yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, sufi silsiləsinin həqiqət, yəni «Əsil miskinlik və tam yox olma vadisi»nin bəglik (əbədi mövcudluq) səviyyəsidir. Sufizmdə Bəqa (Baka) fazasına, yəni bəglik səviyyəsində qalxmış mürid əbədi Allahda olur və bu səviyyədə artıq sufi ilə Allah (ilkin materiya mənasında) arasında heç bir maneə olmur. Məhz bu səviyyəyə qalxmış sufi pirlərini iranlılar və ruslar Allah, yəni baqa, boq adlandırırlar. 

Bəqa (Baka) - səbəblər səbəbi olan ilkin materiyaya qovuşmaq, onunla vəhdət təşkil etmək deməkdir. Sufinin bu vəziyyəti «Ilahinin sakinliyi» adlanır ki, qeyd etdiyimiz kimi, Ibrahim məhz bu məqamda (Ibrahim məqamı) Kəbəni tikmiş və Ilahi odu - cadu, sehr vasitəsi ilə orada yerləşdirilmişdir. Quranda Ibrahimin: «Ya Rəbbim, buranı təhlükədən uzaq bir ölkə et, əhalisinin Allaha və axirət gününə inanlarına müxtəlif meyvələrdən ruzi ver!» deməsi ona işarədir ki, Ibrahim peyğəmbərin tikdiyi ev, təhlükədən uzaq ölkə, yəni ruhlar dünyası, ruhlar aləmidir.

Bütün bunlar isə o deməkdir ki, subasma prosesi, Amon Allahının bəqa (baka) fazasında, yəni bəglik məqamında yaratdığı ruhlar dünyası, yəni subasma torpağı olan Misir ölkəsinin yaradılması prosesidir.

Misir mənbələrində Baxau, yəni subasma torpağı olan Misirin hökmdarı – Sebek Allahının diri gözü adlandırılır və Sebek Allahı - hər yerdə və çox simaları olan Allah kimi qeyd olunur [18; 554, 683]. Mətnlərin birində «hörmətli ağa, şərab nəziri gətirən Nebseni» deyir: «… Budur, birsimalı Allah mənimlədir. Sebek Allahı öz torpağına qalxır və Neyt ilahəsi öz əyalətinə qalxır, sən ey gəlib gedən, bu simanı yerdə göstər və qoy sənin arzuların həyata keçsin» [18; 470]. Burada qeyd olunan Sebek [S-BK] rəmzi, sufizmdə «issi Bəg» (Bəg ruhu) kimi açıqlanır ki, bu rəmz yuxarıda qeyd etdiyimiz Baxus [BX-S], yəni Osiris/Oziri rəmzi ilə eyni mənalıdır. Həqiqətən də  mətnlərin birində Osiris-Nu bildirir ki, mən Sebek Allahı kimi diriləcəyəm» [18; 641]. Bildiyimiz kimi, Osiris Allahı qədim Misir mənbələrində «ölüb-dirilən Osiris» kimi tanınır və burada Sebek Allahının da bu mənada dirilməsi onun Osiris Allahının obrazında olması deməkdir. Mətnlərdə Osirisə aid himnlərin birində deyilir: «Sən [öz] oğlunu, onun atası Qebin böyük taxtına təyin edirsən… Səhra torpağı qanuni Nutun oğlunundur, Iki dövlət Ra kimi onu taxta çıxaranda rahatlıq tapır» [18; 107]. Bu isə o deməkdir ki, mətnlərdə Osirisin oğlu da, yəni axirətdə gəlməli olan Mehdinin də obrazı «ölüb-dirilən Allahın» obrazıdır.

Sebek [SBK] rəmzi türklərin Özbəg [ZBG] qolunun adında qalmışdır. Əfqanların xalq şəcərələrinə görə, Məlik Talutun (yəhudi şahı Saul) Bərküy və Ərməy adlı iki oğlu Davuda qulluq edirmiş. Bərküyün oğlu Əfqan, Ərməyin oğlu isə Özbəg adlanır ki, buradan da bu xalqlar yaranmışdır [115; 197]. Sebek/Özbək [S-BK/Z-BK] rəmzləri ilə eyni mənalı olan Baxus [BX-S] rəmzi isə mənbələrdə baxşı [BX-Ş] kimi yazılır və qazax, qırğızlarlarda qopuzla mahnı oxuyan və pisliyi-yamanı qovan şaman mənasındadır [91; 60]. Lakin Abdulqadir Inanın alqışlarının birində baxşı rəmzi Qorquda aid edilir: «Su ayağı ər Qorqut, fəlakətləri sən qorqut, Baqşların piri sən degilmisən? Gözünü aç, qolumu tut, Baqşı baba, mən sizlərə dar yolda sığındım, kömək et bizlərə Kuday, kömək et, oynayıb duran çağımdır» [68; 183]. Burada Baqşı deyəndə ər Qorqud, Kuday deyəndə altayların baş Tanrısı kimi qəbul olunmuş Xuda, yəni Allah, oyun deyəndə qam-şaman oyunu, ayini nəzərdə tutulur. Qeyd etmək lazımdır ki, türk mənbələrində Qorqudu - ər Qorqud adlandırırlar ki, bu da qədim Misirdəki Ra-Qoraxti - Günəş Allahı mənasındadır və s.

Qədim Misirin «Piramida mətnləri»ndə Sebek Herakleopolun şimalının baş Allahı və qədim Neyt Ilahəsinin oğludur. Onu Liviya ilə də bağlayırlar [9, rəmz Liviya]. Liviya Sebekinin əsas funksiyası, onun su şahlığını idarə etməsi və yeri bərəkətlə təmin etməsidir. Sebek-Ra dünyanı idarə edir və firon kimi, o da «Enneadanın sahibidir». Fayum adlanan ərazidə Sebek - Demiurq sayılır və ona Ra Allahının epitetlərinin xüsusiyyətləri aid edilir. Misal üçün, «okeanda öz-özünə meydana gələn» rəmzi göstərmək olar ki, bu rəmz də bilavasitə Amon-Ra Allahına aid olan rəmzdir. Hesab olunur ki, Sebek ölənlərin ruhlarının o dünyada qayğısına qalır [7; 103,104]. Karnak sütununun mətnində (Amon və şahın şəklinin altındakı yazıda) deyilir: «Ra-nın cismindən olan oğlu, əbədi ömür verilmiş, iki torpağın taxtının hökmranı Sobekxotep» [22; 88]. Bu isə o deməkdir ki, Sebek rəmzi eyni zamanda Mehdinin obrazıdır. Sobekxotep rəmzi Sobek və Xotep, yəni Ptax/Ptah rəmzlərindən ibarətdir ki, buradakı Ptah rəmzi Yer kürəsini əhatə etmiş Amon Allahının bədəni mənasındadır.

Sobekxotep rəmzinə XII əsr aid olan Dağlıq Qarabağ ərazisindəki erməni yazısında Petrosabak toponimində rast gəlinir ki, Petrosabak rəmzi də Pta-Ra-Sebek mənasındadır [50; 231].

Qədim Misir yazılarında qeyd olunur ki, Biqqe adasındakı (Baxu – ilkin materiya, yəni ilkin sulardakı ada – F. G. B.) «Sirli hündür dağda» mağara gizlənir ki, burada Osiris/Oziri Allahının sağ ayağı saxlanır və buradan iki böyük çay öz mənbəyini götürür [116; 226]. Mütəxəssislər bildirirlər: «Memfisdə, Fivada və Hermontdakı böyük məbədlərin adları birmənalı təsdiq edir ki, onlar «ilahi yaranmış ilkin ada idi» (bəzən başqa ifadələrlə)». Digər bir mətndə isə bildirilir ki, «bu [məbəd], heç bir şey yaranmadığı, yerin qaranlıqda və zülmətdə olduğu zaman yarandı» [11; 41]. Buradan belə çıxır ki, Biqqe adası, hələ heç bir şeyin yaranmadığı, yerin qaranlıqda və zülmətdə olduğu zaman Ilahi yaranışlı ilkin adadır. Himnlərin birində isə deyilir: «Mən iki dövləti bşıqlandırıram, gecə məndən qaçır, mən gecə və gündüz nur saçıram. Mən Baxidən (Günəşin çıxdığı Şərq) olan Öküzəm, Menudan (Günəşin batdığı Qərb)  olan Şirəm [18; 129]. Öküz, şir və s. rəmzlərin açılışını biz aşağıda verəcəyik.

Bildirmək istərdik ki, qədim Misirin Baxu/Baxau ərazisi «VII əsr Erməni coğrafiyasında» Kambeçan, Şake ərazisi ilə birgə Bex ərazisi kimi çəkilir [50; 156]. Islamda Baxu rəmzi, onun digər variantı olan Biqqe rəmzi kimi qeyd olunur ki, bu da Quranda Bəkkə (Məkkənin digər adı) kimi qalmışdır. Məkkənin Şərq hissəsində isə Buqebus, Buqubeys dağının adı çəkilir və bu «Baş bəg» mənasındadır.

 Baxi rəmzinin qədim Misir yazılarında Günəşin çıxdığı Şərqlə əlaqələndirilməsi o deməkdir ki, «Şərq» rəmzinin coğrafi mənadan başqa, yalnız «xəbərdar»lara məlum olan gizli, mistik mənası da vardır. Dahi Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi özünün «Şərq» fəlsəfəsini məhz bu «Şərq»in axtarışına həsr etmişdir. Onun əsərlərində söhbət coğrafi Şərqdən yox, metafizik Şərqdən, Ruhun Şərqindən gedir. Sührəvərdi fəlsəfəsinin araşdırıcısı A. Korben qeyd edir ki, Sührəvərdi ezoterizmi, Şərq rəmzi altında ruhun mənbəyi, Mələkütü (mələklər aləmi) nəzərdə tutur: «Bu Şərq əsil mənbə, hər şeyin mərkəzi və məqsədidir. Oradan varlıqların kainata yolu başlayır və «Qərb quyuları ilə» sınaqdan keçəndən sonra ora da qaytarılır» [117].

Anri Korben «Iran sufizmində Işıq insanı» kitabında yazır: «Iran sufi ədəbiyyətında əsas leytmotivlərdən biri «Şərqin axtarışı»dır. Lakin bu o Şərqin axtarışıdır ki, necə ki bizi xəbərdar edirlər (əgər biz hələ də başa düşməmişiksə), coğrafi xəritədə yoxdur və ola da bilməz. Bu Şərq, yerin yeddi tərəfinin heç birinə daxil deyil (keşvar): o, mahiyyətcə səkkizinci tərəfi təşkil edir. Bu «səkkizinci tərəfin» axtarış istiqaməti də horizontal yox, vertikal (şaquli, dik yuxarı) istiqamətdədir. Bu mistik, duyğu orqanlarından yüksəkdə olan Şərqdir, Yaranış və Qayıdış yeri, əbədi axtarışın məqsədi,  həqiqətdə də elə Göy qütbüdür: bu qütb o dərəcədə kənardır ki, onu kənar ölçü məkanı adlandırmaq olar… Bizi kosmik Şimalın bu seçilmiş səmt nöqtəsinə yalnız yuxarı istiqamətlənmiş hərəkət yaxınlaşdıra bilər». Daha sonra o, yazır: «şeylərin və varlıqların «Şimalın işığında» birdən dərk edilməsi – onları «Xurkal torpağında» görmək, yəni mələk işığında görmək deməkdir ki, bu da Zümrüd qayasına, Göy qütbünə və mələk dünyasına çatmaq mənasındadır» [118]. 

Beləliklə, təsdiq etmək olar ki, sufilər «Şərq» deyəndə, yer üzərində, yəni torpaqdakı məkan yox, vertikal istiqamətdəki, yəni Göydəki Allahlar, mələklər dünyası nəzərdə tutulur. Sührəvərdinin «Xurkal torpağı» adlandırdığı məkan da mələklər dünyasına keçid ölkəsidir. Bu keçid ölkəsi şəxsiyyət kimi, yəni Mələk, Pir, Simurq, Cəbrail, Süleyman şah, Xızır (Xıdır), Aran və s. adlar altında çıxış edir. O eyni zamanda qeyri şəxsiyyət olan Xvarena, Onuncu təfəkkür, Şərq, Sakin, Işıq, Qaf dağı və s. adlar altında ilkin materiyanın təzahürü kimi də təsəvvür olunur. Bu isə o deməkdir ki, Xurkal torpağı – Şərq, elə Nəsəfinin qeyd etdiyi Allah evi, əbədi ev, müqəddəs ev, ilk ev, uzaqdakı məscid, Adəm, mələklər şahlığı, ən böyük taxt və s. anlayışlarla eynidir. 

Şərqin rəmzi mənada işlənməsini Ermənistan tarixinin araşdırıcısı Fəridə Məmmədova də görmüş və xüsusi qeyd etmişdir ki, Alban tarixindəki «Şərq», «Şərq xalqı», «Şərq əyaləti» və s. sözləri dini-ideoloji termin mənasındadır [119; 67]. Görkəmli Azərbaycan etnoqrafı Q. Qeybullayev isə Şərq rəmzinin bilavasitə Albaniya ilə bağlı olduğunu yazmışdır. Onun yazdığına görə, Movses Kalankatuatsi, «Şərqdəki çoxlu müxtəlif tayfa» deyəndə bilavasitə Albaniyanı nəzərdə tutur. Alban tarixində çox yerlərdə «Şərq ölkəsi», «Şərq», «Şərq diyarı», «Şərq əhalisi» və s. adı çəkilir. «Şərqin şahzadəsi» adı altında isə Alban şahı Cavanşir nəzərdə tutulur. Cavanşir haqqındakı oxşamada deyilir ki, onun çox gözəl obrazından Tiveriad kövhəzi və Livan dağları ləzzət alırdı. Bu isə o deməkdir ki, Cavanşirin obrazı Livan dağını obrazı kimi sirlidir. Şərqin şahı Cavanşirin Sisakan şahzadəsinin qızını alması və xəlifin ona Sisakan-Süniki (Gel-Gelarküni) verməsi, Şərq rəmzinin bilavasitə bu ərazi ilə bağlılığına işarədir [81; 2/28]. 

Müqəddəs kitablarda (Tövrat) isə «Şərq ölkəsi» [8; Bıt.25:6] deyəndə Ərəbistan başa düşülür, onun əhalisi isə «Şərqin əhalisi» [8; Sud.6:3, 7:12] kimi qeyd olunur. Bu yazılara görə, Ibrahim peyğəmbər, arvadı Keturanı, oğlu Imran ilə birlikdə Şərq ölkəsinə göndərir. Ərəbistanlıların ümumiyyətlə «Şərq oğulları» adlandırılması (ərəbcə Şarkiin), bizi, bu rəmzi daha dəqiq araşdırmağımıza sövq edir [8; Bıt.29:1].

Yunan mifologiyasında «ərəb» (ereb) – xaos mənasındadır ki, sonradan burada «dünya» yaradılmışdır. Xaos rəmzi mənbələrdə «qarmaqarışıqlıq» kimi tərcümə olunur. Lakin bu rəmz qədim Misir yazılarındakı «KZ» - Kuz, yəni Oğuz mənasında işlənir və ilkin materiyanı, yəni yaradıcı həyat enerjisini bildirir. Biz yuxarıda bu rəmz haqqında yazdıq. Bu o deməkdir ki, qədim yazılardakı Şərq ölkəsi – Ərəbistan deyəndə, ilkin materiyada (xaos) yaradılmış və yunanların «ereb» adlandırdıqları məkan, yəni Göydəki «dünya» - «aləm» təsəvvür olunmalıdır. Və məhz buradan - «Göyün Şərq kənarından» Günəş (Ra Allahı) öz gənc şanı ilə qalxmış və məhz bura «Allahların doğulduğu» yerdir. 

Biz yuxarıda, qədim Misir yazılarında Ra-Amonun (Rəhmanın – F. G. B.) - Günəş Allahının Şərqə, yəni ərşə ucalması hadisəsinə («Sinuxetin nağılı») nəzər saldıq. Qeyd etdik ki, Firdovsi bu hadisəni, yəni Allahın Göyü tutuması hadisəsini Cəmşidlə bağlayaraq yazır ki, o Göydə kəyan taxtı qurub, divin çiynində taxta çıxmış və fəzada Günəştək qərar tutmuşdur. C. Frezer isə bu hadisəni Alban dağlarından köçüb gəlmiş və özünü Allah hesab etmiş Silvi şahı ilə bağlayır ki, o öləndən sonra Allaha çevrilərək, Alban dağlarındakı şəhərin üstündə məskən salmışdır. Belə çıxır ki, Göyə yüksələn Allah bilavasitə Alban dağları, yəni «Alban Şərqi» ilə bağlıdır və mələklər şahlığı da məhz Alban dağının üstündə yerləşir. Quranda (Quran, 20:5) ərşə yüksələn Allahın Rəhman kimi qeyd olunması, onun bilavasitə yuxarı misirə qalxan Ra-Amon, yəni Ər-Əman olması deməkdir. 

Əşari Allahın ərşi tutuması ilə bağlı suala cavab olaraq yazır ki, «Biz gərək deyək ki, Böyük və Qüdrətli Allah öz Göy taxtına ən kamil şəkildə, Onun böyüklüyünə uyğun olaraq ucaldı və bu zaman o hərəkətsiz deyildi. Mütəzililər, cəhmilər və xərurilər hesab edirlər ki, Böyük və Qüdrətli Allahın deyimi olan «Rəhman ərşə hakim oldu» ifadəsi o deməkdir ki, Allah Göy taxtını zəbt etdi, ələ keçirdi və fəth etdi» [21; 3]. Malikilərin banisi Malik ibn Anas (VIII əsr) isə Allahın təntənə ilə taxtda oturması haqda belə buyurur: «Necəliyini (baş verdiyi) ağılla dərk etmək mümkün deyil, əyləşməsi şübhəsizdir, buna inam mütləqdir, bu haqda soruşmaq – küfrdür» [45; 20].

Digər tərəfdən Əl-Bakuvi Ərşin Misirdə olması qənaətindədir: «Əl-Əriş – Misirdə şəhərdir. Burada Yaqub Kənaninin uşaqları özləri üçün çadır qurmuşlar… Buna görə də o yeri Ariş adlandırmışlar» [121; 25b]. Bakuvi hesab edir ki, Əş-Şam uzunluqda Fəratdan əl-Arişə qədər, endə isə taitlərin iki dağından ər-Rum dənizinə qədər uzanır. Orada, Əş-Şamla Vadi əl-Kür arasında, Madyanın yaxınlığında Sinay dağı yerləşir [121; 24b]. Şam, Rum, Fərat, Madyan və s., mütləq əlavə izaha ehtiyacı olan bu rəmzlərin Ariş/Ərş adlanan «Göy çadırı» ilə əlaqəsi onu göstərir ki, həqiqətən Misir rəmzi də bilavasitə Göydə yaradılmış ruhlar dünyasının rəmzidir. Qurana görə, əsil qiblə də Misirdə yerləşir: «Biz Musa və qardaşına belə vəhy etdik: «Qövmünüz (tayfamız) üçün Misirdə evlər tikdirin və evlərinizi Qiblə edin, namaz qılın və möminləri müjdələyin!» (Quran, 10:87). Bu isə o deməkdir ki, həqiqi Misir elə Göy sahələri olan ərşdir və Musa nəsli məhz Göydə «evlər» tikdirib öləndən sonra ora köçmüşlər.

«Kitabi - Dədə Qorqud»da «ala çadır» kimi qeyd olunan Göy çadırı yazdığımız kimi qara yerin üzündə salınmışdır və Göylərə uzanmışdır [4; 35]. Tövratda Yaqubun bu çadırı Izrailin (Israil) yaşayış yeridir. Tövrat yazır: «Valaam gördü ki, Izrailə xeyir-dua vermək Allaha xoşdur və əvvəlki kimi fala baxmağa, cadugərlik etməyə getmədi, yalnız üzünü səhraya tutdu. Valaam baxdı və Izraili boylar üzrə düzülmüş gördü və onda Allah ruhu var idi. O öz ibrətli hekayəsini dedi: Verov oğlu Valaam deyir, gözü açılmış ər, Allah sözünü eşidən, Böyük Allahın vaqeəsini görən deyir: yıxılır, lakin onun gözləri açıqdır: sənin çadırın, Yaqub, sənin yaşayış yerin Izrail nə qədər də gözəldir! Onlar vadi kimi sərilmişdir, çay yaxınlığındakı bağ kimi, Allahın əkdiyi əzvay ağacı kimidir, su yaxınlığındakı sidr ağacı kimidir; su onun qabından tökülür və onun toxumu böyük sular kimidir, onun şahı Aqaqa onu keçəcək və onun şahlığı yüksələcək. Allah onu Misirdən çıxartdı, kərgədanın cəldliyi ondadır, ona düşmən olanın sümüklərini parçalayır və öz oxları ilə [düşmənləri] vurur... Verov oğlu Valaam deyir, gözü açılmış ər, Allah sözünü eşidən, Böyük Allahın vaqeəsini görən, hansı ki, Böyük Allahı görmələrini görür, deyir: yıxılır, lakin onun gözləri açıqdır: Onu görürəm, lakin indi hələ ki yox, onu seyr edirəm, lakin yaxında deyil. Yaqubdan olan ulduz və Izraildən olan hakimiyyət əsa-sı qalxır və Moav şahzadələrini məhv edir və Sifin bütün oğullarını dağıdır [8; Çisl.24:1-25]. Bu mətndən göründüyü kimi, Valaam Izraili və Yaqubun çadırını vaqeədə – ekstaz vəziyyətində və üzü səhraya tərəf istiqamətlənmiş halda görür. Bu isə o deməkdir ki, səhra deyəndə Göy aləmi, efir nəzərdə tutulmalıdır. Belə çıxır ki, Yaqubun çadırı da, Izrailin yaşayış yeri kimi Göydə yaradılmış ruhlar dünyası mənasındadır.

Devid Rol (Rohl) Misirlə əlaqədar yazır ki, «Misraim» (ərəb. Masr) – «Asr və ya Asardan törənmiş» deməkdir. Asar isə Rola görə fironlar dövründə Misirin Böyük bərəkət və əkinçilik Allahı olan Osiris, yəni Oziri Allahıdır [99; 459, 441]. Belə çıxır ki, qədimdə Misir ölkəsi deyəndə, indiki Misir ölkəsi yox - Osiris kimi yazılan və Usir/Osir/Azir kimi oxunan Azər Allahının  eli nəzərdə tutulmalıdır. Azər-eli [ZR-L] rəmzi isə Izra-il [ZR-L] rəmzi ilə eynidir, yəni qədim mənbələrdə Izrail deyəndə bilavasitə Oziri, yəni Azər Allahının eli başa düşülməlidir. B. A. Turayevin yazdığına görə, Aziru (Oziri/Osiris – F. G. B.) şahlığı, amoreylər, yəni marlar ölkəsi olan Kadeşdir [5; 304]. Əgər nəzərə alsaq ki, Misirin digər adı olan Ta-meri/Tamar adı da marlar ölkəsi mənasındadır, razılaşarıq ki, əsil Misir ölkəsi, mənbələrdə Kadeş kimi qeyd olunan kadusların yaşadığı marlar, yəni Midiyalıların ölkəsidir və bu gün bura Azəri eli sayılır. Bəzi alimlər, o cümlədən, ingilis misirşünası Xornblauer hesab edir ki, Osiris yerli Misir Allahı yox, məhz ön Asiyadan gəlmədir [7; 124]. 

Amon Allahının Karnakdakı məbədgahının divarlarında III Tutmosun Suriya qələbəsinin təsvirində Kadeş Suriyanın (Suriya/Usir/Asir rəmzləri bir kökdəndir – F. G. B.) əsas şəhəri kimi göstərilir. Kadeşin yanında isə Meqiddo, Kina və çar çadırının qurulduğu Aarun şəhəri mövcuddur [7; 266, 267]. Burada çadır deyəndə bilavasitə «Göy çadırı» nəzərdə tutulur və bütün bu yazılarda da söhbət, Göydə yaradılmış aləmdən, yəni ruhlar dünyasından gedir. 

Kadeş rəmzi mənbələrdəki Kadus rəmzidir ki, bu ölkə bütün antik mənbələrdə Atropatenanın şimal-şərqində, yəni Midiyada yerləşir. Bu haqda Polibiy, Tit Liviy, Pompey Troqa, Kursi Ruf və s. tarixçilər yazmışlar. Bu yer onların yazdığına görə, Azərbaycanda, Savalan ətrafından Xəzər dənizinə qədər olan ərazini əhatə edir. Tövratda Kades (Kades-Varni) - Xanaan torpağında şəhər və «böyük və dəhşətli səhra»dır. Bilirik ki, yəhudilər Kades düzündə iki dəfə düşərgə quraraq yerləşmişlər [8; Bıt.14:7, Çisl.13:27, 20:1, Vtor.1:2, 19]. Izrail oğullarının bütün qırxillik səyahəti Sin (Sinay) və Kadis səhralarının da daxil olduğu böyük və qorxunc Faran səhrasında keçmişdir [8; Vtor.1:12, Çisl.10:12, 12:16, 20:1]. Kades/Kedes [8; Nav.19:37, 21:32, Sud.4:6] – eyni zamanda Qalileyadakı Neffalim (Naftali/Niftali) boyunun levit şəhəridir və o sığınacaq şəhəri [8; Nav.29:7] kimi də tanınır. Eyni mənalı Kades rəmzi altında – Mişpat bulağı [8; Bıt.14:7], yəni həqiqi bulaq, Edemi suvaran çay nəzərdə tutulur.  

Lakin Əl-Bakuvi kitabında Sinay dağını Kür vadisində yerləşdirir: «… orada -  Madyanın yaxınlığında, əş-Şam və Vadi əl-Kura arasında yerləşmiş Sinay dağı…» [121; 24b]. M. Xorenatsi [73; 8] bu ərazini - «Böyük Kür çayının axdığı böyük düzəngah», Asoqik (kit.I, böl.5) isə onu «Axuan düzəngahı» adlandırır. O, həmçinin «böyük düzəngahı kəsən» Kür çayı haqda da danışır. Böyük düzəngah barədə Herodot da xəbər verir. O yazır: « …Qərbdən Qafqaz Xəzər dənizi ilə sərhəd təşkil edir, Şərqdə - gündoğar istiqamətində isə o hüdüdsuz, ucu-bucağı bilinməyən düzəngahla sərhədlənir. Bu böyük düzəngahın xeyli hissəsini qeyd olunan massagetlər tutur» (Herodot, I/204). Asoqikin Axuan adlandırdığı rəmz Xanan rəmzi ilə eynidir ki, Arran ərazisində eyni mənalı Xunan şəhərinin olması mənbələrdən bizə məlumdur. Qədim erməni mənbələrində bu Xunanakert şəhər-qalası, IX–XIII əsrin ərəb mənbələrinə Xunan kimi qeyd olunur. L. I. Melikset-Bek Xunan qalasının adını hunnların adı ilə bağlayır [92; 112]. Albaniya ərazisindəki Xunan şəhərini ərəb coğrafları Bərdə ilə Tiflis arasında yerləşdirirlər və bu gün də Azərbaycan ərazisində Xunan düzü və s. adlar qalmışdır [50; 126]. Digər tərəfdən, mənbələrdə Xunan/Xanan rəmzi «Bit-Xanuniyə ölkəsi» kimi də qeyd edilir və Urartu ölkəsinin ərazisində yerləşdirilir [220; 222]. Xanun adına «Bit» rəmzinin əlavə edilməsi, bu ölkənin «bodi» vəziyyətində yaradılması mənasındadır. Belə çıxır ki, Xanaan torpağında yerləşən böyük və dəhşətli səhra elə Göydəki «Albaniya səhrası»dır və s.

Kades rəmzinin ən əsas maraqlı cəhəti odur ki, bu rəmz Qüds, yəni Beyt əl-Müqəddəs, Beyt əl-Məqdis rəmzləri ilə eynidir. Bakuvinin yazdığına görə, bu şəhəri Davud tikmiş, Süleyman isə sona çatdırmışdır. Orada Məscid əl-Əqsa yerləşir. Məscidin həyətində… qaya vardır ki, onun altında mağara yerləşir [121; 18a]. Eyni zamanda «umm əl-Kura», yəni «şəhərlər anası» olan Məkkənin - Bekka, Selax, Baladul-Amin və s. kimi adlarından biri də Qadisdir. Qadis/Qüds adı isə yazdığımız kimi, Yerusəlim şəhəridir. Belə çıxır ki, Kades/Kadis rəmzi elə Yerusəlim şəhərini aiddir. 

Kadeş/Kades/Kadus rəmzləri ərəb mənbələrində Kadis kimi yazılır və qeyd olunur ki, Irakın (Iraq) Kufə şəhəri Sad ibn Abi Vəkkas tərəfindən Kadisiyyə döyüşündən sonra salınmışdır və öz adını Kadis ibn Xaratanın adından götürmüşdür. Bakuviyə görə, Irak – uzununa əl-Kadisdən Xulvana qədər uzanır və bəziləri təsdiqləyirlər ki, Babil – bütün Irakın torpağıdır [121; 28a, 26b, 18b]. Xulvan rəmzinin subasma ilə, yəni Nuhun subasması ilə əlaqəsi olduğunu artıq yazmışıq. 

Xulvan rəmzi Gel-Van rəmzlərindən yaranmışdır. Kufə şəhəri isə ərəb mənbələrinə görə, Ukayl tayfasının şeyxinin hakimiyyətində olmuşdur və onlar bədəvilər sayılırdılar. Eyni zamanda Əlinin də məzarı Kufə şəhərində yerləşirdi ki, bu şəhər də Ukayl, yəni «Agel» tayfasının hakimiyyətinə aiddir [125; 60, 15]. 

Mənbələrdəki Agel  (Gel – F. G. B.) rəmzi Akil kimi qeyd olunur ki, bu da peyğəmbərin əmisi olan Abu Talibin oğludur (Əlinin qardaşı). Buxari, «Həcc» kitabının 25-ci - «Məkkə şəhərində evlərin alıb satılması və vərəsəliklə verilməsi və insanların Müqəddəs Məscidə eyni hüquqlarının olması» haqqındakı bölümündə yazır: «Usama bin Zeyd peyğəmbərdən soruşdu? «Ya Allahın elçisi, sən harada dayanacaqsan? Məkkədəki öz evindəmi? (Peyğəmbər) dedi: «Bəyəm Akil hansısa tikinti (və ya ev) saxlamışdırmı?. O ki qaldı Akilə, o Abu Talibin, Taliblə birgə vərəsəsidir, Cəfər və Əli isə ondan heç bir miras almadı, çünki onlar müsəlman idilər, Akil və Talib isə – bütpərəst idilər» [44; 1588]. Buxarinin yazdığından belə çıxır ki, Məkkənin Müqəddəs Məscidi Akil, yəni Agel – Gel şəhərində yerləşir və o bilavasitə Akilə, yəni Gelə vərəsəliklə çatmışdır. Əgər nəzərə alsaq, Agel, yəni Ukayl rəmzi deyəndə Gel tayfasının şəhəri, yəni Geliopol nəzərdə tutulur, razılaşarıq ki, bu yer Misirin Ra-Xarakti (Xorxut - Qor xuda – Qor/Xor Allahı) Allahının şəhəridir ki, ərəb mənbələrində Xarakti, yəni Xor/Qor Xuda rəmzi Kadis ibn Xaratın adında Xarata, yəni Xor Ata rəmzi kimi qalmışdır. 

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, Məhəmməd peyğəmbərin evi olan Akilin, yəni Gelin evi elə Əlinin evidir və o, bilavasitə Kufə ərazisi sayılan bu Gel tayfasının yurdunda dəfn olunmuşdur. Bakuviyə görə, Əli - Ibrahim peyğəmbərlə eyni yerdən, yəni Iraqın (Irak) Kus kəndindəndir: «Ibrahim əl-Xəlil Iraqın Kus kəndindən idi. O orada doğulmuş və orada da oda atılmışdı. Ona görə də Əli ibn Əbu Talib… demişdir: «Əgər kimsə bizim əslimiz haqqında soruşsa, biz Kusdan olan nəbatilərik» [121; 30a]. Belə çıxır ki, Əli ibn Əbu Talib, Ilahi odun mövcud olduğu bir ölkədə, yəni Ibrahim peyğəmbərin cadu, sehr vasitəsilə tikdiyi Kəbə evində doğulmuşdur. Bakuvi məhz bu yeri Idrisin Göyə çıxdığı yer kimi də göstərir: «Buradan Ibrahim... amaliklərə qarşı çıxış etmişdir. Burada əl-Xidr dayanmışdır. Burada Tamar adlanan qəsr vardı ki, orada hökmranlar yaşayırdı... Burada Əli ibn Əbu Talibin ölümü baş vermişdir» [121; 29b]. Idrisin Göyə çıxdığı yerdə Tamar adlı hökmranlar qəsrinin olması, buranın qədim Misir qəsri olması nəticəsinə gətirir. Çünki, yazdığımız kimi, Tamar rəmzi elə Misirin adlarından biri olan Ta-meri rəmzidir ki, burada «Allah gözəl tabutda yatmışdı» ki, sonradan yuxudan ayılıb Feniks quşu kimi Göyə uçsun. Belə çıxır ki, Idrisin Göyə çıxması Misir Allahının ruhunun, onun bədəninin fiziki ölümündən sonra Göyə çıxması mənasındadır. Deməli, Allahın Göyə çıxdığı yer Əli ibn Əbu Talibin ölümünün baş verdiyi yerdir. Əli ibn Əbu Talibin Kus şəhərindən olması isə onun Aksa/Əqsa/Qis/Kiş rəmzləri ilə bağlılığına işarədir ki, biz buna qayıdacağıq.

Quranda Idris, Allahın, onun dözümünə görə ucaltdığı peyğəmbərdir. Azərbaycan və müsəlman mifologiyasında Idris - Isa, Ilyas, Xızır, Xızır-Nəbi, Xıdır kimi «əbədi yaşar», «ölməz» peyğəmbərləndərdir. Inama görə, insanların Allaha inamının artması üçün Allah bu peyğəmbərlərə əbədilik, yəni ölməzlik vermişdir və onlar adada yaşayır, Göydə uçur və çətin vaxtlarda insanların köməyinə gəlirlər. Əgər nəzərə alsaq ki, Idrisin Göyə çıxdığı yerdə Tamar, yəni Misir qəsri də olmuşdur, razılaşarıq ki, Idris elə qədim Misirin baş Allahı olan Amon Allahının obrazıdır. Təbrizli Arakel Tamar rəmzini Axtamar adası kimi qeyd edir və onu «Allahın yaşadığı», «Allahın gözlədiyi» adla adlandırır və bildirir ki, burada gözəl müqəddəs Xristin tağlı [monastırı] var [30; 51]. Belə çıxır, Tamar qəsri (ilkin materiyadakı ada) həqiqətən Allahlar yurdudur. Tövratda Tamara şəhəri və yeri Iezekiil [8; Iez.47:19] peyğəmbərin Ilahi görüntüsündə müqəddəs torpağın yenidən bölünməsi ilə bağlıdır ki, bu da axirətdə yaranmalı olan yeni ruhlar dünyası ilə bağlıdır və s. 

A. Masse yazır ki, «ibadlar», Kufə ətrafında olan Laxmid (El-Həmid, yəni Əhməd eli deməkdir) şahlığının paytaxtı olan Xira şəhərinin əksəriyyətini təşkil edir [127; 17]. Deməli, Xira rəmzi də öz adını Xor Allahının adından götürmüşdür ki, buradakı Kufə [KF] rəmzi - Qaf [QF] rəmzi mənasındadır. Allahın 99 şərəfli adlarından olan Xafiz, Hafiz adları - Qaf issi, yəni Qaf ruhu mənasındadır ki, bu da Qaf dağının bilavasitə Allahla bağlılığı deməkdir.

Bildirmək istərdik ki, qədim Misirin Xor/Qor rəmzi mənbələrdə «Bexdetli Xor», «Xor, Bakının (Kubban) ağası», «Xor, Bakı ölkəsinin hökmranı», «Buxenin Xoru» və s. kimi yazılır və Ra Günəş Allahının oğlu hesab edilir. Dakkada tapılmış bloklarda isə yazılır ki, Bakıda - Allahların çarı Min-Ra yerləşir [116; 71, 74, 76, 112, 146].

Bexdet rəmzi sonrakı mənbələrdə Bağdad kimi qalmışdır ki, bəzi xəritələrdə bu şəhər Azərbaycan ərazisində göstərilir. Gürcü yazılarında isə Bağdadi qalası Imereti ərazisində yerləşir. Əgər nəzərə alsaq ki, mənbələrdəki Imereti rəmzi mar, amorey mənasında Midiyaya aiddir, razılaşarıq ki, Bağdad və Bexdet rəmzi altında qədim misirdəki Allahın qalxdığı Baxu (Biqqe/Bəkkə) dağının altındakı sirli Duat (Bax-Duat – Bağdad) dünyası, yəni mənbələrdə ölüm şahlığı olan Amduat nəzərdə tutulur və biz bu rəmzin açılışana qayıdacağıq. Deməli, Bağdad deyəndə bəglərin yaratdığı ölüm şahlığı başa düşülməlidir.

Qədim Misir yazılarında Xarata rəmzi Xor-Ata mənasında ruhlar dünyasının ərazisi sayılır. Mətnlərin birində yenilməz Osiris Auf-anx deyir: «Mən böyük Ilahi bədənin Ilahi ruhuyam, hansını ki Atabu-da hüzura (sakitliyə) qoymuşlar, hansı ki Xareti bədənini qoruyur… hansı ki Senxakarexi bataqlığında hüzurdadır. Ey Ilahi ruh, hansının ki ürəyi nə Günəş doğanda, nə də qürub edəndə dinclik bilmir və hansı ki, Senxaparekanda hüzura qoyulmuşdur və öz Ilahi bədənində yaşayır, yenilməz Osiris, Auf-anxa qəzəbli sifətli Allahın ruhundan xilas olmaq üçün güc ver…» [18; 655]. Bu mətndən göründüyü kimi, Osiris Auf-anxın Ilahi ruhu Atabu, yəni Tuba/Taba adlanan Mədinə/Midiyada hüzura qoyulmuşdur. Digər yerdə isə bu yer Senxakarex və Senxaparekan adlanır. Senxakarex və Senxaparekan rəmzləri Süniklə bağlıdır və onları Sünik-karex və Sünik-parekan kimi də oxumaq olar. Sünik-parekan rəmzi, Midiyanın altı tayfasından biri olan paretaken rəmzinə uyğundur (Herodot, I/101). Deməli, həqiqətən də bu yer Midiya torpağı olan Süniklə, yəni Sisakanla bağlıdır. 

Buxarinin hədisindən belə çıxır ki, Məhəmməd peyğəmbərin evi və imam Əlinin məzarı Kufədə, yəni Qaf dağlarındakı Gel torpağındadır. Və məhz bu torpaq erməni mənbələrində Sünik, yəni Sisakan adlandırılır.

Digər tərəfdən, hüzura qoyulmuş Ilahi bədən rəmzi bizim yadımıza Quranın bir ayəsini salır ki, bu ayədə deyilir: «Biz Süleymanı imtahan etdik və onun bədənini taxtda yerləşdirdik, sonra isə o çevrildi!. O (Süleyman), dedi: «Ey Allah, məni bağışla və mənə elə bir Mülk (hakimiyyət) ver ki, məndən sonra heç kəsə yaraşmasın: Sən bəxş edənsən!. Biz ona onun əmri ilə istədiyi yerə yüngül axan küləyi, tikən və dalğıc şeytanları, zəncirlə birləşdirilmiş digərlərini də tabe etdik!» (Quran, 38:34-38). Süleyman peyğəmbərin bədənin taxtda əyləşdirinlməsi, onun obrazının Mehdi obrazında olması və ən qədim zamanlarda rəmzi olaraq taxtda əyləşdirilməsi mənasındadır ki, axirətdə onun ruhu bu bədənlə rəmzi «birləşməli» və Ra ilə birləşən Amon kimi Günəş Allahına çevrilməlidir.

Qurana görə, əvvəlcədən taxtda əyləşdirilmiş cismi ilə birləşən və Allaha çevrilən Süleyman peyğəmbərə kosmik qüdrət verilmişdir. Davudun yerinə keçən Süleymana Allah quşların dilini və bütün istədiklərini vermişdir: cinlər, insanlar ordusu onun qarşısında yığışmışlar, onun işlərini görürlər və Allah özü onu himayə edir. Allah ona, onun istəyi ilə hər yerə axan küləyi tabe etmişdi ki, o hara istəsəydi, külək ora hərəkət edirdi (Quran, 21:81-82, 27:16-17, 34:10-13, 38: 33-39). Qədim fars əlyazmalarının birində (Miftax əl-Kulub, «Ürəklərin açarı», 1000 hicri ili) deyilir: «Həqiqətən Süleyman maqların ən alisindən olmuşdur. O, quşlar, heyvanlar və aşağı və yuxarı təbəqəli insanlar üzərində hakimiyyətə malik olmuşdur. Ruhları və cinləri onun adı və onun möhürü ilə çağırın və əgər Allahın izni olsa, siz qələbə qazanacaqsınız» [56; 37]. Ərəb tarixçiləri isə təsdiq edirlər ki, Süleyman peyğəmbər özü və bütün sarayı uçan xalçada Göydə uçurmuş. Xalça yaşıl ipəkdən toxunmuş və eyni zamanda yüzlərlə insanı daşıya bilirmiş. Uçuş zamanı Süleymanı quşlar müşayət edirmiş. Yəhudi deyimlərinə görə isə xalçanın sahəsi altmış kvadrat milə bərabər olmuş, yaşıl ipək isə qızılla naxışlanmışdır və s. [56; 38].

Məşhur baxıcı Nostradamusun deyimlərinə görə, Süleyman peyğəmbər məhz Araks, yəni Araz çayı ərazisində yaşamışdır [128; 3]. Bu ərazidə, yəni Midiya ərazisində həqiqətən də mənbələrə görə yəhudi adlandırılan bəglər yaşamışlar ki, onları mənbələrdə ərəblər də adlandırırlar. 

Qeyd etmək lazımdır ki, Kufə ətrafında olan Laxmid şahlığı deyəndə, El-Həmid - Əhməd eli, yəni Məhəmməd peyğəmbərin eli başa düşülməlidir. Yəhudilərin Əhmət rəmzli şəhərinin digər adı isə Midiyanın Ekbatan şəhəridir [129]. Belə çıxır ki, Kufə ətrafındakı Laxmid şahlığı, elə Qaf dağının ətəyində yerləşən Midiyanın Ekbatan şəhəridir.

Məhəmməd peyğəmbərin indiki Ərəbistan torpağında doğulmadığının sübutlarından biri də onun kərtənkələ əti yeyən səhra əhlinə yad olmasıdır. Belə ki, Abd Allah b. əl-Abbas bildirir ki, mən peyğəmbəri və Xalid b. əl-Validi Maymunə gilə müşayət edirdim. Peyğəmbərə qızardılmış kərtənkələ əti təklif edəndə o əlini qabağa verdi, lakin oradakı qadınlardan biri dedi: «Onun nə yemək istədiyini deyin». Peyğəmbərin əli Göydən asılı qaldı. Mən soruşdum: «Buna icazə verilməmişdir?». O cavab verdi: «Yox, lakin mənim ölkəmdə belə şeyi yemirlər və məndə bəzi nifrət əmələ gəlir». Xalid dedi: «Mən əti özümə tərəf çəkdim və peyğəmbərin gözləri qarşısında əti yedim» [35; 210].

Digər tərəfdən, bədəvi, ibadi rəmzləri ilə əlaqədar qeyd edək ki, ərəb terminləri lüğətində bədəvə sözü «köçəri vəziyyəti» (Ibn Xalduna görə) mənasındadır. Lakin bədəvə eyni zamanda sufizmdə mistik yol sayılır ki, qədiriyə və rifaiyə qardaşlığına yaxındır. Mənbələrə görə, bu ad - «əl bədəviyə» sufi qardaşlığı (türük, tərikə) ilə bağlıdır ki, bu qardaşlıq Əhməd əl Bədəvi tərəfindən yaradılmışdır. Inama görə, 12 ana qardaşlıqdan ibarət olan bu silsilə Əli ibn Əbu Talibdən başlanır. «Köçəri vəziyyəti» mənasını verən bədəvi rəmzinin bilavasitə sufi qardaşlığı ilə əlaqəsi o deməkdir ki, buradakı «köçərilik», sufi müridlərinin tərikə yolu ilə ilkin materiyaya etdiyi «köç» - səyahət mənasındadır. Yəni buradakı «bədəvi» rəmzi «ibadi» rəmzi kimi, sufizmdə «bodi» - tam kamilliyə çatmış, dərk olunmayan şeyləri dərk edən, ekstaz vəziyyətində «görən» ərəb olması deməkdir [130]. Bu müqəddəslər isə Midiya ərazisindəki «Yəmən» və «Şərqin Ərəbistanı» ölkəsinin əhalisi olan budinlər nəslidir. Bodi rəmzi islamda (şiəlikdə) «əl-bədə» kimi – görünmə, yaranma,  qabaqcadan xəbərvermə və s. mənalarındadır. Bu kökdən olan «bidə» (bədəə) rəmzi isə yenilik, kahinlik, bidət kimi də mənalandırılmışdır. Lakin bodi rəmzindən eyni zamanda «büt» rəmzi də yaranmışdır ki, bu da maddi cismə sitayiş, kor-koranə sitayiş deməkdir. Allahın 99 şərəfli adlarından olan Bədi (yaradan) və Vədud (sevən) adları məhz bodi və budda mənasındadır. Iran mətnlərində bu kökdən olan vaedemni (hərfi mənası «hali olan kəs») sözü «hali olan, ilahinin ruhlandırdığı müdrikliyə malik olan» deməkdir. Bu rəmzdən yaranmış ər-bad rəmzi isə ali kahin tituludur. Müsəlman və fars əsərlərində ali kahini, məhz bodi rəmzindən yaranmış «möbidlər möbidi» adlandırılırdı. Möbid rəmzi islamda Mübdi (başlanğıc) kimi qeyd olunur və Allahın 99 şərəfli adlarından biri sayılır. Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, bədəvi rəmzi elə sufilərin bodi rəmzidir ki, bu da tam kamilliyə çatmış, dərk olunmayan şeyləri dərk edən, ekstaz vəziyyətində görən sufi pirlərinə aiddir.

Yuxarıda qeyd etdik ki, hindlilərin «budda» (baqa budda – bəg bodi) rəmzi də məhz sufilərin «bodi» rəmzidir ki, qədim Midiyada maqların altı tayfasından biri məhz «budin» tayfası olmuşdur (Herodot, I/101). Budin rəmzi isə eyni zamanda mülhidlərlə, yəni ruhlar dünyası olan Mələküt və mələklərlə bağlıdır. Ərəblərin «beyt» (Bet/Vit/Vedi və s.) adlandırdıqları rəmz da öz mənasını «bodi» rəmzindən götürmüşdür ki, əl-beyt (yəhudilərdə betil/betel), əhli əl-beyt (Alən Nəbi) rəmzlərinin - «evin sakinləri», «peyğəmbərin ailəsi», «Kəbə əhli» və s. mənaları mövcuddur. Digər tərəfdən bodi rəmzindən Abdullah, Ibadullah və s. adlar da yaranmışdır ki, bu da «Bodi Allah» mənasında pir Əman/Amonun tam kamilliyə, yəni «bəglik» səviyyəsinə yüksələrək, Allahla vəhdət təşkil etməsi deməkdir. 

Yəhudilərdə «betel» [BTL] kimi qeyd olunan əl-beyt rəmzi sufiliyə görə Badil [BDL] rəmzi ilə eyni mənalıdır ki, bu da, Abdal - bodi eli, yəni tam kamilliyə çatmış, başa düşülməyən şeyləri dərk etmə, qamlıq, ekstaz vəziyyətində görən və s. kimi müqəddəslərin eli deməkdir. Ibn Durayd yazır: «Abdal (tək halda Badil) müqəddəslər nəslidir (salehun), dünya onlardan əskik olmur. Onlar cəmi 70 nəfərdirlər, onlardan 40-ı Suriyada, 30-u isə digər yerlərdədir» [125; 244]. Hədislərin birində isə qeyd olunur ki, Abdallar Şamda yerləşir. Onlar qırx nəfərdir, onlardan biri ölən kimi Allah onu dəyişir. Onların hesabına yağış yağır, onun hesabına düşmənə qalib gəlirlər və onların hesabına Şam əhalisi əzabdan xilas olmuşdur. Bu isə o deməkdir ki, Şam rəmzi altında Səma eli, yəni Göydəki ruhlar dünyası nəzərdə tutulur və s.

Lakin Beyt/Bit/Vit rəmzləri ən qədim zamanlarda qədim Misirdə şəhər mənasında olmuşdur. Mətnlərin birində yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Mən gəldim və mən Abtu-da (Bit/Beyt – F. G. B.) qanun yaratdım, və mən Re-Setau-nun yollarını açdım. Osiris Allahı mənim əziyyətlərimi azaltdı.  Mən - iradəsi ilə suların axıdan və [onların üzərində] taxtını quranam, və mən - ölüm vadisindən və Böyük Göldən özünə yol açanam. Mən özümə yol açdım və mən həqiqətən Osirisəm [18; 534]. Buradakı – «iradəsi ilə suların axıdan və onların üzərində taxt quran, ölüm vadisindən özünə yol açan» rəmzi onu deməyə əsas verir ki, Abtu-da qanun yaradan Allah elə subasmanı təşkil edən və onun üzərində taxt qurub üstündə Şah kimi əyləşən Rəhman Allahının obrazıdır. Mətnlərdə Osiris – Abtunun hakimi, böyük Allah, çevrilmələr hökmdarı, əbədilik hökmranı adlandırılır [18; 688]. Buradakı «çevrilmələr hökmdarı» deyəndə, qeyd etdiyimiz taxtda əyləşdirilən cismin, sonradan Günəş Allahına çevrilməsi mənasındadır. Mənbələrin birində isə Beta, yəni Beyt rəmzi, müqəddəs qapıları olan şəhər kimi xarakterizə olunur: «Səni salamlayıram, ey Beta şəhərinin müqəddəs qapılarının keşikçisi, ey  Neti (ikili qırmızı tacın Allahı), hansı ki Amentidə yaşayır…» [18; 431]. Qapı rəmzinini izahına biz qayıdacağıq.

Lakin sarkofaqda və digər yerlərdəki rəsmlərə görə, Abtu - Günəş Allahının qayığının qarşısında üzən mifik balıqdır [18; 317]. Balıq rəmzi ilə bağlı Ra Allahı dedi: «Sebek Allahı Qorun əl və barmaqlarını o yerdən tapıb ki, orada balıq yaşayır»: və bu torpaq Remu (yəni Balıq) şəhərinin torpağı oldu [18; 530]. Deməli, balıq rəmzi, balıq şəhəri ilə assosiasiya olunur ki, Qor Allahının əl və barmaqları orada olmuşdur. Lakin islama görə, Balıq - Allahın rəmzidir və Allahın Göyləri yaratmazdan əvvəl harada olub sualına Tasusdan olan Manusa cavab vermişdi ki, «işıqda üzən, nursaçan balıqda idi» [93; 64]. Biz yuxarıda yazdıq ki, «Kitabi - Dədə Qorqud»a görə, Ümman dənizindəki üzgüçülər «Tanrı mənəm, deyə qışqırışırlar». Bu isə o deməkdir ki, Abtu, yəni Beyt rəmzi eyni zamanda ilkin materiyada balıq kimi üzən Ra-Amon Allahınin rəmzidir. Abtu-nu həm də böyük otaq da adlandırırlar ki, bu da onun ruhlar aləminin rəmzi olması ilə bağlıdır [18; 688].

Bütün bunlardan başqa, Abtu rəmzi Ilahi odla da bağlıdır və «Ölülər kitabı»nın 137 (A) -ci «Xu üçün düzəldilmiş dörd yanar məşəl haqqındakı bölüm»də bu od Abtudan qalxır: «Od sənin Ka-na gəlir, ey Osiris, Amentinin hökmdarı: Od sənin Ka-na gəlir ey Osiris Nu, yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi. Kim ki gecə əmr edir, günün axırı gəlir. Od sənin Ka-na gəlir ey Osiris, Amentidə yaşayanların hökmranı, və onun kimi Ra-nın iki qızı gəlir.  Budur, Od Abtudan qalxır, və o gəlir: və mən ona Qorun gözünə gəlmək üçün kömək edirəm. Onu sənin bədənində alovlandırdılar ey Osiris, Amentinin hökmdarı və o sənin məbədgahında gizlidir və sənin bədənində qalxır: onu sənin sinəndə alovlandırdılar, ey Osiris Nu, və o sənin bədənində gizlidir….» [18; 579, 580]. Burada Ilahi Odun Abtudan qalxması rəmzi bir neçə mənadadır ki, bunların birincisi də Ilahi Odun, müridin bodi vəziyyətində beynindən çıxaraq, qurbanların ruhları ilə birlikdə ilkin materiyanı bürüməsi mənasındadır. Ikinci mənada isə, axirətdə bu Odun dünyanı bürüməsi mənasındadır ki, bu da suur çalındığı zaman, ilkin materiyanın yenidən Atum/Adəm simasında yarandığı vaxt baş verməlidir. Deməli, Abtu, Beyt rəmzi qadın rəmzli ruhlar dünyası ilə bağlıdır və ilkin materiyadan ibarətdir.

Pliniy (VII/17) də budi-biti rəmzini qadın hesab edir: «gözləri ilə məftun edən qadınlar Skifiyada da var və onları biti adlandırırlar». Strabon (XI:8/8)  isə yazır ki, «dəniz dairəsi boyu hirkanlardan sonra amard, anariak, kadus, alban, kaspi, viti və ola bilsin ki skiflərə qədər başqa xalqlar da yaşayır». Girkandan yazanda o qeyd edir ki, «enienlər vitilər ərazisində möhkəmləndirilmiş şəhər tikdilər, hansını ki Enien adlandırdılar, burada yunan silahlarını, xırda qabları və qəbirləri göstərirlər» (Strabon, XI:7/1). Strabon xəbər verir ki, «enienlərin bəziləri vitiyaya, bəziləri isə ermənilərdən yuxarıdakı Ab və Nibar dağlarının arxasına köçmüşlər. Bu dağlar Tavr dağlarının hissələridir. Onlardan Ab, Ekbatana (Amadan) Barid məbədgahının yanından gedən yola yaxın yerdədir (Strabon, XI:14). Bisutun  yazılarında isə Midiyada Sakauaivat qalasının adı çəkilir ki, bu da sak-viti mənasında sakların əl-Beyt qalası deməkdir [50; 263]. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, əl-Beyt, yəni qədim Misirin Abtu şəhəri Midiya ərazisində yaradılmış ruhlar dünyasıdır ki, onun yolu da kaduslar (kudus), yəni Islam müqəddəslərinin yaşadığı yerdən başlanır. 

Bildirmək istərdik ki, bodi/bit rəmzi «Kitabi - Dədə Qorqud»da «batman» kimi qeyd olunur. Buradakı: «Tənri bizə bir Yetman və ya Batman oğul versə…» deyimi, ilkin materiyanın birinci və ikinci ruhlar dünyası mənasındadır ki, «Yetman» - Ata-Əman, «Batman» isə Bodi-Əman mənasında Allah və Mehdinin dünyasına işarədir [4; 35].

Ərş rəmzinə qayıdaraq, bildirmək istərdik ki, Qurana təfsir verənlər yazırlar ki, «axirət günü Allahın gəlişi onun əmrinin gəlişidir. Onun ərşə ucalması isə onun ərşi tutması kimi qiymətləndirilir. Ərş adlı yer yoxdur. Ərş – mələkdir» [124; 17]. Burada ucalma, yüksəlmə – latın dilindəki «ara» rəmzidir ki, eyni zamanda «səcdəgah», «qurbangah» və «(dəfn) ocağı» mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, Allahın ərşə ucalması deyəndə, onun qurbanların ruhu hesabına Göyə qalxması başa düşülməlidir. Əgər biz nəzərə alsaq ki, A. Korben Sührəvərdi Şərqini - «Mələküt», yəni mələklər yurdu – mələk kimi təsvir edir və bu ideyanı yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Nəsəfi də vurğulayır, onda razılaşarıq ki, ərşə (ərşi tutan) ucalan Rəhman obrazı Pta (Ptah – Fateh rəmzləri eynidir) adı ilə Göyü özünə tabe edən Ra-Amon Allahının obrazıdır. Quranın birinci surəsinin «Fatihə» aldanması və ilk sözlərin «Rəhman və Rəhim Allahın adı ilə» başlanması, Rəhman və Rəhim rəmzlərinin bilavasitə Fatehə, yəni fəth edən Ptah Allahına aid olması deməkdir. Buradakı qırx səkkizinci surənin «əl-Fəth», yəni qələbə adlanması onun təbiət üzərində qalib gəlib Göydə ruhlar dünyasını yaratması mənasındadır. Qeyd edək ki, Ptah mənasında olan Fəth rəmzi Fəttah (açan) variantında Allahın 99 şərəfli adlarından biri hesab olunur.

Sufizmdə «ərş» [RŞ] rəmzinin Aşur/Eşar [ŞR] (Asir/Osiri) rəmzləri ilə eyni olması o deməkdir ki, ərş obrazı elə Osiris/Oziri/Azər Allahının (yaxud Mələyinin) obrazıdır. «Məhəmməd peyğəmbərin nəsli, törəmələri» mənasını verən şərif/əşrəf rəmzi də məhz bu mənada «ərşdə olan», yəni «Göy əhli» deməkdir. Şiələrin təbliğlərinə görə də bu rəmz əsasən Məhəmmədin «əhli əl-beyt»inə (Ev əhli) aiddir. Quranın 42-ci surəsi «əş-Şura» adlanır ki, bu da «Şura, «Məsləhət» kimi tərcümə olunmuşdur.

Ərş rəmzi «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı Aruz rəmzi ilə eyni mənalıdır. Erməni mənbələrinə görə, Aramın Vanın yanındakı şahlığının paytaxtı Arzaşkun şəhəri olmuşdur. Bu rəmz Arşakların ümumi adı olan Arşakun rəmzi ilə bağlıdır. Arşakun, Arzaşkun rəmzləri isə şekin/şexin/sakin [ŞKN] - Ilahinin sakinliyi rəmzindən və Ər, Aruz rəmzlərindən ibarətdir. Arzaşkun rəmzində ilahinin sakinliyi rəmzinin Aruza, yəni ərş rəmzinə aid edilməsi, ərşin məhz ilahinin sakinliyindən ibarət olması mənasındadır.

Ilkin materiyada sularında, yəni okeanda tikinti haqqında «Enuma Eliş» adlı yeddi lövhədən ibarət Mesopotomiyadan tapılmış bir yazıda deyilir: «Okeanı ölçən hökmdar, Göy kimi tikdiyi Eşar sarayında özü Eşara bənzər böyük saray düzəltdi və onu Anu, Enlil və Ea-ya verdi. Bu saray kainatın rəmzi idi» [5; 125].  Deməli, Ümman/Əmman dənizinin (okeanının) Ra-Əmanın «evinə», yəni ruhlar dünyasına çevrilməsi hadisəsi burada Eşar hökmdarın adına yazılır. Əgər nəzərə alsaq ki, Eşar (Aşşur/Assur/Osiris/Oziri) rəmzi sufizmdə Ərş rəmzi ilə eynilik təşkil edir, razılaşarıq ki, Eşar rəmz elə «Rəhmanın ucaldığı Göy dünyası» mənasındadır. 

Qədim Misir yazılarında Günəşin Şərqdən öz gənc şanı ilə qalxması, Quranda bu doğum vaxtı onun «sağ tərəfə» meyl etməsi kimi qeyd olunur (Quran, 18:17). Məhz buna görə «sağ tərəf», yəni Allahın öz yurdundan qalxdığı məkan, Şərq rəmzi kimi qədim mənbələrdə «Allahın Göydəki eli» sayılır. Mənbələrdə «sağ tərəfdəki ölkə» deyəndə, əsasən Yəmən ölkəsi nəzərdə tutulur. «Sağ tərəfdəki ölkə» mənasını verən Yəmənə «xoşbəxt ölkə» deyilməsi təbii ki, onun «ruhlar dünyası» mənasını verməsinə işarədir. Çünki, qədim Misir mənbələrində ruhlar dünyası «xoşbəxt, rahatlıq ölkəsi» adlandırılır. Ra-ya həsr olunmuş himndə isə xoşbəxtlik ölkəsi deyəndə bilavasitə Osirisin (Oziri/Azər) şahlığı nəzərdə tutulur [18; 317]. Quranda «xoşbəxt» rəmzi cənnətə aid edilir və nəzərə çatdırılır ki, mömin adamlar üçün o dünyada şərab çayı, bal kimi təmiz çaylar axır, müxtəlif meyvəli ağacları olan bağ salınmışdır. Burada dadı dəyişməyən süd gölü var. Möminlər üçün burada pak zövcələr var və insanlar orada əbədi xoşbəxt yaşayırlar» (Quran, 4:57, 9:72, 47:15-17). 

Əs-Suyuti Yəməndəki Xadramaut ətrafında yerləşən Baraxut vadisindəki Tina kəndindən yazanda qeyd edir ki, Məhkəmə günü, kafirlərin ruhları yerləşdiyi yerdən bura köçürüləcək. Müslümlərin ruhları isə əl-Cəbiyədə yığışmışlar [131; 10]. Tina rəmzi Quranda əncir mənasın verən Tin rəmzi kimi göstərilir. Turi-Sina dağı ilə əlaqələndirilən Tin burada təhlükəsiz şəhər adlandırılır (Quran, 95:1-3). Əs-Suyuti yazır ki, Islam rəvayətinə görə, Baraxut «odlu cəhənnəmdir» və orada Allahsızların ruhları yığılmışdır. Əl-Cəbiyə isə «Göydəki cənnətdir» və mənbələrə görə, VI-VII əsrdə Iç Ərəbistanın bütün ətrafında  - səhralarda, dağlarda, daşlarda və ağaclarda cinlər yaşamışdır. Ruhların Yəmən ərazisindəki cənnət və cəhənnəmdə yerləşməsi o deməkdir ki, «Yəmən», «Ərəbistan» deyəndə, qədim yazılarda bilavasitə Göydəki ruhlar dünyası nəzərdə tutulmalıdır. 

Tur dağının yanındakı müqəddəs vadinin «Vadiyi – Yəmən» (Eymən) adlanması, Yəmən ətrafında «Ümman» adlı ölkənin varlığı, Əqəba körfəzindən Mədinəyə gələn tək bir yolun isə xüsusi qeyd olunması onu göstərir ki, qədim Misirin Yer Allahı olan Qeb burada Əqəba adı ilə, Midiya isə Mədinə kimi göstərilir. Əgər nəzərə alsaq ki, Amon (Əman) Allahının adı yunanca «Ammon», yəni «Əmman» kimi yazılır, onda razılaşmaq olar ki, «sağ tərəfdəki ölkə», yəni Yəmən (Ya Əman) ərazisindəki Ümman rəmzi, «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı Əmmanla eynidir. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, «Kitabi - Dədə Qorqud»da Əmman dənizində kafərlər şəhəri tikilmişdir və orada üzgüçülər (asi-ruhlar – F. G. B.) su altında «mənəm Allah» deyə qışqırışırlar [4; 118]. Deməli, Yəmən elə Ümman dənizidir ki, bura da Allahların yaşadığı məkandır, yəni ruhlar dünyasıdır. Ieremiya [8; Ier.46:25,26], Naum və s. yəhudi peyğəmbərləri Ammon şəhərini No şəhəri ilə eyniləşdirirlər. Naum [8; Naum 3:8], No-Ammon haqqında yazır: O, «iki çay arasında, su ilə əhatə olunmuşdu, sədd onun üçün dəniz, dəniz isə divar idi». Qədim türk dilində No rəmzi «sağ tərəf» mənasında olan On rəmzi ilə eynidir. Deməli, No-Ammon rəmzi eyni zamanda sağ tərəfdəki Əmman/Ümman mənasındadır. Bu rəmzlər Rəhmanın, yəni Allahın yüksəldiyi ərşlə, onun kürsüsü və oradakı dənizlə bağlıdır.

Digər tərəfdən No rəmzi mənbələrdə «Anu» kimi də yazılır ki, Şumer mifologiyasına görə, baş Allah Anu Göy Məskənində yaşayır və yerə çox nadir hallarda uçub gəlir. Anunun nəticəsi olan Inannanın mülkiyyətinə daxil olan qədim Urukda onun üçün «yüksək ev», «Göydən enmək» üçün məbəd tikilmişdi. Bu «Evin» başa düşülməyən «mis karnizləri» olmuşdur və salnaməçilərin dediyinə görə, «onun tərkib hissələrini Allahlar özləri layihələşdirmişlər». Mətnlərdə Iqiqi adlanan ruhlar Anu Allahından asılı vəziyyətdə göstərilirlər və yerin, insanların taleyi həll edilərkən, onlar Allahların məşvərətində iştirak edirlər [5; 121]. Bu isə o deməkdir ki, No/Anu rəmzləri elə Ammon («Umma-No») Allahının rəmzidir. Allahların layihələşdirdiyi ev isə Amon Allahının Göy dünyasıdır. 

Ammon rəmzi əksinə Nammu kimi də oxunur, Bu rəmz mənbələrdə «Göy və Yeri yaratmış dəniz» mənasındadır. Doqonlarən mifində Nommo su Tanrısıdır. Nammu rəmzi «Ur-Nammu» kimi də yazılır ki, bu da Ra-Ammon deməkdir. «Tummalın yazıları» tarixi sənədində, Nippuru tikib, ona düzəliş vermiş şahların adlarının arasında Ur-Nammu, yəni Ra-Ammon adı da vardır. Tummal, daha dəqiq desək, Tumm-el məbədini Gilqameş və onu oğlu Urnunqal və ya Urluqal tikmişdir [83; 169]. Tummal rəmzi təbii ki Tuma/Atum/Adəm eli mənasındadır. Belə çıxır ki Tuma-eli məbədi, Amon Allahının yaratdığı Göy aləminin rəmzidir. Urnunqal [RNN-QL] rəmzi isə bu mətndə Qaliurunn [QL-RNN] rəmzi ilə eynidir ki, biz aşağıda bu haqda yazacağıq. Əgər nəzərə alsaq ki, Gilqameş (Gel elinin qamı – F. G. B.) rəmzi Göy şahlığını yaratmış Amon Allahının rəmzidir, razılaşarıq ki, onun oğlunun obrazı olan Urnunqal obrazı da axirətdə gəlməli olan Mehdinin rəmzidir və s.

Yuxarıda yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, müqəddəs yazılardakı «sağ tərəfdəki ölkə» - Yəmən, «Şərq ölkəsi» – Ərəbistan deyəndə, indiki Yəmən, Ərəbistan adlanan ölkələr yox, Midiya ərazisi və onun üstündəki Albaniya «torpağı» nəzərdə tutulmalıdır. Qədim misirlilərin «Ölülər kitabı»na görə də Saxmet-Uacit Allahı, yəni Midiya sakı, Göyün sağ tərəfində oturmuş kimi qeyd olunur ki, bu da onun sağda oturmuş türk sağ-apıt (Yafət) bəglərinə aid olması deməkdir.

E. ə. VIII əsrə aid Assuriya yazılarında Midiya ərazisində, Rimanuti və «Şərqin ərəbləri» (dəqiq: «Günəşin çıxdığı yerin ərəbləri») ölkəsinin də adı çəkilir [31; 219-221]. Qəddar Assur şahı Sanxerib isə urbi, yəni ərəbləri - arami və xaldeylərlə birlikdə Urukdan, Nippurdan  və s. ölkələrdən çıxarmışdır [163; 53]. Sanxerib rəmzinin «Sünik-ərəb» mənasında olması onu deməyə əsas verir ki, bu ərəblər ölkəsi məhz Midiyanın Sünik vilayəti ilə, yəni Albaniya ilə bağlıdır.

Biz bilirik ki, Midiyada əsasən «dağ və səhralarda dolaşan qüdrətli midiyalılar» yaşayırlar ki, burada «dağ və səhralarda dolaşan qüdrətli midiyalılar» deyəndə, Midiya dağları və ilkin materiya səhralarında ekstatik vəziyyətdə («suluq») dolaşan midiyalılar, yəni tərikə yolunu gedən türüklər, türklər nəzərdə tutulmalıdır. Belə çıxır ki, «Şərqin ərəbləri» ölkəsi deyəndə, Sührəvərdi Şərqində, yəni Göydəki Ereb – Şərqin Ərəbistanında dolaşan midiyalılar başa düşülməlidir. 

Ərəb geneoloqlarına görə də indiki ərəblər əsil ərəblər deyil. Əsil ərəblər mifik «Ad», «Samud», «Amalik», «Casim», «Cadis» və s. tayfalardır ki, islama qədər köçüb getmişlər (Təbəri, I/215). «Cadis» rəmzi təbii ki, kadus tayfa adının ərəb variantıdır ki, müqəddəslər nəsli olan pir, bəg, şıx, seyid və s.-rə, yəni azərilərə aiddir. A. Bakıxanov bildirir ki, orta əsrlərdə kaduslara «kateş» deyirmişlər və bu gün də, şəhər əhalisinin dilində qalmış «qədeş» sözü buradandır. Kadus rəmzi yunan mənbələrində Qades kimi, ölüm şahlığı və onun qapısı sayılırsa, yəhudi, ərəb mənbələrində bu rəmz «Qüds» kimi qeyd olunur. Yəhudilərdə müqəddəs mənasını verən «kodeş» rəmzi və islamlakı «mü-qəddəs» sözü də, əqdəs, kuddus və s. rəmzlər kimi kadus rəmzindən yaranmışdır. Kuddus/Qüddus rəmzi eyni zamanda Allahın 99 şərəfli adlarından biridir.

 Bu gün, keçmiş adı Vər-Gədüz (Tövratda Kades-Varni [əvrən Kadus]) olan Azərbaycanın cənub rayonun türk əhalisi iddia edir ki, «biz Yəmən vilayətindən gəlmişik və biz adi adam deyilik, çünki biz Allahın nurundan yaranmışıq. Əgər avam (adi adam) ölənə qədər yeyirsə, biz öləndən də sonra yeyirik». Belə çıxır ki, Azərbaycan əhalisi olan və tərikə yolunu keçmiş türk bəgləri Yəməndən gəlmişlər. 

Bildirmək istərdik ki, Əhdi-Ətiqdə kuddus, əqdəs, yəni müqəddəslik rəmzi kodeş (kdsh) kimi yazılır. Krutiskoy və Kolomenski Yuvenalinin mitropolitinin nitqində bildirilir ki, «müqəddəs» sözü Əhdi-Ətiqdə semit kökü olan «kodeş» (kdsh – müqəddəs) ilə bağlıdır. Bu kök (kdsh) Əhdi-Ətiq yazılarında 830 dəfə, aramilərin «kadiş» (kaddish, müqəddəs) variantı isə Daniil peyğəmbərin kitabında 13 dəfə çəkilir. «Kadeş» və «kadiş» sözləri (kadesh i kedeshah) demək olar ki həmişə bütpərəst dini təcrübəsi ilə assosiasiya olunur: «kadiş» (kaddish) bəzi yerlərdə Allahlara aid edilir. Digər yerlərdə isə bu kökdən olan Əhdi-Ətiq sözləri Yəhvaya, onu şəxsiyyətinə və onunla bağlı olan şeylərə aid edilir. Ümumilikdə isə müqəddəs sözü Əhdi-Ətiqdə dini termindir və onu Tanrıya aid etdikdə müqəddəs mənasında işlənir. Əhdi-Cədiddə semitlərin «kodeş» sözünün ekvivalenti yunan sözü olan «osiotis» [8; Lk. 1:75, Ef.4:24], «aqiotis» [8; Evr.12:10], «aqiosini» [8; Rim.1:4, 2Kor. 7:1, Sol.3:13] və «aqiasmos» [8; 1Sol.4:4, 7:1, Tim.2:15, Evr.12:14] sözüdür. Bununla belə, bu mənanın çatdırılmasının əsas xarakter termin «aqios» (230 dəfə) və «aqiazo» (27 dəfə) və eyni zamanda «osios» [8; Deyan.2: 27, 1, Tim.2:8, Tit.1:8, Evr.7:26, Otkr.15:4, 16:5] və «ieros» [8; 1Kor.9: 13, 2Tim.3:15] terminləridir. Bunlardan, «kodeş» sözünün əsas ekvivalenti, «aqios» rəmzi ətrafında olan qrupdur. Əhdi-Ətiq sitatlarında «osios» - «Kodeş Israel» (kedosh Yisrael), yəni Müqəddəs Israil sözünün ekvivalentidir ki, onu Əhdi-Cədid müəllifləri Xristə [8; Deyan.2:27, 13:35] və ya Allaha [8; Otkr.16:5] aid edirlər. Əsas məsələlərdən biri də odur ki, müqəddəs sözü Əhdi-Cədididə əsasən Allaha və tez-tezdə Allah ruhuna aid edilir. Eyni zamanda bu sözlər xristianlara aid edilir, əsasən də buna həvari Pavelin naməsində rast gəlmək olar. Xristianlar «müqəddəs»i - «aqi», «aqiya» adlandırırlar. Bu ifadə Əhdi-Ətiq köklüdür və «Allaha qulluq və onu şöhrətləndirmə üçün ayırılmışlar» mənasındadır və s. [102].

Bildirmək istərdik ki, kadus/kodeş rəmzi «kad-issi», yəni «Xuda-ruhu» mənasında «Allah ruhu» deməkdir. Islamda Əhəd (Hadi) və Xuda rəmzləri ingilislərin «Qad» sözü kimi «Allah» mənasındadır və Allahın 99 şərəfli adlarından sayılır. Kad/xud/qut rəmzindən eyni zamanda «yəhudi», yəni «ya-xuda» rəmzi yaranmışdır ki, qədim mənbələrə görə, bu yəhudilər türk bəgləri və xaqan nəslidir. Biz bu mövzuya qayıdacağıq. Belə çıxır ki, qədim mənbələrdəki əsil yəhudilər Allahlar nəslidir. Ellin müəlliflərinin çoxu yəhudiləri xalq hesab etmirdilər. Aristotel yazır ki, suriyalılarda filosofları «yəhudi» adlandırırdılar. Eyni fikirlərə Teofrast və Meqasfendə də rast gəlmək olar. Qurana görə Allah Xud peyğəmbəri, əl-Əhqaf dağında, yəni Qaf dağında yaşayan Ad nəslinə göndərir (Quran, 46:20,21). Digər tərəfdən kodeş rəmzinin Israilə aid edilməsi, kadus elinin bilavasitə Azər-eli ilə bağlı olması deməkdir.

Təbəri qeyd edir ki, I Xosrov taxta çıxanda, Iran 4 Sepəhbudluqdan ibarət olmuşdu: «Şərq Sepəhbudluğu - Xorasan və qonşu torpaqlardan ibarət idi, Qərb (Məqrib) Sepəhbudluğu, Cənub (Nimruz), yəni Yəmən Sepəhbudluğu, Xəzər Sepəhbudluğu, yəni Azərbaycan və qonşu ölkələr» (Təbəri, I/89). Mənbələrdə Xəzər adı altında Azər rəmzinin gizlədilməsi o deməkdir ki, Xəzərlər ölkəsi də bilavasitə Azərbaycandır. Iran ərazisində Yəmən Sepəhbudluğunun olması da qədim rəmzlərin bilavasitə Azərbaycanın cənubu ilə bağlılığı deməkdir.

Əl-Kəlbi yazır ki, Cənubi Ərəbistanın əl-Əşar tayfası Yəmənlə Bab-El-Mandeb arasında yerləşir [132; 45]. Bab-El-Mandeb qədim Misir mənbələrindəki Allahlar yurdu olan Punt ölkəsidir ki, Qədim Misir mətnlərindəki «Sinuxetin nağılı»nda Puntun sahibəsi Ureret, yəni Arrat/Ararat adlandırılır. Belə çıxır ki, Cənubi Ərəbistanın Əl-Əşar, yəni Aşur/Assur/Azər tayfası Irandakı Yəmən ərazisi ilə Ararat dağının arasında yerləşir.

Digər tərəfdən, Yəmən Sipəhbudluğunun «Iran» adlanması o deməkdir ki, Yəmən, yəni «Ya Əman» rəmzi bilavasitə Iran/Aranla (ərənlər ölkəsi) bağlıdır. Ümumiyyətlə, Aran/Arian rəmzi qədim yunan yazıçılarının Qafqaz Albaniyasına aid etdikləri rəmzdir ki, Ibn Xordadbehə görə, o ərəblərə qədər xəzərlərin olmuşdur. Z. Bünyadov «Azərbaycan VII-IX əsrlərdə» kitabında faktlara istinadən yazır ki, Abbasilər hakimiyyətə gəlməzdən əvvəl Azərbaycana Rəbiə və Mudar nizarilərini köçürdülər. Azərbaycanın birinci Abbasi hakimi Yəzid ibi Xatəm ül-Mükəlləbi isə yəmənliləri Azərbaycanda elə yerləşdirdi ki, burada nizarilərdən heç kim qalmadı. Daha sonralar: «Xuzeyfə ibn Hazimin yerinə Harun ər-Rəşid Yusif ibn Rəşid əs-Sulamini (Arran hakimi) təyin etdi. Onun da hökmranlığı dövründə nizarilərin sayı xeyli artdı, halbuki, bundan əvvəl burda yəmənlilər çox idi» [133; 163-168]. 

Mudar rəmzi ilə bağlı qeyd etmək istərdik ki, bu rəmzi farslar Misir rəmzinə  aid edirlər. Belə ki, əgər yəhudilər Misiri – Misraim, assuriyalılar Musur adlandırırlarsa, farslar bu ölkəni Mudraya kimi qeyd edirlər [2; 484]. Lakin mudar/mudraya rəmzi qədim Misir Allahı olan Amon-Ra və Mut Allahları (Mut-Ra) ilə bağlıdır. Belə ki, Abu-Odada, Mut – «Göyün böyük sahibəsi, Qermontun, yəni Armantun sahibəsi» adlandırılır [116; 62]. Ay Allahı Xonsunun anası və Amonun arvadı olan Mut – mənbələrdə «analar anası» adlanır və çalağan quşu, ilahə dişi şir kimi də qeyd olunur [6; 368].

Qədim Misirin Mut-Ra Ilahəsi mənbələrdə Mitra kimi də yazılır. Araşdırıcılar bildirirlər ki, Mitra rəmzi qədim Iran mifologiyasında müqavilə ilə bağlı olan personajdır və eyni zamanda Günəş Allahı obrazında çıxış edir. Mitra haqqında məlumata Avestada rast gəlinir, müqavilə mənasında kosmik qanuna uyğunluq və hətta müqavilənin təcəssümü mənasındadır. Mitranın müqavilə funksiyasına görə, torpağı nizamlayır və onda həyatı təşkil edir. Mitra insanlar arasında sabitliyin və razılığın qarantıdır, ölkəni özbaşnılıqdan və bədbəxtlikdən gözləyir. O insanları birləşdirir, onları öz lazımi yerində yerləşdirir. Mitranın yaxşı və pis, yalan və doğru arasında vasitəçi rolu da vardır. Bu mənada o, mənəviyyat sərhəddini təyin edən ilahə kimi də çıxış edir. Eyni zamanda Mitra ilə iranlıların Baqa Allahı da bağlıdır. Mitra təkcə sosial yox, eyni zamanda təbii kosmosun da nizamlayıcısıdır. O, sularla, Günəşlə bağlıdır, o geniş sahələrin sahibi, suları doldurandır. Onun hesabına yağış yağır və bitki aləmi canlanır, o, «həyat verən» və «oğul verəndir» və s. [108]. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, Mitra ilahəsi Göydəki ruhlar dünyası mənasındadır ki, bu dünya insanla müqavilə ilə bağlanmış və Göydəki kosmik qanunlara uyğunlaşdırılmışdır. Ilkin materiyadan təşkil olunmuş bu torpaqda insan ruhları, yerdəki əməllərinə uyğun yerləşdirilirlər və bütün bunlar Mitra ilahəsinin funksiyasına daxildir. Deməli, Mitra obrazı Göydə qərar tutmuş Amon-Ra Allahının ikinci yarısı mənasındadır ki, mənbələrdə onu Pta Allahı kimi də təqdim edirlər. 

Mətnlərdə Mut ilahəsi Mut-Xotep kimi, yəni Mut-Ptax (Ptah) kimi də yazılır və Neftida onun bacısı adlandırılır [18; 637]. Mut eyni zamanda Napatlı Mut adlanır ki, bu da Amon Allahının vətəni olan Napat eli ilə bağlıdır. Neftida da elə Göydəki Napat eli deməkdir. Misirşünas Q. Bruqş yazır ki, Şərqdə, Xitlərin böyük şahlığı yeni Mat adı ilə tanınmağa başladı [2; 535]. Belə çıxır ki, digər mənbələrdən Midiya kimi tanınan Mut/Mat ölkəsi daha əvvəllər Xita, yəni Quti/Kuta/Xuda və s. adlarla adlanmışdır. Strabonun «Coğrafiyası»sına görə kaduslar, amardlar və s. tayfalar məhz Nifat və Zaqr dağlarına səpələnmişlər (Strabon XI:13/3). Kadusların Midiya ərazisində yaşadığını nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, Nifat dağları da məhz Midiya dağlarıdır. Iordan Nifat dağları ilə bağlı yazır: «Tayfaları müxtəlifliyi ilə bağlı onu müxtəlif adla adlandırırlar. Indus onu burada Lamma, sonra isə Propaniss; parfiyalı – əvvəl Kastr, sonra isə Nifat; suriyalı və erməni – Tavr; skif – Qafqaz və Rifey, sonda isə yenidən Tavr adlandırırlar; bu təpəyə müxtəlif tayfalar bundan başqa da adlan verirlər [134]. Pavel Orosiy (1:2/36) də təsdiq edir ki, Qafqaz çox adlarla adlandırılır. Pompey Mela (1/109) isə yazır: «Buradan qalxan dağlar təpə kimi uzanaraq Rifey dağları ilə birləşirlər; onlar bir tərəfdən Evksinə, Meotidaya və Tanaisə, digər tərəfdən isə – Kaspi dənizinə istiqamətlənmişlər və Keravn, digər yerdə isə Tavr, Mosxi, Amazon, Kaspi, Koraks və Qafqaz adlanırlar: onlar bu və digər xalqlara aid olduqları kimi, bu və digər adlarla da adlanmışlar». Bir təpənin müxtəlif adlarla aldanması, bu təpənin ilkin təpə rəmzində olması ilə bağlıdır ki, məhz bu təpə, qədim mənbələrə görə, dünyanın yaradılması zamanı ilkin okeandan üzə çıxmışdı.

Buradakı Kastr və Mosxi rəmzləri isə mənbələrdə Kostroma və Moskva kimi də yazılır. Biz yuxarıda bununla bağlı qeyd etdik ki, kilsə kanonlarına görə Rus çarının paytaxtı Kostroma şəhəri olmuşdur. Moskva isə Rus alimlərinə görə, mənbələrdə Roma kimi, Moskva çarı isə Bizans imperatoru kimi qeyd olunur. Lakin Moskva çarı mətnlərdə eyni zamanda kainat əhəmiyyətli və bütün pravoslavların çarı kimi, Rus şahlığı isə kainatın proslav imperiyası kimi qeyd olunur. Kainat monarxiyası olan Moskvadakı Kremldə «müqəddəsdər müqəddəsi» olan məbədgah tikilmişdir və burada qızdırılaraq döyülmüş təmiz qızıldan Allahın qəbri və çoxlu sayda həvari-mələklərin qızıl heykəlləri düzəldilmişdir. Rus rəmzinin Arus/Ares/Osiri rəmzləri ilə eyniliyi isə onu deməyə əsas verir ki, burada söhbət qədim Misirin Osiris şahlığından gedir ki, bu şahlıq da Alban dağlarının üstündə yaradılmışdır. Deməli, Osiris/Azər şahlığı, Qafqaz dağlarındakı bir təpənin üstündə yaradılmış ruhlar dünyasıdır və onun müxtəlif adlarla adlanması Allahın, insanların dillərini dəyişdirib dünyaya səpələməsi ilə bağlıdır. Eyni rəmzlərin müxtəlif dillərdə müxtəlif məna vermələri ilə əlaqədar bəzi rəmzlərin açmasına nəzər salaq.

Qafqaz rəmzi - Qaf dağı və Qaz, yəni Oğuz mənasındadır. Buradakı Rifey [RF-Y] rəmzi efir [FR], Ərəf [RRF] və s. rəmzlərlə eynidir. Ərəf rəmzi ərəb dilində «maneə» deməkdir (Quran, 7). Allahın 99 şərəfli adlarından olan Rafi (qaldıran) və Rəuf (çox mehriban) adları da məhz Ərəf/Rifey rəmzləri ilə eyni mənalıdır. Bu rəmzdən arif [RF ] sözü, yəni marifə və ya irfan mistik biliyi olan sufi müqəddəsinin rəmzi yaranmışdır ki, o, Allah və onun efirdə gördüyü işlərlə bağlı xüsusi biliyə malikdir. Eyni mənalı Ərraf [RRF] rəmzi, Abulabbas ibn Teymiyyənin sözlərinə görə, «kahinin, nücam elmini, kabbalanı və bu növ işləri bilənin adıdır». 

Ərəfə [RF] günü islamda – Qurban bayramının günüdür və o gün qurban vasitəsi ilə iki dünya (dəniz) arasına (efirlə fiziki dünya arasında) sədd çəkilmişdir. Lakin bu rəmz eyni zamanda Fərat/Frat [FRT] çayının adı ilə səsləşir ki, bu da çayın axan efir [FR] kütləsi mənasında, firon Napatlı Amonun bədənindən axması ilə əlaqədardır. Biz yuxarıda yazdıq ki, tək Allahın obrazlarından olan Şiva Allahı, dirilik suyu olan Qanqı Göydən yerə gətirir və Göydən gələn Qanqın yeri dağıtmaması üçün o bu suyu öz çiynində qəbul edir.

Tövrata görə, Eres-Izrailin sərhəddi «misir çayından - böyük Prat çayına qədərdir». Bu isə o deməkdir ki, Eres-Izrailin sərhəddi kosmik insan olan Atum Allahının, yəni Pir-Atanın (Prat) hakim olduğu ərşin sərhədlərindədir. Herodota (IV/48) görə, Istr – Skifiyada birinci çaydır, ora Skif torpağından axan beş çay tökülür: skiflərdə Porata adlanan çay ellinlərdə Piret [PRT] adlanır: sonra isə Tiarant, Arar, Naparis və Ordess çaylarıdır. Burada Istr, yəni Iştar – Allah mənasında olan çayın Piret çayı ilə eyni olması, bu rəmzlərin eyniliynə işarədir. Islamda Fərat [FRT] çay adı Ifrit [FRT] rəmzi ilə eyni mənalıdır ki, bu rəmz də ən hiyləgər cin deməkdir (Quran, 27:39). Fərat çay adının ifrit - cin rəmzi ilə eyniliyi, hər ikisinin, ali idrakın rəmzi olan ilkin materiya ilə əlaqəsi mənasındadır. Belə ki, Fərat çayı, axan ilkin materiya çayıdırsa, ifrit – məhz bu çayın, yəni ilkin materiyanın hesabına ən müdrik varlıq olması mənasındadır. Yazdıqlarımızı düzüb ümumi məna vermək istəsək, məlum olar ki, dağ, maneə, firon, gizli elm, qurban bayramı, çay, ən müdrik varlıq, Izrail və s. rəmzləri bir-biri ilə bağlıdır. Bunların ardıcıl izahı isə bizə qədim Misirin, dünyanın Allah tərəfində yaradılması rəvayətini verər ki, burada maq, efirin sirlərini dərk edərərək, qurban vasitəsi ilə dağın altında rəmzi Göy aləmi yaratmış və ora Göydən ilkin materiyanı çay şəklində gətirmişdir. Bu dağı yaradandan sonra O, oranı iki dünya arasındakı səddə çevirmişdir və s.

Əvvəlki mövzuya qayıdaraq qeyd edək ki, Qafqaz dağlarını Azərbaycanlıların Fit, ərəblərin isə Cəbəl əl-Fəth və s. adlandırması məlumdur. Cəbəl rəmzi mənbələrdə Qəbələ (Tövratda Xavila), yəni Göydəki Qaba-El mənasındadır ki, qədim Misir yazılarında bu rəmz Qeba/Qib və s. formalarda yazılır. Fit rəmzinin Yafət, Qəbələnin isə Qeba – Göydəki qədim Misir torpağı mənası onu deməyə əsas verir ki, Napatlı Mutun torpağı məhz indiki Misir ərazisində yox, Qafqaz dağlarındakı Midiya ərazisində olmuşdur. Fit rəmzi eyni zamanda Prometeyin atası və türklərin əcdadı olan Yafət adı ilə bağlıdır və qədim Misir yazılarında onu Pta/Ptah, yəni Fət/Fəth kimi də qeyd edirlər. Deməli, yuxarıdakı «mudar nizariləri» deyəndə, Arman (Ra-Amon – F. G. B.) dağlarındakı Mutun, yəni Midiyanın Napat eli nəzərdə tutulmalıdır ki, qədim mənbələrdə Misir rəmzi altında Asar (Assur), yəni Azər rəmzinin gizlənməsi haqqında artıq yazmışıq. Qədim Misir mətnlərində I Setinin ikinci adı Merneptah («kim ki Ptahı sevmişdir») olmuşdur ki,  bu rəmz Mer-Nept-ah rəmzində - Mar-Napat-Ağa mənasındadır və Setinin «Napat marlarının ağası» olması deməkdir. Qədim Misirin XIX sülaləsinə aid yazılarda Marneptah əvəzinə Meriamon («Kim ki Amonu sevir») yazılır ki, bu Amon Allahının marlar nəslinə, yəni Midiyalıların banisi olmasına işarədir [41; 558].

Nizari rəmzi Tövratda [8; Çisl.6:2] «nazorey» kimi qeyd olunur və Allah qarşısında öhdəlik mənasındadır. Belə ki, yəhudi yazılarına görə, özünə öhdəlik götürən hər bir adam müəyyən müddət yemir, içki içmir, saqqal saxlayır, qurban kəsir və s. Dilimizdə «nəzir» kimi qalmış bu rəmz, qədimdə əsasən özünü Allaha həsr etmişlərə deyilmişdir. Deməli, nizari rəmzi altında peyğəmbərlər nəsli kimi, Allaha qulluq edən «cəmiyyət» başa düşünülməlidir [8; Am.2: 11-12]. 

Firdovsi özünün «Şahnamə» əsərində xüsusi qeyd edir ki, əgər katuzilər (kadus), xalqdan ayrılıb bilavasitə Allaha sitayişlə məşğul olmalıdırlarsa, nisarilər şaha dayaq, onun ətrafı olan «silah gəzdirən» igidlərdir [37; 32]. Firdovsi nisariləri «silah gəzdirən» adlandırmaqla onların da müqəddəslər nəsli olmasını qeyd etmişdir. Çünki, qədim mənbələrdə silah deyəndə bilavasitə «ilahi od» mənasında olan və dilimizdə seyidlərin, pirlərin cəddinin gücü kimi başa düşülən, iranlıların farn (fərr) adlandırdıqları qeyri-adi «qüvvə» nəzərdə tutulmalıdır ki, onlar söz vasitəsi ilə varlıqlara fiziki təsir etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Pirlər nəslinin bu qeyri-adi xüsusiyyətlərinə görə bəzi mənbələrdə nisar rəmzi şeytanla, iblislə əlaqələndirilir. Belə ki, Təbrizli Arakel, Şah Abbası – «ölkələr talançısı və xristian xalqlarının, Nesar yurdunun qənimi» adlandırır [30; 4]. Burada nesar (ne"sar, yəh.) rəmzi iblis, şeytan yurdu mənasında işlənir.

Yəhudi yazılarına görə, qeyri-adi silah Izrail övladlarına verilmişdir. Ravi Akiva bu haqda yazır: «Izrailin oğulları sevimlidir, çünki onlara «dünyanın yaradıldığı silah» verilmişdir: ən böyük sevgi isə onunla bağlıdır ki, onlar dərk edirlər ki, onlara «dünyanın yaradıldığı silah» verilmişdir» [20; 60, 277]. «Bxaqavad-Gita»nı yazdığına görə, Şivanın həqiqi təbiətini dərk edən Arcuna ondan qeyri-adi «Paşu patastra» (Paşupata – Şivanın epitetlərindən biridir) silahını alır [26; 245]. Hind yazılarında Şivanın silahından başqa Indranın, Bramanın («brahmaşiras») silahlarından da danışılır. Ermitajın məşhur papirusu olan «Merikar şahın nəsihəti»də isə deyilir: «O (Allah), onlar üçün sehri (magiya) silah kimi yaratdı ki, hadisələrin təsirinə məruz qalmasınlar və eyni zamanda gündüz və gecə yuxu verdi» [136; 67]. Buradan məlum olur ki, seyid və pirlər elə qədim Misirdə silah verilən müqəddəslər nəslidir ki, Izrail (Azər-el) oğulları deyəndə də məhz onlar başa düşülməlidir. Onlara gündüz və gecə yuxu verilməsi isə bu nəsli Ilahi yuxu, yəni vaqeə görə bilməmələri ilə bağlıdır. Deməli, ərəb mənbələrində ənsarilər kimi qeyd edilən nisarilər, yəni nizarilər bilavasitə müqəddəslər nəslidir və məlumdur ki, Məhəmməd peyğəmbərin varisinin seçilməsin zamanı mühacirlər ənsarilərə - «Əmir bizdən, vəzir sizdən» demişlər [36; 44]. Bu isə o deməkdir ki, buradakı mühacirlər - öz həyatını Allaha həsr etmiş kaduslar, yəni müqəddəslər, ənsarilər isə «silah gəzdirən» nisarilərdir. Ənsarilərə müraciət edən Əbu Bəkr deyir: «Biz Məkkəlilər – hökmranlarıq: siz – yalnız bizim müavinlərimizsiniz» [35; 70]. Belə çıxır ki, kaduslar elə məkkəlilərdir ki, hökmranlar və peyğəmbərlər nəslidirlər. Məkkə rəmzi Yardımlı rayonunun Yolocaq kəndinin ərazisində Pir-Məkkə ziyarətgahı adında qalmışdır ki, bu da hökmranlar nəslinin məhz bu ərazilərdə yaşamasına işarədir.

Buxari, Əl-Baranın sözlərinə istinadən yazır ki, peyğəmbər demişdir: «Ənsariləri yalnız iman adamları sevir və yalnız ikiüzlü adam onlar sevməz və (buna görə də) Allah yalnız onları sevən adamları sevir, onları sevməyəni Allah da sevmir» [44; 3783]. Digər hədisdə isə bildirilir ki, peyğəmbər ənsarilərə demişdir: «Siz mənim üçün – ən sevimli insanlarsınız». Quranın 110-cu surəsi «Ən-Nəsr» adlanır və kömək mənasındadır ki, buradakı kömək, nisarilərin Allah tərəfindən insanlara olan köməyi və s. mənalardadır.

Lakin kadus, yəni müqəddəslər nəsli seçilmişlər olduğu üçün onlar yəhudi, yəni «Ya-Xuda» nəsli sayılırlar. A. Mets yəhudi cəmiyyətləri haqqında danışarkən yazır ki, «Bağdadda «reş qaluta» - ərəbcə «rə’c əl-cəluta» adlı cəmiyyət var idi ki, onlara hətta müsəlmanlar seyyidün – «bizim ağamız» rütbəsini vermişdilər. Lakin onların sözü yalnız Şərqi Fəratda gücə malik idi. Kairdə isə «sar-xassarim» – «şahzadələr şahzadəsi» cəmiyyəti mövcud idi…» [125; 244]. Hər şeydən əvvəl qeyd etmək istərdik ki, əgər rəmzlərin qarşısında və ya sonunda «Ya» rəmzi varsa bu, qeyd olunan rəmzin müqəddəsə, yəni ilkin materiya ilə əlaqəsi olana aid olması deməkdir. 

Qalut rəmzi şiələrin ifrat cərəyanı olan qulat (qali - gel) rəmzidir ki, bunlar gel nəsli sayılır. Islamda ifrat şiələrdən əsasən Abdulla b. Saba qəbul olunmuşdur o, Əlinin ölümünü qəbul etmir və onun gəlişini gözləyirdi. Məhz ifrat cərəyanlarda imamın gizli vəziyyətdə olması və qayıtması (əl-qaib, ər-raca) inamı, onun «peyğəmbər biliyinə» malik olması, onun paklığı, ilahı təcəssümü, zühur etmə və ruhun digərinə keçməsi fikirləri yaranmışdı [36; 55]. Belə çıxır ki, mənbələrdə yəhudi deyəndə, indiki «yəhudi dilində» danışan və iudaizm dininə qulluq edənlər yox, Əlini Allah simasında təsəvvür edib, onu gözləyən ifrat şiə müsəlmanları nəzərdə tutulmalıdır və biz bu mövzuya qaydacağıq.

Islamda nizari deyəndə əsasən ismaililər nəzərdə tutulur ki, müxtəlif dövlətlərdə onlar «əl-batiniyyə», «əs-səbiyyə», «əl-qəramilər» (qərmətilər), «ət-təlimiyyə», «əl-mülhidə» və s. adlarla adlanmışlar. Inama görə, Məhəmməd ibn Ismailin ölümündən sonra o yeddinci - sonuncu imam kimi qayıtmalıdır. Nizarilərin müstəqil dövlətinin paytaxtı isə Iranın Ələmut qalası hesab edilir ki, məhz bu mənada ismaililəri Iranda «qala adamları» adlandırırdılar [45; 158]. Lakin ismaililərin mənbələrdə mələhi, məlahi, əl-mülhid, əl-məlahid və s. adlandırılması o deməkdir ki, ismaili-nizarilər adı altında mələk və Mələküt rəmzləri başa düşülməlidir. Belə çıxır ki, Ələmut (Muta-eli/Midiya) qalası – Göydəki ruhlar dünyasının, yəni mələklər məkanı olan Mələkütün qalasıdır ki, biz bu haqda yazacağıq. Ibn Fərabinin və Ibn Sinanin yazılarında Mələküt - ilkin ağıl olan «əl-əql əl-əvvəl»ə, yəni ilkin materiyaya uyğundur. Quranda Mələküt - yerdəki Mülkün hakimiyyətinin əksi, Allahın ali hakimiyyəti, Allahın əmri və Ilahi sirlərin əsası mənasındadır (Quran, 6:75, 7:185, 23:88, 36:83). 

XIII əsrin əvvəllərində Yaqut yazır: «Kuhistan hazırki zamanda Həsən ibn Sabbahın ailəsi olan malahidlərin hakimiyyətindədir» [69; 128]. Kuhistanın malahidlərin hakimiyyətində olması, bu rəmz altında mələklər dünyasının başa düşülməsi deməkdir. Belə çıxır ki, «Kuhistan» rəmzi altında «Haq ölkəsi» başa düşülməlidir ki, Haq rəmzi ilə Kuh rəmzi eyni mənalıdır və biz bu rəmzin açılışına aşağıda qayıdacağıq. Kuhistanın Həsən ibn Sabbahın hakimiyyətində olması o deməkdir ki, Sabbah rəmzi burada Allah rolunda göstərilir. Ismaililərin pul sikkələrinin araşdırmasından belə çıxır ki, Həsən ibn Sabbah özünü yalnız imamın müavini saymış və onun adından hərəkət etmişdir. Yazılanlara görə, Həsən ibn Sabbah ölümündən əvvəl öz Ələmut dövlətini öz xələfinə o vaxta qədər tapşırmışdır ki, «imam öz dövlətinin başına keçəcək». Imam isə irqin fəxri olan Nizardır, hansı ki, deyilənə görə sağdır, lakin onu heç kim görə bilməz. O həmişə əbədi yaşayır və şahlıq edir [69; 165, 166, 59]. Burada imam deyəndə təbii ki, axirətdə gəlməli olan Mehdi nəzərdə tutulur. Başqa bir nizari rəvayətinə görə, birinci «gizli imam» Nizarın nəvəsi olmuşdur ki, atasının və babasının Misirdə zindanda ölümündən sonra yetim qalmışdır. Onu nizarilər xilas etmiş, Ələmut qalasına aparmışlar, orada onu Həsən-i Sabbah gizlində tərbiyə etmiş və heç kimə göstərməmişdir [45; 159]. Ələmut rəmzinin Muta eli, yəni Midiya mənasında olması o deməkdir ki, burada həqiqətən də söhbət ruhlar dünyasından gedir və biz aşağıda Muta rəmzinin açması üzərində geniş dayanacağıq. 

Lakin Nizarın əbədi yaşayıb şahlıq etməsi, onun Allah rolunda olması mənasındadır ki, qədim Misir yazılarında bu rəmzlər bilavasitə Misir Allahlarına şamil edilir. Belə çıxır ki, Nizar deyəndə qədim Misirdə dirilik suyu, Ilahi od və s. mənalarda olan Oziri/Osiris Allahı başa düşülməlidir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz mətnlərin birində Osiris Nunun – «mən Sebek Allahı kimi diriləcəyəm» deyimindən isə belə çıxır ki, mənbələrdə Sabbah deyəndə məhz qədim Misirin Sebek Allahı başa düşülməlidir. Osiris Allahının mənbələrində «ölüb-dirilən Osiris» adlanması, Sebek Allahının da bu mənada dirilməsi, onun Osiris Allahının obrazında olması deməkdir.

Mənbələrdə Sebek Allahının Baxaunun, yəni subasma torpağı olan Misirin hökmdarı adlanması və çox simaları olan Allah kimi qeyd olunması onu deməyə əsas verir ki, Sebek, yəni Sabbah rəmzi bilavasitə Amon Allahının obrazlarındandır. Buradakı Baxau rəmzi «VII əsr Erməni coğrafiyası»nda Kambeçan, Şake ərazisi ilə yanaşı Bex ərazisi kimi çəkilirsə, islamda bu rəmz Bəkkə, yəni Məkkə kimi qalmışdır.

Qeyd etdiyimiz kimi, «Piramida mətnləri»ndə Sebek Herakleopolun Şimalının baş Allahı və qədim Neyt (Nut) Ilahəsinin oğlu sayılır və onun əsas funksiyası, su şahlığını idarə etməsi, yeri bərəkətlə təmin etməsidir. Sebek-Ra dünyanı idarə edir və firon kimi o da «Enneadanın sahibidir». Fayumda Sebek Demiurq sayılır, ona Ra Allahının epitetlərinin xüsusiyyətləri aid edilir və hesab olunur ki, Sebek ölənlərin ruhlarının o dünyada qayğısına qalır. Karnak sütununun mətnində Sobexotepin, yəni Sebek-Ptah Allahının «Ra-nın cismindən olan oğlu, əbədi ömür verilmiş və iki torpağın taxtının hökmranı» adlanması o deməkdir ki, o eyni zamanda Mehdinin obrazıdır. Buradan isə belə nəticə çıxarmaq olar ki, Həsən ibn Sabbah obrazı da həm Amon Allahı və həm də axirətdə gələcək Mehdi ilə bağlıdır.

Erməni tarixçisi Kirakos Qandzaketsi də ismaililəri, yəni mülhidləri - ölüm mələyinin nəsli kimi (Əzrail) kimi təqdim edir ki, onlar Allahın ölüm haqqında verdiyi əmrləri çox dəqiqliklə yerinə yetirirlər: «Onlar, müxtəlif geyimdə bir yerdən digər yerə o vaxta qədər uzun müddət dolaşırlar ki, onlara göstərilən insanı öldürsünlər. Buna görə də bütün şahzadələr və şahlar onlardan qorxurlar və onlar vergi verirlər. Onlar öz şahzadələrinin əmrlərini  həddindən artıq dəqiqliklə yerinə yetirirlər və hətta bəzi həllarda öz canlarını da qurban verirlər» [69; 207]. 

Əhdi-Cədiddə nizari rəmzi eyni zamanda Isa peyğəmbərə [8; In.19:19] də şamil olunur və onun Nazaretin Qaliley şəhəridən olması qeyd olunur. Qaliley şəhəri - Qolelu/Xulul kimi tanınan «Xəlil xanə»sidir ki, Əhdi-Cədiddə bu «Qalileyin Kanası» (Kana Qalileyski) adlandırılır və Isa peyğəmbərin suyu şəraba çevirdiyi yer kimi göstərilir [8; In.2:1, 4:46-54 və s.]. Xanə rəmzi ümumiyyətlə yer, ev, şahlıq və s. deməkdir. Əgər Islamda Xəlil xanəsi peyğəmbərlər nəslinə, o cümlədən, Məhəmməd peyğəmbərə aid edilirsə, Əhdi-Cədiddə bu rəmz bütün yəhudi peyğəmbərlərinə aiddir. Hədislərdə Məhəmməd peyğəmbərin Xəlil adlanması hamıya məlumdur. Belə çıxır ki, M. Xorenatsinin qeyd etdiyi kimi, həqiqətən də bütün qədim yazılar yalnız bir nəslə – bilavasitə Allahla bağlı olan yəhudilər nəslinə aiddir. Buxarinin hədislərinin birində peyğəmbər deyir: «Bu dünyada və əbədi dünyada mən Məryəm oğlu Isaya yaxınam. Peyğəmbərlər  - (atadan bir olan) qardaşdırlar: anaları ayrıdır, dinləri də birdir» [44; 3443]. Belə çıxır ki, ərəb olan Məhəmməd peyğəmbər yəhudi olan Ibrahim, Musa, Isa və s. peyğəmbərlə qardaşdır və onların dinləri də birdir. Həqiqətən də ərəb [RB] rəmzi, yəhudi mənasını verən əvrə/ibri/ibrani [VR/BR=RB/RBN] və s. rəmzlərlə eyni mənalıdır və «Ba – Ra», yəni «Ra Günəşi ilə birləşmiş Ba (Ban) ruhu» deməkdir. Allahın 99 şərəfli adlarından olan Bari (dünyanın yaradıcısı, banisi), Bərr (ehsan eləyən), Varis rəmzləri də məhz bu mənadadır. 

Yuxarıda yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, «Şərqin ərəbi» rəmzi bu ərəblərin bilavasitə Göydəki ruhlar dünyasından gəlmələri mənasındadır. Əl-Kufi «Kitab əl-fütuh» əsərində yazır: «Salman ibn Rəbiyyə və Iran əhalisindən onunla gələnlər Ermənistana daxil oldular. Yerli əhali bir birinə deyirdi ki, üstümüzə gələn tayfa deyilənə görə, guya Göylərdən enmişdir və guya bu adamlar ölmürlər və silah onlara heç bir xətər yetirmir» [137; 59]. Bu o deməkdir ki, «ərəb» rəmzi adi rəmz yox, Göydən gələn, yəni Allah – Rəbb mənasında işlənən rəmzdir. Əgər biz qədim yazılara nəzər salsaq görərik ki, qədim mənbələrdə də Göydən yerə enmiş tayfa haqqında məlumatlar verilir. Belə ki, A. Oppenxeymin yazdığına görə Mesopotamiyanın məhşur çarlar (şahlar) siyahısı, yəni kutilər sülaləsinin hakimiyyəti mifik dövrlərdən, yəni «çar hakimiyyəti»nin «Göydən yerə» endiyi dövrlərdən başlanır» [39; 146]. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi isə, çar hakimiyyəti daşqının baş verdiyi zamanda olmuşdur. Deməli, ərəb deyəndə, qədim mənbələrdə Amon Allahının daşqın yaradandan sonra Ilahi qüdrətə malik olmuş və Allahlar nəsli sayılan kutilər (xudalar) nəzərdə tutulmalıdır. 

Mənbələrdə kuti/quti tayfalarını «Umman-Manda» adlandıraraq, onların «dəniz xalqı» olması xüsusi qeyd edilir. Keniq də Umman-Manda tayfasına fantastik dəniz xalqı kimi baxır [31; 79]. Quti, Umman-Manda və Midiya tayfalarının mənbələrdə bir-birlərini əvəz etmələri, onların eyni tayfa olduğuna işarədir. 

Qədim Misir mifologiyasında quti [QT] rəmzi Ixet [XT] kimi qeyd olunur və o Göy ilahəsi, Günəş doğan Göy inəyi kimi göstərilir və Xator, Nut və s. ilahələrlə eyniləşdirilir. Ixet/xet rəmzi, Misir mətnlərinə görə, fiziki bədən (xat) mənasındadır ki, parçalanır və onu mumiyalaşdırmaq mümkündür. Xat rəmzindəki Ka- (Xu) rəmzi insanın nüsxəsi hesab edilir və şəxsiyyət formasındadır, öz zahiri görünüşü, insani keyfiyyəti var və insanla qəbirdə bir yerdə olur və istədiyi zaman ondan ayrıla bilir istədiyi yerə gedə bilir və istənilən cildə girə bilir [18; 216]. Bu rəmzi başa düşmək üçün qədim Misirin «Ölülər kitabı»na nəzər salaq. Orada yazılana görə, ölən Allahdan xahiş edir ki, O ona ürəkdəki (Ba) ruhu və mənəvi ruhu (Xu) saxlamaqda kömək etsin, belə ki, Ba insanın material bədəni ilə (xat), xu isə mənəvi bədənlə (sax) birləşir. Ruhların birləşməsi isə Iunu (Geliopol) şəhərində baş verir [18; 274]. 

Biz yuxarıda yazdıq ki, sufilərdə ürək – «Allahın mövcudluğu» olan hissədir ki, məhz burada Ilahi mahiyyət maddi mahiyyətdə təcəssüm etmişdir. Qədim mənbələrdə Ilahi mahiyyət Xu, Ka və s. rəmzlərlə qeyd olunur. Bu o ruhdur ki, Allah onu ilkin materiya ilə bağlamışdır. Yəni bu ruh elə Prometeyin gətirdiyi Ilahi oddur. Ba ruhu isə insanın yaddaşı, ömrü boyu yığdığı informasiyadır ki, öləndən sonra da onun yaddaşında qalır. Deməli, baxu/baka/bəqa, yəni bəg rəmzi insan yaddaşının Ilahi mahiyyətlə – Allahla birləşməsi deməkdir. Islamda Allahın 99 şərəfli adlarından birinin də Baqi (əbədiyyət) olması, Allahın – ilk bəg səviyyəsinə qalxmış insan olması deməkdir. 

Digər tərəfdən, mətnlərdə ab - ürək, xat isə ürəyin yerləşdiyi ərazi, yəni ürəkətrafı çanta mənasında da tərcümə edilmişdir [18; 408]. Ab rəmzinin ürək mənası verməsi Ba- ruhunun məhz ürəkdə yerləşməsi mənasındadır. Buradakı xat rəmzi isə daha dəqiq ifadə etsək - Xu Ilahi mahiyyəti saxlayan qab, varlıq mənasındadır. Buna görə də mənbələrdə xat/xuda, yəni Allah rəmzi həm Ilahi mahiyyəti özündə gəzdirən müqəddəslərə və həm də yerdən Göyə qədər ucalmış kosmik insan olan Adəmə aid edilir. Məhz bu səbəbdən Göydəki ruhlar dünyası Xator adlanır. Xator eyni zamanda «Qor Allahının evi» kimi tərcümə edilir. Mətnlərin birində deyilir: «Və Ra - Bexdetli Qora dedi: «Bu düşmənlər çay yuxarı Setet ölkəsinə – sütun evi olan Xat tərəfə üzdülər, və onlar çay yuxarı Şərqə tərəf Txalt (və ya Txart) ölkəsinə, onların bataqlıq vilayəti tərəfə üzdülər» [18; 101]. Burada Xat-ın sütun evi olması, ruhlar dünyasının - Göyü saxlayan sütun kimi təsəvvür olunması ilə bağlıdır. Biz aşağıda Xator, sax, sütun və s rəmzlərin açmasını verəcəyik. Belə çıxır ki, xat/xuda/quti deyəndə həm özündə Ilahi mahiyyət daşıyan müqəddəslər və həm də Göydəki Allah nəzərdə tutulmalıdır.

Tunqus mifologiyasına görə, ölüm şahlığı olan Buni-yə yolu ilk açan Xadau adlı və ya onun oğlu ilk ölmüş olur. Yerdə deşik açaraq o, qocalmış insanların yerdə artmasının qarşısını alır və insan ruhunun normal dövr etməsi üçün şərait yaradır. Ölənlərin ruhunu Buniyə - şaman və ya şamanların köməkçi ruhları aparır. Bunidə ölmüş insanların ruhları yerdəki həyat kimi həyat sürürlər. Bu isə o deməkdir ki, Buni (Ban-eli/Alban – F. G. B.) elə Allahın Ba ruhunun ölkəsidir və ora yol açan Xadau isə Xuda, yəni tək Allah olan Amondur.

Ba rəmzi Azərbaycan və bir çox türk dillərində insan toplusu mənasında Oba kimi qalmışdır. Tatarlarda, uyğurlarda, əski özbəklərdə (cığatay) «oba» - keçə çadıra və belə çadırda yaşayanlara deyilir. Azərbaycanlılar sürünün məhsulunu saxlandığı yeri də «oba» adlandırırlar. V. V. Radlov yazır ki, «oba»nın qırğız, saqay və başqa türk xalqlarının dillərində daş-qalaq, daş yığını, taya, tökmə qurqan, təpə anlamından başqa, Saqaylar qəbirüstü daşa da «oba» deyirlər [91; 154, 155]. S. Saba Orbeliani bildirir ki «Oba - uluları yurd saldığı yerə deyilir». Gürcü dilinin izahlı lüğətində isə deyilir: «Oba – dini bayram, dini bayramda keçirilən şənlikdir. Gürcü lüğətinin ikinci anlamında Oba – «köçəri monqol və türklərin yaşadığı yer» adlandırılır [91; 231]. Əgər biz nəzərə alsaq ki, uluların yurd saldığı yer deyəndə, onların Göydəki eli başa düşülməlidir, razılaşarıq ki, Ba ruhları Göy çadırında məskən salanlara deyilir. Obanın daş-qalaq, qurqan, təpə anlamı da bilavasitə bu Göy çadırının yaradıldığı yerlə bağlıdır və biz bu rəmzlərin açmalarını verəcəyik.

Yakut mifologiyasında Kut – qeyri-adi həyat gücü, həyat başlanğıcıdır. Koreya mifologiasında isə Kut - qamlama, şamanlıq mərasiminin ümumi adıdır. Quti adı eyni zamanda Izrailin Qad adlı boyudur və onların nümayəndələri Qalaadda yaşamışlar. Qərbi semit mifologiyasında Qad, Qadda rəmzi xoşbəxtlik və bəxt Allahı sayılır. Qadda rəmzi ilə bağlı olan Arma-Qeddon rəmzi isə xristian mifologiyasında dünyanın axırında baş verəcək müharibənin torpağıdır. Əhdi-Ətiqə görə, Kuta [8; 4Çar.17:24-30] ölkəsinin əhalisini, Assur şahı Salmanasar Babilistana köçürmüşdür. Iosif Flaviy isə hesab edir ki, Kita ərazisi Fars ölkəsində yerləşir. Qədim rəvayətlərdə kutilər kosseylərlə eyniləşdirilirlər. D. Rol, kosseylər haqqında yazanda qeyd edir ki, «viktorian dövrünün alimləri, təkcə Aras/Araks çayını Qixonla eyniləşdirmirdilər və eyni zamanda bildirirdilər ki, qədim dövr coğraf-şahidlərinə görə, Midiya ilə Kaspi dənizi arasında olan Kosseya antik torpağı Əhdi-Ətiqdəki Qixon çayının axdığı Kuş torpağı ilə eyniləşdirilə bilər. Kuşu çox ehtimal ki, e. ə. II minilikdə Cənubi Mesopotamiyaya daxil olmuş, dağ əhli olan və kassit Babilistanında beş əsrdən çox hökmranlıq edən kassitlərin torpağı ilə eyniləşdirmək lazımdır» [99; 68]. B. A. Turayev yazır ki, «Assarxadon özünü «Musurun (aşağı Misir), Patrosun (yuxarı Misir) və Kuşun (Napat şahlığı) şahı adlandırırdı» [138; 123]. Bu isə o deməkdir ki, Kuş torpağı elə Napat, yəni Napatlı Amonun vətəni olan Midiya torpağıdır. Mənbələrə görə Kuş ərazisində «Bek» və «Teri» qalaları olmuşdur ki, bu da Xuda Amonun vətəninin Adər/Azər bəglərinin eli olması deməkdir [220; 78].

Babil tarixçisi Berossa görə, kutilərin 21 şah sülaləsi midiyalıdır və onların içində Zərdüşt də var. Panodora görə, midiyalı Zoroastr (Zərdüşt) yeni kosmik eranın səbəbkarıdır [31; 36, 39]. Qədim məlumatlara görə, Zərdüştün vətəni «dünya çayı»ndan o yandadır ki, yunanlar bu çayı ya dəniz, ya da okean adlandırırdılar. Əflatunun (psevdo) «Birinci Alkiviad»ı ilə əlaqədar şərhçilər yazırlar: «Deyirlər ki, Zərdüşt Əflatundan 6000 il böyükdür... deyilənə görə, guya o ellindir və guya o böyük dəniz vasitəsi ilə materikə keçmişdir» [31; 377]. Bu isə onu bildirir ki, Zərdüşt ilkin materiyanı - ilkin suları, yəni işıq dənizi olan ümman dəryasına köçmüşdür və orada yaşayır. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, ilkin materiyanı yeganə «keçən» – «doğmamış, doğulmamış» Əman Allahıdır. O, özünü ilkin materiyanın toxumu Auseres, yəni Osiris/Oziri adlandıraraq, bu toxumu inkişaf etdirib dünya ağacına, yəni ruhlar dünyasına çevirmişdir. Nəticə etibarilə bu, Zərdüşt obrazının elə Oziri Allahının obrazı olması mənasındadır. Göydən gəlmiş ərəb-kutilərin mənbələrdə fantastik «dəniz xalqı», yəni «Umman-Manda» adlandırılması, təbii ki, bu xalqın ilkin materiya - ümman dənizi və qədim Misirin Amon/Ammon Allahının adı ilə əlaqəsi deməkdir. Umman-Manda sözündəki Manda [MN-D] rəmzi, Imanın köklərinin və təməlinin mənasını bildirən Aməntü [MN-T] rəmzi ilə, yəni Amon-Ata rəmzi ilə eynidir.

M. Boys qeyd edir ki, mənbələrdə Zərdüşt peyğəmbər özünü vaedemna (hərfi mənası «hali olan kəs») «hali olan, ilahinin ruhlandırdığı müdrikliyə malik olan» kimi təsvir edir [13; 27]. Zərdüştün özünü vaedemna [VD-MN] rəmzi ilə adlandırması onun Bodi-Əman [BD-MN], yəni «kamilliyə çatmış Amon Allahı» olması mənasındadır. Zərdüşt özünü həm də «mantran», yəni mantra yazan kimi adlandırır ki, mantra rəmzi də Əman-Atra, yəni Adər Amon mənasında Amonun Allah olması deməkdir. Kiçik Avestada o ruhanilər üçün ümumi ad olan  - «ataurvan» (yəni ruh yaradıcısı, ruhlar atası) adlandırılır. «Ataurvan» rəmzi də «Taur-van» mənasında «Ba ruhlu Allah» fikrini ifadə edir. Qatalarda Zərdüşt peyğəmbər özünü «zaotara», yəni «tam hüquqlu ruhani» kimi qeyd edir ki, Zaotar rəmzi Istar/Iştar mənasında «issi Adər», yəni Adər ruhu fikrini ifadə edir. Zərdüşt, mətnlərdə dinin yeganə yaradıcısı, eyni zamanda həm ruhani və həm də peyğəmbər kimi təqdim edilir və bu da onun məhz Amon Allahının obrazında olması deməkdir və s.

Qeyd etdiyimiz kimi, Ümman rəmzi «Kitabi - Dədə Qorqud»da «Əmman dənizi» şəklində verilmişdir və burada üzgüçülər «Tanrı mənəm» deyə qışqırışırlar. Deməli, «Dəniz xalqı» deyəndə, Ümman dənizindəki kuti, yəni bizim Xuda, ingilislərin isə Qad adlandırdıqları Allahların yaşadığı məkan - ruhlar dünyası nəzərdə tutulmalıdır.

«Kitabi - Dədə Qorqud»da Ümman dənizində yaşayan müqəddəslər «xud möminlər» [XD-MMN] adlanır ki, bu rəmzi «kuti ümman» [KT-MMN] («Əmmanın xuda xalqı») kimi də oxumaq olar. Quranın qırxıncı surəsi «əl-Mumin», yəni «mömin» adlanır və beş dəfə çəkilir ki, burada Allahın ləqəbi və imanın daxili mənəvi aspektləri mənasındadır (Quran, 20:77, 24:3 və s.). Mömin rəmzinin, ən ali səviyyəyə aid edilməsi və bu rəmz altında nəzərdə tutulana Ədn/Edem cənnətinin verilməsi - Ümman dənizinin və Ədn cənnətinin axirətdə gəlməli olan Mehdiyə verilməsi mənasındadır.

Bildirmək istərdik ki, Qorqud Atanın öz adı - Qor Xuda, yəni qədim Misirin Qor Allahı deməkdir. XIX əsrin alman yazıçısı Georq Ebers Misir həyatını təsvir edən «Uarda» əsərində də Qor Allahının adını Qorqud kimi qeyd etmişdir [68; 145]. Belə çıxır ki, mənbələrdə «Şərqin ərəbi» ölkəsi deyəndə Rəbb, yəni Xuda/Kuti nəslinin işıq okeanında yaratdıqları ruhlar dünyası başa düşülməlidir. 

Qədim müəlliflərin əksəriyyəti okeanı, yəni Ümman/Əmman dənizini Xəzər dənizinin yanında yerləşdirir. Rodoslu Appolloniy (e. ə. III əsr) yazır: «Okean yanında Kaspi dənizi, onun ərazisində isə parslarla qonşu olan Kaspi xalqı yaşayır» [139; 279]. Artemidor Efesskinin (e. ə. II-I əsr) («Qısaldılmış coğrafiya») əsərində də qeyd olunur ki, Kaspi dənizi «okeanın yanında yerləşir və onun sahillərində kaspi xalqı yaşayır» [139; 292]. Hələ e. ə. II minilliyin əvvəlindəki inama görə, Yer okeanın üstündə durur və orada Allahlar yaşayan yeddi Göylü adalar var (şəkil 21). Bu səhnəni təsəvvür etmək üçün qədim Midiya və Assuriya qalalarının şəkillərinə baxmaq kifayətdir (şəkil 22). Müxtəlif rəsmlərdə Midiya qalası, içində balıqlar üzən dünya suları üzərində, yaxud Midiya qalalarının ətrafı dünya suları (Dur-Şarukkindən olan Assuriya relyefi, e. ə. VII əsrin sonu) və s. kimi təsvir edilmişdir.

                                                         

                                                                             21. Göy okeanında ruhlar dünyası (şumerlərə 

                                                                             görə) [83; 279]

                                                                         

                                                                                            22. Ilkin sularda yaradılmış Midiya 

                                                                                             (Ələmut) qalası [31; 168]

Esxilə görə, Okean, Qafqaz dağlarına qandallanmış Prometeyin, yəni pir-Madayın (firon Midiya) atası Yafətin qardaşıdır. Mifologiyaya görə, Medeya, yəni Midiya, Kolxida (Gel-Xuda/Kuti – F. G. B.) şahı Eetanın və Geliosun nəvəsi olan okeanid Idanın qızıdır. «VII əsr Erməni coğrafiyası»nda isə «Qelakuni dənizlə birgə» ifadəsi var ki, burada dəniz deyəndə okean nəzərdə tutulur [50; 167]. Belə çıxır ki, ilkin sular məhz Gelaküni, yəni mənbələrdə Sisakan-Sünik kimi qeyd olunan Gelarküni ilə bağlıdır. Mifologiyada Medeya, Arqoliddə yer adıdır ki, buradakı Arqolid [R-QL-D] rəmzi Qelar-Ata [QL-R-T] mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, Midiya şahlığı da okean rəmzi kimi Gelarküni ərazisi ilə bağlıdır və s.

Məlumdur ki, ərəblər Şərqin Ərəbistanı ölkəsini «Cəzirət əl-Ərəb», «Əl Cəzirə» adlandırırlar. Əl-Cəzirə deyəndə, orta əsrlərdə Dəclə və Fərat çayları arasındakı ərazi, yəni Mesopotamiya başa düşülür. Əl-Bakuvi yazır ki, «Əl-Cəzirə – Diyar Bəkr və Diyar Rəbiənin daxil olduğu ölkədir… Onun baş şəhəri Muasil: [orada eyni zamanda] Xarran və Cəzirət [şəhəri var]...» [121; 62b]. Cəzirənin baş şəhəri isə daşdan tikilmiş möhkəm şəhər olan Amiddir. Lakin Amid rəmzi eyni zamanda Midiyadır və mənbələrdəki əl-Cəzirə, yuxarı Mesopotamiyanın Diyari Rəbiə, Diyari Bəkr və Diyari Mudar əraziləridir ki, öz adlarını bura köçürülmüş ərəb tayfaları sayılan rəbiə, bəkr və mudar adlarından götürmüşdür. 

Azərbaycan tarixindən məlumdur ki, xəzərlərin bura axını zamanı, Azərbaycan, Ermənistan və Cəzirənin hakimi Sarvan ibn Mühəmməd olmuşdur. Mənbələrdə Azərbaycan, Ermənistandan sonra Arran əvəzinə Cəzirənin bu ərazidə qeyd olunması və xəritədə də Qarabağın cənub tərəfindəki düzəngahın Cəzirə, yəni «ada» adlanması onu göstərir ki, qədim mənbələrdəki rəmzlər düzgün izah olunmamışdır. Cəzirənin, yəni adanın baş şəhərinin Amid, yəni Midiya adlanması onu göstərir ki, buradakı «ada» rəmzi, işıq dənizindəki ada olan «Ələmut qalası» mənasındadır və onun yolu da Gelarkünidəndir. 

Sufizmdə Cəzir-ət rəmzi «Xızır/Xəzər Ata» mənasını verir. Çünki ərəblərin işlətdiyi «C» rəmzi öz mənasını qədim dilçilikdəki «G», «X» və s. rəmzlərindən götürür. Mifologiyadan bilirik ki, Xızır (ərəblərdə Xıdır), dirilik suyu içib ölümsüzlük qazanmışdır. O adada yaşayır, Göydə uçur və həmişə də səyahətdədir. Xıdır rəmzi haqda Firuzabadi yazır: «Xıdır Əbül-Abbas ən-Nəbi Əleyhissəlam həzrətləridir. Deyirlər ki, adı Əhməd və yaxud Bilya (Vilayə - F. G. B.) idi. Gəzdiyi yerlər yaşıllıq olmuşdur. Elə buna görə də  Xıdır ləqəbini almışdır. Tədqiqatçıların əksəriyyəti indi də onun diri olmasına işarə edirlər» [68; 127]. Deməli, «Cəzirət ül-Ərəb» rəmzi eyni zamanda «Allahların ölümsüzlük ölkəsi» mənasını verir. D. Rol yazır: «Musanın iki dənizin qovuşduğu yerə səyahət etməkdə məqsədi, Allahdan ölümsüzlük vergisi almış, sirli müqəddəs kişi – Əl-Xədrlə (ərəb. «yaşıl») görüşmək idi. Əl-Xədrə, iki dənizin qovuşduğu yerdə, «həyat sirləri fəvvarəsi»ndə rast gəlmək olar» [99; 260]. Deməli, əl-Xədr - Xıdır rəmzi dirilik suyu, yəni Zəmzəm suyu ilə də bağlıdır. Buxari, Xıdır haqqında peyğəmbərin fikrini yazaraq bildirir ki, «Əl-Xədir («yaşıl» deməkdir) adı ona görə verilib ki, o, ağ torpağa oturanda, ağ torpaq onun arxa tərəfində yaşıllaşdı» [44; 3402]. Biz yuxarıda yazdıq ki, mənbələrdə ağ deyəndə ağ işıq nəzərdə tutulur ki, ağ işığın yaşıllaşması, Göydə yaşıl rəmzli ruhlar dünyasının yaradılması başa düşülməlidir. Əgər nəzərə alsaq ki, Xədir, yəni Qadir rəmzi Allahın 99 şərəfli adlarından biridir, razılaşarıq ki, burada söhbət Göydə ruhlar dünyasının yaradılmasından gedir.

                                                                                             

                                                                                                            23. Miniatür. Əl-Xıdr

                                                                                                                

A. Korben yaşıl rəng haqqında yazır: «Iran dünyasının ən Şərq kənarında, Transoksianda, Nəcməddin Kobra (ad rus dilindən tərcümədir – F. G. B.) Orta Asiya sufiliyinin meditasiya təcrübəsinə dönməsinə kömək etmişdir. Bu təcrübədə işıq fenomeninə xüsusi əhəmiyyət verilirdi ki, onun xromatik rəngi Yaşıl Işığın xüsusi rolu və əhəmiyyətini açıqlayır. Bu kontekstdə yenidən Kamil təbiət obrazı əmələ gəlir ki, onun da simasını N. Kobra «Göy Şahidi», «şəxsi mənəvi Rəhbər», «Sirr Günəşi», «Ürək Günəşi», «Ali dərketmə Günəşi», «Ruh Günəşi» kimi qeyd edir. Özünün bütün ardıcıl təzahürlərində (zoroastr, manixey, germetika və sufizm) bu Sima bizə eyni bir istiqaməti: Şimaldan saçan işığın – başqa varlıq dünyasının qapısı olmasını, özünün xüsusi Işığını saçan kənar Şimalın sarayları göstərir. Mistik Şərq, Ilkin Şərq – özünün əbədi ayrılıqda donmuş, varlıqların immaterial maddiliyinin şölənənən saraylarına yönələn mənəvi (ruhi) yüksəlişin istiqamət nöqtəsi, Göy qütbüdür. Bu vilayət xəritələrdə qeyd edilməmişdir: bu, Yima cənnəti, işıq Torpağı, Terra lucida, Xirkalanın Göy dünyasıdır. Bunlara gedən yol «visio smaragdina» şöləsi ilə, Nacməddin Kobra və onun məktəbinin müəyyən kateqoriya vizionerlərinin dərketməsinə (baxışına) xarakterik olan yaşıl işığın şəfəqləri ilə  işıqlanmışdır» [118]. A. Korbenin bu sitatından açıq görünür ki, o burada ruhlar dünyasından, onun yarandığı Amon Allahının ürəyindən və formalaşdığı Kamil Insan obrazından danışır. N. Kobranın «şəxsi mənəvi Rəhbər», «Sirr Günəşi», «Ürək Günəşi», «Ali dərketmə Günəşi», «Ruh Günəşi» rəmzləri ilə eyni zamanda «Göy Şahidi» rəmzini qeyd etməsi o deməkdir ki, bu rəmzlər Amon Allahına yox, onun yaratdığı ruhlar dünyasının əksi olan və axirətdə Kamil Insan simasında Göyləri tutacaq Mehdi obrazına aiddir. Biz aşağıda şahid rəmzi haqqında yazacağıq. Deməli, yaşıl rəng bütün varlıqlara həyat verən ruhlar dünyasının rəngi mənasındadır.

Digər tərəfdən, Xıdır rəmzi mənbələrdə Xadramaut vadisi kimi qeyd olunur ki, yuxarıda yazılanlara görə, bura cəhənnəm mənasındadır. Xişam ibn əl-Kəlbinin «Bütlər haqqında kitab»ına görə, Əl-Axqaf dağının Xadramaut vadisində Ad tayfasının Xud peyğəmbəri yaşayırdı. Əl-Kəlbinin fikrincə möminlərin ruhları Əl-Cəbiyədə – Suriyada, çoxallahlıların ruhları isə – Xadramaut vadisində yerləşən Tina kəndinin yanındakı Baraxutda yaşayırlar [132; 34, 48]. Mətnlərə görə, Xadramaut, Xazramut – Ərəbistanın cənub tərəfində vilayətdir və VII əsrin birinci yarısında ərəblər bu ölkəyə gələndən sonra burada ərəb dili və Islam yayıldı.

 Xadramaut rəmzi Xıdır-Midiya deməkdir ki, bu da öz növbəsində Misir Allahı olan Xator-Maat anlamındadır. Strabon Xıdır rəmzini pir rəmzi ilə eyniləşdirərək bildirir ki, Paraxoatra dağı Xəzər dənizinin üstündə yerləşir (Strabon, XI: 14/1). Paraxoatra rəmzi Pir-Xator, yəni firon Xator kimi açıqlanır. Qədim Misirdə Xator Allahı həyat ağacı ilə assosiasiya olunaraq məhsuldarlıq rəmzi sayılır. Eyni zamanda o ikibaşlı sütunla eyniləşdirilir (Herakl sütunları – F. G. B.). Digər tərəfdən, Xadra [XDR] rəmzi Qader [QDR] [8; Bıt.35:21] rəmzi ilə eynidir ki, bu söz Əhdi-Ətiqdə qala və şah şəhəri deməkdir [8; Nav.12:13]. Islamda eyni mənalı Qədir sözü «qüdrət sahibi» mənasını daşıyır və Allaha aid edilir.

Əl-Ərəbi Xıdır/Xadar rəmzinə çox məna vermişdir ki, bunun əsası qadın mənasında olan «hazırlayan» (Xadarat) deməkdir. Lakin buradakı yaradılışı hazırlayan qadın obrazı, Allahın ilkin yaradılışındakı qadın obrazından fərqlidir. Çünki bu yaranış axirətlə bağlı olduğu üçün burada ilkin yaranışın yerinə gələn ruhlar dünyasından danışılır. 

Ərəbi yazır: «Istənilən adam öz təfəkküründə elə şeylər yaradır ki, ondan kənarda mövcud deyildir, şeylərin ümumi vəziyyəti belədir. Bilən isə enerji ilə elə şey yaradır ki, o var olur və enerji qabından kənardır və eyni zamanda yaradılmış bu enerjini həmişə saxlayır: və onu saxlamaq, yəni yaratdığını saxlamaq da onun üçün çətin deyil. Lakin bilən yaratdığını saxlamağa diqqətsizlik etsə, və hər şeyi əhatə edib bütün hazırladığını ələ almayıbsa yaratdığı məhv olar və ona görə də o qətiyyən diqqətsizlik etmir, əksinə, hazırladığına şahidlik edir. Beləliklə, əgər bilən öz enerjisi ilə, bütün hazırlığı əhatə edərək nə isə yaradıbsa, onda onun yaratdığı öz formasında, hər hazırladığında əmələ gələr və bir formalar digərini saxlayar. Bu zaman bilən, hazırladığının birinə və ya bir neçəsinə diqqətsizlik etsə, və bu zaman bunların birinə və ondakı, öz yaratdığının formasını saxlasa, bütün formalar, onun hazırladığı o bir formaya görə, ona etinasızlıq etmədiyinə görə saxlanılar – çünki, diqqətsizlik heç vaxt bütün hər şeydə və ya birində hər şeyi əhatə etmiş olmur. Burada mən, Allah adamlarının qısqanclıqla yanaşdığı sirri şərh etdim, çünki bu onların tələbidir, - bunların mənası Allahdır: Allah diqqətsizlik göstərmir, qul isə nəyə görə isə mütləq diqqətsizlik edir. O nə isə yaratdı, deyə bilər: «Mən - Allaham»: Lakin o onu Allah kimi saxlamır – bu fərqi biz göstərdik. Qul, hansı-sa formaya və onun hazırlanmasına diqqətsizlik göstərdiyi üçün o Allahdan fərqlidir. O, fərqlənməməlidir, hazırlanmışın bir formasını saxlamaqla bütün formalarını saxlanmalı və ona diqqətsizlik göstərməməlidir. Bu daxil edilmiş mühafizədir (bittadammun). Allah isə yaratdığını  belə saxlamır: bütün formaları o təcəssümlə (əlyə-t-təyin) saxlayır. Bu sual haqqında məlumdur ki, o heç yerdə yazılmamışdır – mənim tərəfimdən də olsa, digərləri tərəfindən də olsa, - yalnız və yalnız bu kitabda qeyd olunub, buna görə də o qeyri – adidir və özlüyündə vahiddir. Onu nəzərdən qaçırma, çünki bu hazırlanmışda ki, sən, forma ilə qalacaqsan, hər şey müqəddəs kitablardakı kimidir, hansılar haqqında ki, yazılmışdır: «Bu Yazıda biz heç nəyi yaddan çıxarmadıq», o gerçəkləri və gerçək olmayanları yerləşdirdi. Tərəfimizdən deyilənlər yalnız o adamlara məlumdur ki, o ruhunda birləşmə gəzdirir. Allahdan qorxana o, qulun Allahdan fərqi kimi «ayrılıq verəcək». Bu ayrılıq – Alidir» [15; 6].

Digər yerdə Ərəbi yazır: «Allah Adəmi öz formasına uyğun yaratdı», onun forması isə başqa şey yox məhz Ilahi hazırlıqdır. Bu mötəbər yazıda Kamil Insanda O, bütün Ilahi adları və ayrılmış makrokosmosda, ondan kənarda nə varsa, hamısını həqiqətlə yerləşdirdi: O Onu dünyanın ruhu etdi və ona, kamilliyinə görə Göyü və yeri tabe etdi. Və dünyada da elə bir şey yoxdur ki, onun şəninə alqış oxumasın, və elə bir şey yoxdur ki, ona tabe olmasın, çünki, bu onun formasının həqiqiliyinə verilib. Allah dedi: «Və o Özündən, Göydə və Yerdə olanların hamısını tabe etdi». Budur, dünyada nə varsa, hamısı insana tabedir: bunu bilən, bunları biləndir, yəni bilavasitə Kamil Insandır,  bilməyən isə, bunları bilməyəndir, yəni heyvani insandır» [15; 25].

Ərəbinin, Allahının yaratdığı varlığı Xadarat, yəni Xıdır rəmzi kimi təqdim etməsi o deməkdir ki, bu ruhlar dünyası burada da insan obrazındadır. Xıdırın, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ağ torpağa oturan anda yaşıllıq əmələ gəlməsi, ruhlar dünyasının yaranan kimi cənnətə çevrilməsi mənasındadır. Ərəbi bu cənnətin saxlanılmasını şərh etməklə göstərir ki, Allahın işi heç də asan iş deyil və yaradılışın hər bir mərhələsi - bir hissənin rəmzidir. Lakin Ərəbi burada, Allahın, yeni yaradılmalı olan ikinci ruhlar dünyası hesabına birincini qurban verməsini qeyd edir ki, bu da axirətdə gəlməli olan Mehdi obrazına aiddir.

Firuzabadinin deyimində Xıdırın (Bilya) Əhməd rəmzi ilə, yəni Məhəmməd peyğəmbərlə eyniliyi onu göstərir ki, Məhəmməd peyğəmbərin də obrazı ölümsüzlüklə bağlıdır. Çünki, Xıdır rəmzi qədim Misirin Xator (və ya Oziri), Bilya isə qədim yazılardakı Baal/Vil (vilayət) və s. rəmzləridır. Bütün bu rəmzlər  «Doğmamış, Doğulmamış» Əman Allahının ikinci yarısı, yəni qadın tərəfini təmsil edən ruhlar dünyası mənasındadır. 

Belə çıxır ki, Məhəmməd peyğəmbərin obrazı da Göydə yaradılmış vilayət – Balaat mənasındadır. Ərəbi, Məhəmməd peyğəmbərin qadın rəmzi ilə əlaqəsini rəmzlərlə yazaraq bildirir ki, O bu dünyada, qadını, ətri və ibadəti sevir. O, «qadından başlayıb ibadətdə ona görə qurtarır ki, qadın - onun təcəssümünün üzə çıxmasında – kişinin hissəsidir, insanın özünü dərk etməsi isə sonda onun Allahını dərk etməsinə aparıb çıxarır, çünki Allahın dərki, onun özünün dərkinin nəticəsidir. Ona görə O demişdir - Öz ruhunu dərk edən Allahını dərk edər… Məhəmməd, öz Allahının parlaq sübutudur: və dünyanın bütün hissəsi, öz mənbəyinin, yəni öz Allahının sübutudur, - başa düş. O, qadınları sevdi və O onlara can atdı (xanna): bu can atma, tamın öz hissəsinə can atması idi. Belə o öz ruhunda Allahın əmrini aşkar etdi…» [15; 27]. Məhəmmədin öz ruhunda Allahın əmrini aşkar etməsi və onun - Allahının bir hissəsi olması, peyğəmbərin bədənin əsasən ilkin materiyadan ibarət olması mənasındadır ki, bu da qadın rəmzidir.

Ərəbi yazır: «Beləliklə [qadınları sevməklə], o öz-özünü sevir, çünki qadın əzəldən kişidən, onun qabırğasından yaradılmışdır. Buna görə də qoy o onun üçün, Allahın Kamil Insanı yaratdığı forma olsun. Bu – Allahın formasıdır, hansını ki, o özünün təzahürü və güzgü əksi kimi təqdim etmişdir. Kimin ki gözünə gördüyü, baxanın təzahürü kimi gəlir, o bu obrazda özünü görür. Budur, əgər ki, qul ehtirasla qadını sevdisə və ona bütün ruhu ilə can ataraq onda öz obrazını, öz formasını görürsə, - sən isə artıq başa düşdün ki, onun forması – onu yaradan Allahın formasıdır, beləliklə, o bilavasitə Allahı görür, lakin – onu məhəbbət ehtirası və cütləşmə ləzzəti vasitəsi ilə görür. Bu zaman həqiqi məhəbbətə əsasən o qadında həqiqi məhvi tapır və öz varlığı ilə ona, iki bənzər bir-birinə uyğun gəldiyi kimi gəlir. Buna görə də o onda məhvi tapır: onun bütün hissəcikləri – ondadır, onda heç nə məhəbbət cərəyanından yan keçməmişdir və o tamlıqla onunla bağlıdır. Bax, buna görə o öz bənzərində bütövlüklə məhv olur (o öz bənzərini sevmirsə belə olmur): onun məhəbbət predmeti ilə belə tamlıqla birliyi ilə əlaqədar o deyə bilər: Mən – ehtirasla odlananam, və mənim ehtirasla sevdiyim – mənəm. Başqaları bu məqamda deyirdilər: «Mən – Haqqam» [140; 296-338].   

Ərəbinin yazdığında aydın görünür ki, o qadın deyəndə Allahın formasında olan Kamil Insanı nəzərdə tutur ki, bu Kamil Insan da kosmik insan olan Atum, yəni Adəmdir. Məhəmmədin qadını sevməsi və onda tamlıqla məhv olması rəmzi, Məhəmməd obrazının Kosmik Insana, yəni Allaha çevrilməsi deməkdir və s.

Buxarinin yazdığına görə, peyğəmbər demişdir: «Mənim beş adım var: Mən – Məhəmmədəm və Əhmədəm, və Mən əl-Mahiyəm, hansının köməyilə ki, Allah inamsızları siləcək və Mən əl-Həşirəm, hansının ki, ayaqları yanında insanlar yığışacaq (axirətdə), və Mən – Əl Akibəm (izi ilə gələnəm)» [44; 532]. 

Sufizmdə Əhməd rəmzindəki «Hu» rəmzinin yazılmadığını nəzərə alsaq, Əhməd rəmzi, Cəzirətin baş şəhəri olan Amid, yəni Midiya rəmzinə çevrilər. 

Yəhudilərin Əhmət rəmzli şəhərinin digər adı isə Midiyanın Ekbatan şəhəridir [129]. Ekbatan rəmzi isə Kəbə/Qeba rəmzilə eynidir. Belə çıxır ki, Məhəmməd peyğəmbər - Göydəki ruhlar dünyası olan Qaba aləmin rəmzidir.

Məhəmməd peyğəmbərin özünü Mahi adlandırması, Məhəmməd adındakı «MH» rəmzləri mənasındadır ki, bu da qədim mənbələrdə «maq» və «qam» mənasında Midiya əhalisinə şamil edilən rəmzdir. Islamda Allahın 99 şərəfli adlarından Muhi (dirildən), Mühsi (hesablayan, sayan) və Müəxxir (sonuncu) adları da məhz maq mənasındadır. Qədim Misir yazılarıda Mahi rəmzinin gökündən olan ma-hir rəmzi sərhədsiz hakimiyyət mənasındadır. Nə vaxt ki, insanın və ya Allahın maa-xeru, yəni «həqiqət səsli», «həqiqət sözlü» olması elan olunur, onun hakimiyyəti sərhədsiz olur [18; 135]. Məhəmməd peyğəmbərin ləqəblərindən biri də «Əhmədi – Muxtar» olmuşdur ki, buradakı Mux-tar rəmzi də Maq-Atar mənasında Maq-Allah fikrini ifadə edir. Onun özünü Həşir adlandırması isə bu rəmzlə eyni məna verən Hasar/Xasar/Xızır və s. mənalarda, onun ölümsüzlük qazanması deməkdir. Onun ayaqlarının yanında insanların yığışması deyəndə, təbii ki, onun axirətdə gəlməli olan Mehdi obrazında olması mənasındadır. 

Məhəmməd peyğəmbərin «Əhmədi-Mürsəl» adlandırılması onun «mar elinin ruhu» mənasında olması, onun «Əbül Qasım» ləqəbi isə peyğəmbərin «Baal – Oğuz», yəni «həyat enerjili ruhlar dünyası»nın obrazı olması deməkdir. Ona aid edilən «Seyyidüs-Saqaleyn» rəmzi isə onun sak eli ilə bağlılığına işarədir. Məhəmməd peyğəmbərin gələcəkdə ölkələr fəth edəcəyini bildirən «Inna Fətəhna» [NN-FTH-N] rəmzi onu bildirir ki, o axirətdə ilkin Nun sularında Ptah (Fateh) [NN – PTH/FTH] Allahı rolunda dünyanı öz bədəninə çevirməlidir. Bu isə o deməkdir ki, Məhəmməd peyğəmbərin obrazı həqiqətən Fateh, yəni qədim Misirin Ptah Allahının obrazıdır və o axirətdə ruhlar dünyası obrazında Göydə ilk yaranışı təkrar etməlidir. 

Dərvişlərin Məhəmməd peyğəmbərə etdikləri müraciət formalarının birində (Qədiriyyə ordeninin nizamnaməsinə görə) deyilir: «Ey bizim ağamız! Ey bizim təvəqqə etdiyimiz Allahın peyğəmbəri, bizə öz bolluğundan verən zamanın sahibi! Sən – ehtiyac zamanı köməkçisən: Sən bütün peyğəmbərlərdən paksan – kainatın ən qiymətlisisən: sən atomu dünyaya çevirənsən: sən kasıbların sığınacağısan, keçən hər şeyi görmüş nəzərsən: sən – hər şeyi görənsən: mən səni alqışlayıram, ey Allahın peyğəmbəri; mən sənə, sənin bolluğuna iman gətirdim; sənin mərhəmətin iltifatla bizə enir və sənin ucalığınla bizi məcbur edir ki, sənə müraciət edək və bizi özünə yaxınlaşdır» [45; 332]. Burada Məhəmməd peyğəmbərin atomu dünyaya çevirən adlanması, onun axirətdə yeni ruhlar dünyası yaratması mənasındadır. 

Məhəmməd peyğəmbərin obrazının axirətdə gəlməli olan peyğəmbərin obrazı olması o deməkdir ki, Məhəmməd peyğəmbər hələ gəlməmişdir və mənbələrdə ona aid edilən yazılar isə adi insanın yox, Yerlə - Göyün ağası olan Əman Allahının tarixidir. Belə çıxır ki, Məhəmməd peyğəmbər Ra-Amon Allahının obrazlarından biridir. Allah isə həm birinci, yəni ilk yaradan və həm də sonuncudur, yəni axırda gələndir. Əgər nəzərə alsaq ki, Məhəmməd adı «Midiya maqı» mənasındadır, razılaşarıq ki, sonda gəlməli olan peyğəmbər də birinci kimi, midiyalı olmalıdır. Məhəmməd peyğəmbərin Mədinəyə köçməsi onun ruh şəklində yerə enib Midiyaya gəlməsi, yenidən Məkkəyə qayıtması isə artıq kamilləşib, o biri dünyanın taxtına oturması mənasındadır və s.

«Kniqa Qora ili rasşifrovka Torı» kitabında biz yazdıq ki, dünyanın yaradılışının dördüncü günü Allah iki böyük nursaçan - «Böyük nursaçan gündüz idarə etmək üçün və kiçik nursaçan axşam idarə etmək üçün və s. yaradır» [8; Bıt.1:16]. Əgər nəzərə alsaq ki, böyük nursaçan deyəndə Günəş Allahı olan Ra-Amon özü başa düşülməlidir, onda razılaşarıq ki, axşam idarə etmək üçün gələn kiçik nursaçan da Mehdi olmalıdır. Bu isə o deməkdir ki, Amon Allahı birinci Atum, yəni Adəm, Mehdi isə ikinci Atum, yəni ikinci Adəmdir. Əhdi-Cədiddə, «Korinfiyalılara I namə»də deyilir: «Ilkin insan olan Adəm - yaşayan ruh oldu, sonuncu Adəm isə - canlı yaradan ruhdur… Ilk insan yerdən, torpaqdandır: ikinci insan isə – Göydən gələn Allahdır» [8; IKor.15:45, 47]. Bu fikrə Zəburda da rast gəlmək olar: «Sən məni arxadan və öndən qucaqlamısan (və ya yaratmısan). Arxadan (sonra) – bu axır gündür, öndən (əvvəl) – bu birinci gündür» [20; 103]. 

Buxarinin hədislərinin birində Əbu Xurayra peyğəmbərin dilindən demişdir: «Biz axırıncılarıq, lakin birinci olacağıq» [44; 2957]. Eyni fikrə xristian deyimlərində də rast gəlmək olar ki, burada da axirətdə axırıncıların birinci olacaqların nəzərə çatdırılır. Quranda axırıcılar zəif olanlar kimi qeyd olunur və bildirilir ki, imam və varis bilavasitə onlardan olacaqdır (Quran, 28:5). Və Allah onlara, ən qədim dövrlərdə olduğu kimi bərəkət rəmzi olan ilkin materiya göndərəcək: «Məryəm oğlu Isa dedi: «Ya Allah, ey bizim Rəbbimiz! Bizə Göydən bir süfrə nazil et! Bu bizim birincimiz və axırıncımız üçün bayram və səndən nişanə olsun. Bizə ruzi ver, Sən ruzi verənlərin ən yaxşısısan» (Quran, 5:114).

Məhəmməd peyğəmbərin ləqəblərindən birinin «iki dünyanın ağası» olması onu göstərir ki, Məhəmməd peyğəmbər həqiqətən də Allahın obrazıdır. Çünki bu rütbə kainatda yalnız tək olan Amon Allahına aid olmuşdur. Dini əfsanələrə görə, Allah Yeri, Göyü və axirətdə behişti məhz Məhəmməd peyğəmbərin xatirinə yaratmışdır. Bu isə Məhəmməd peyğəmbərin axirətdə gələn Mehdi obrazı ilə eyniliyi deməkdir. Ərəbi Allahın göndərdiyi elçisinin də Allah olduğunu xüsusi qeyd edir [15; 22]. Əş-Şəfinin kitabına görə, Məhəmmədə itaət Allaha itaətdir. Ona tabe olmamaq Allaha tabe olmamaq deməkdir. Məhəmmədin təyini Allahın təyinidir [35; 135]. Eyni mənalı fikir Quranda da qeyd edilir: «Peyğəmbərə itaət etmiş Allaha itaət etmiş olur… Sənə (Məhəmmədə) biət etmiş (and içmiş) olanlar Allaha biət etmiş olur… Onlar Sənə biət etdikdən sonra Allah möminlərdən razı qaldı və O, onların ürəyində olanları bildi və onlara öz Ilahi odunu endirdi və onlara yaxın qələbə və onların qəbul edəcəyi bol qənimət verdi. Allah yenilməz qüdrət sahibi, müdrikdir!» (Quran, 4:80, 48:10). Hədislərdə də bildirilir ki, deyilənə görə, mələklər Məhəmmədin yanına, o yatanda gəldi və onu təsvir etməyə başladı: O – o adamdır ki, ev tikib stol açmışdır. O elçi göndərmişdi ki, qonaqlar gəlsin. Kim ki, onun dəvətini qəbul etdi, evə gəlib bayram stolunda əyləşdi. Kim ki, dəvəti qəbul etməyib gəlmədi - evə girmədi və hamı kimi sevinmədi. Ev – cənnət, evin sahibi Məhəmməddir. Kim ki, Məhəmmədə itaət edir, Allaha itaət edir; kim ki, Məhəmmədə itaət etmir – Allaha itaət etmir. Məhəmməd – hər bir insan üçün ölçü vahididir [35; 161]. Bu isə o deməkdir ki, Məhəmməd obrazı həqiqətən də axirətdən sonrakı Mehdinin obrazıdır. Məhəmməd peyğəmbərin özü də bu haqda deyir: «Kim ki, mənə itaət edir, Allaha itaət edir; kim ki, mənə itaət etmir, Allaha itaət etmir; kim ki. hökmdara itaət edir, mənə itaət edir, kim ki, hökmdara itaət etmir, mənə itaət etmir» [35; 82]. Belə çıxır ki, Məhəmməd peyğəmbər hökmdarlar hökmdarı, yəni şahlar şahıdır. Bu isə bilavasitə Allahın tituludur.

Ərəbi, Məhəmməd peyğəmbəri biliyini də, qədimliyini də bilavasitə Allahla eyniləşdirir: «Onun müdrikliyi vahiddir, çünki o – insan nəslində kamil mövcudluqdur, ona görə də dünya tərtibi onunla başlamış və onunla da qurtarmışdır: Adəm - gil və torpaq olanda o artıq peyğəmbər idi, sonra isə elementar quruluşuna görə, peyğəmbərlərin möhürü oldu. Təkliklərin başlanğıcı (afrad) üçdür, bütün sonakılar ondan yaranmışlar. Budur o öz Allahının açıq sübutudur: bütün sözlərin məcmusu odur, O Adəmin adlarını təşkil edir» [15; 27]. Məhəmmədin, peyğəmbərlərin möhürü olması Qurandaı belə yazılır: «Məhəmməd, sizin kişilərinizin heç birinin atası deyildir, o yalnız Allahın elçisi və peyğəmbərlərin möhürüdür. Allah hər şey haqqında bilir!» (Quran, 33:40). 

                      Kamil Insan

Qurana görə, Adəm sudan yaradılmışdır: «O sudan bir insan düzəldib, ona qohum kişi və qadın yaratdı. Allah həqiqətən qüdrətlidir» (Quran, 25:56). Əgər biz su rəmzinin ilkin materiyanın rəmzi olduğunu nəzərə alsaq, başa düşərik ki, Adəm adi insan yox, «dirilik suyundan» yaradılmış mistik varlıqdır və adi insanlar isə bu mistik varlığa qohum kimi yaradılmışlar. Quranda, Allahın insanı yaradandan sonra mələklərə, Adəmə sitayiş etməyi əmr etməsi onu göstərir ki, Adəm Allahın obrazıdır (Quran, 38:71,72). Xristianlığın ilk dövrlərinin sektalarından olan valentinianların təliminə görə, Adəm ilk insandır ki, onda Allah təzahür etmişdir, o demiurqun yerdəki nümayəndəsdir və hətta eonlara aid edilir  [115; 428]. Tövrata və s. yazılara görə, «Ilk insan yarananda dünyanın o başından bu başına qədər olmuşdu» və yalnız günah işlədəndən sonra Allah əlini qoyub onu kiçiltmişdir  [8; Vtor.4:32]. Ravvinlərin Adəmi həqiqətən də yerdən Göyə ucalan nəhəng varlıqdır və mənbələrdə o bəzən «Adam Kadmon» adlandırılır. Kadmon rəmzi, Adəmin Qad-Əman rəmzləri ilə, yəni Əmanın Qad/Xuda/Quti - Allah nəsli ilə əlaqəli olması deməkdir. Buxari Adəmin boyu ilə əlaqədar hədisdə, peyğəmbərə istinadən yazır: «Allah Adəmi yaradanda boyu altmış dirsək idi, sonra O dedi: «Get, mələkləri salamla və qulaq as ki, onlar səni necə salamlayacaqlar və bundan sonra bu salamlaşma sənin və sənin törəmələrinin salamlaşması olacaq». Adəm dedi: «Əs-səlam əleyküm», onlar cavab verdilər: «Əs-səlamu əleyküm və rəhmətullah», və onun dediyinə Rəhmətullah sözünü əlavə etdilər. Cənnətə girən hər kəs, öz vücudu ilə Adəmi xatırladacaq, o ki qaldı insanlara, Adəmin dövründən onlar kiçilməkdə davam edirlər» [44; 3326]. Salam rəmzi - «issi-aləm», yəni «aləm ruhu» mənasını verdiyi üçün bu hədisdən belə çıxır ki, Adəmin rəmzi cənnət mənasında olan ruhlar dünyasıdır. Əleyküm [L-KM] rəmzinə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, «əley» rəmzi sufizmdə el, vilayət və «küm» [km] rəmzlərindən yaranmışdır ki, bu da «qam eli» mənasını ifadə edir. Biz yuxarıda yazdıq ki, «Kitabi - Dədə Qorqud»da Amit soyunun aslanı olan Qazan xan öz elini «Qom qomlamam qoma yurdum» adlandırır. Deməli, «Salam əleyküm» ifadəsi, «Aləmin ruhu qam elidir» fikrini ifadə edir. «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı «Qamu yerdə Əhədsən, Allahü Səmədsən» ifadəsi də Allahın qam elində Əhəd, yəni Xuda – Allah olması fikrini ifadə edir. 

Qam rəmzi ilə əl-qaim rəmzi də bağlıdır ki, bu da şiələrin gözlədiyi «peyğəmbər ailəsinin» üzvü, yəni Mehdi mənasındadır. Əl-Qaim eyni zamanda «Qaim bi-əmr Allah» - «Allahın əmrinin  yerinə yetirən və zəmanənin sahibidir» ki, qılınc rəmzli bu peyğəmbər axirətdə həqiqət bərpa edəcəkdir.

«Rəhmətullah» rəmzi isə sufizmdə üç hissədən: Rəh+Mət+Ullah rəmzlərindən ibarətdir ki, bu rəmzlər də ayrılıqda ruhlar dünyasının adlarıdır. Belə ki, «Rəh» [RH/RX/RQ] rəmzi burada «Qor Allahı» [QR/XR] mənasındadır ki, bu da özlüyündə, ilkin materiyanı bildirən [Q/X/H/K samitləri] «Ağa» rəmzindən və eyni zamanda Ra Günəşindən ibarətdir və quş timsalında olduğu üçün ruhu bildirir. Əslində, Ra (Günəş) rəmzi ilə Qor (ilkin materiyadan yaradılmış Günəş) rəmzi eynidir. Lakin Qor rəmzi, Misir mətnlərinə görə, əsasən axirətdə gəlməli olan Mehdininin ruhunu bildirir. Qeyd etmək lazımdır ki, Quran (Qərəə) rəmzi də Qor Allahı mənasını ifadə edir ki, onun qiraət mənası – Qorun gəlişinə verilən əmrinin yazılı olması ilə bağlıdır.

Mət/Mut/Mad [MD/MT] rəmzi (Midiya/Adəm) isə islamdakı maad və muta rəmzləri ilə bağlıdır. Islamda maad/miad/mada [MD] rəmzi qayıdış mənasında gələcək həyat, məhkəmə günündən sonrakı dövr deməkdir ki, axirətdən sonrakı dövrdə Göydəki ruhlar dünyası qayıdacaq və dağılmış birinci ruhlar dünyasının yerinə ikinci ruhlar dünyası gələcəkdir. 

Əl-Maadın sinonimi «əl-Axir», yəni «axirət»dir. «Axir» eyni zamanda Allahın digər şərəfli adlarından biri sayılır ki, bu da onun Xor, yəni Qor Allahı mənasında axirətdə onun qayıtması mənasındadır. «Əl-Axirə» – gələcək həyat, o dünya mənasındadır və onun tam adı «Dar əl-Axir», yəni Axirət sahəsi deməkdir. Bu isə maad, da yəni axirətdə baş verəcək hadisələrin Maad adlanan ərazidə baş verəcəyi deməkdir. Digər tərəfdən, biz yuxarıda Dar rəmzi ilə əlaqədar qeyd etdik ki, bu rəmz Atar/Adər mənasında Allah deməkdir. Deməli, axirətdə əsas hadisələr Axirə və Maad (Mut/Mada) - Midiya adlanan və Allah kimi təsəvvür olunan ərazidə baş verməlidir. Dar rəmzindən Suriya sözü olan «Dairə» sözü də yaranmışdır ki, bu da «monastır» deməkdir. Ərəbcə bu rəmz «Deyr» – monastır, kilsə mənasındadır  [50; 427]. Belə çıxır ki, Allahın mövcud olduğu bu ərazi mənbələrdə monastır, kilsə kimi də təsəvvür olunur.

Müsəlman dinşünaslığında əl-Axirə iki istiqamatlə: Dar əl-bəqa («əbədi dünya») və Dar əl-fəna (puç dünya) ilə bağlıdır  [36]. Burada, Dar əl-fəna – «yerdəki aləm», yəni «keçici həyat», Dar əl-bəqa isə «əbədi dünya» mənasındadır. Dar rəmzinin bəqa, yəni sufizmin – «Allaha qovuşma», «əbədi Allahda olma» səviyyəsi ilə bağlılığı o deməkdir ki, bu sahə Allahın daxilindədir. Islamda Dar rəmzi ilə bağlı eyni zamanda Dar əs-sulx rəmzi də var ki, bu da salehlərin «suluq» səyahəti mənasındadır. Deməli, Dar əl-bəqa ərazisi, sufi müqəddəslərinin ruhlarının bəqa, yəni bəglik vəziyyətindəki Allahın daxilinə etdiyi səyahət deməkdir ki, bu sufi türükləri mənbələrdə «əhli əl-Sulx», yəni «Dar əs-Sulxda səyahət edənlər» adlanır. Nəzərə alsaq ki, Dar/Deyr/Dairə rəmzi eyni zamanda «monastır», «kilsə» mənasındadır, razılaşarıq ki, bu sufi türükləri, Allahın mövcud olduğu monastır, kilsə kimi təsəvvür edilən ruhlar dünyasında səyahət edirlər. Ölənlərin ruhunun da burada ölümsüzlük qazanmasını nəzərə alsaq deyə bilərik ki, «əhli əl-Sulx» möminlərin əbədi məkanıdır. Digər tərəfdən, Dar rəmzi Islam rəmzi ilə də bağlıdır ki, «Dar əl-Islam» deyəndə «Islam ərazisi», «Islam monastırı», «Islam kilsəsi», yəni «Issi Aləm» - «Aləm ruhunun məkanı» - «Allahın mövcud olduğu aləmin ərazisi» başa düşülməlidir. Deməli, Dar əl-bəqa, Dar əl-sulx, Dar əl-axir, Dar əl-Islam deyəndə, axirətdə - Göydəki ruhlar dünyasında baş verəcək hadisələr nəzərdə tutulmalıdır. Mənbələrdə «Der» adlı şəhər-qalanın – Babillə Elam arasında yerəşməsi isə onu göstərir ki, Göydəki bu ruhlar dünyasının yolu, «Allahın qapısı» mənasını verən «Babil» və «Aləm» mənasını verən «Elam» rəmzləri ilə bağlıdır [220; 316].

Islam, yəni «Issi-Aləm» rəmzi yəhudi mənbələrində «Olam Asiya» kimi yazılırsa, digər mənbələrdə «lamassu» (Aləm-Issi) kimi də qeyd olunmuşdur və el (ilu) rəmzi ilə eyni mənalı olub – «insanı gözləyən Allah, ruh» mənasındadır (şəkil 24). Fəratın qədim sakinlərinin təsəvürlərinə görə, insanın xoşbəxtliyi məhz onu gözləyən bu el, aləm ruhundan aslıdır. Əgər insanın bəxti gətirirsə, deməli ona köməklik edən «ilu» və ya «lamassu» adlanan ruhu vardır və s. [39; 146, 210, 204].  

                                                                                           

                                                                                         24. Lamassu. Assuriya heykəli [75; 51]

Yazdığımız kimi, Maad/Mut [MT] rəmzi, qədim Misirdə Maat və Mut ilahələrinin adı ilə eyni mənalıdır. Həqiqət, harmoniya ilahəsi olan Maat eyni zamanda Ptah (Pta) və ya Tot Allahının arvadı sayılır. Ra Günəşinin qızı kimi qəbul olunmuş Maat - Tot, Ptax və Xnum kimi dünyanın yaranmasında, yəni xaosun nizama çevrilməsində iştirak etmişdir  [6; 93]. Misirşünas M. A. Korostovstev yazır ki, Misir dilində Maat – həqiqət, qayda-qanun, etik norma, Allahın təbiətdəki və cəmiyyətdəki təyini və s. mənalarındadır. Maat – yaradıcının təbiətdə və cəmiyyətdə yaratdığı qayda-qanundur. O eyni zamanda qanun, həqiqət mənasındadır. «Piramida mətnləri»ndə Ra Allahı elan edir ki, o Maatı «bərpa etmişdir», digər yerdə isə deyilir ki, «Göy qane edilmişdir, yer şənlənir, çünki onlar eşitmişlər ki, [rəhmətə getmiş çar] Maatı qayda-qanun yerində dikəltmişdir». Tutanxamon sülaləsinə aid yazıda isə firon bildirir ki, «o, iki ölkədən nizamsızlığı qovub, Maatı bərpa etdi. Yalan murdara çevrildi, ölkə isə əvvəlki kimi oldu». Ölkənin əvvəl necə olmasını isə biz Fiva məbədindəki yazıdan bilirik: «Maat, onların (böyük Allahların) vaxtında yenə endi və onlara yaxınlaşdı»: «Maat onların vaxtında Göydən endi və yerdə yaşayanlarla birləşdi» [7; 142]. 

Digər tərəfdən, Amon-Ra Allahının da həyatı Maat üzərində qurulmuşdur, yəni onun mövcudluğu, çıxması və batması vahid, dəyişməz və keçilməyənin qanunları üzərindədir  [18; 322, 324]. Bu isə o deməkdir ki, Maat, ilkin materiyada yaradılmış qanunlar kodeksidir ki, bu qanunları pozanda, insana Amon Allahı yox, ilkin materiya özü cəza verir. Həqiqətən də dünyada eyni zamanda milyonlarla insan Allahın qanularını pozursa, Amon Allahın ruhunun onların hamısını eyni zamanda mühakimə etməsi qeyri mümkündür. Ilkin materiya isə elə bir Ilahi şəraitdir ki, ona verilən proqram əsasında eyni zamanda istənilən qədər insanı mühakimə edib cəzalandıra bilər. Mənbələrə görə, Maat həqiqətən də - haqq məhkəməsinin rəmzi sayılır. Belə ki, əgər insan «ürəyində Maatla» yaşamışdırsa, deməli günahsız və pakdır və o yenidən dirilib Yaru çöllərində xoşbəxt yaşayacaqdır. Hesab olunurdu ki, insanlar «Maatın hesabına, Maatda və Maat üçün» yaşayırlar. Maat imarəti mənbələrdə  «Iki həqiqətin imarəti» adlanır  [6; 358]. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, misirlilərin Maatı elə islamdakı Maaddır və bütün bu rəmzlər axirətdə baş verməli məhkəmə günü ilə əlaqədardır. Ikonalarda Maatın, başında yələy olan qadın timsalında göstərilməsi isə o deməkdir ki, Maat həqiqətən qadın rəmzli ruhlar dünyası fikrini ifadə edir  [7; 143].

Maatın Göydən yerə enməsi və yaşayanlarla birləşməsi, yuxarıda yazdığımız kimi subasma və çar hakimiyyətinin Göydən yerə enməsi ilə bağlıdır. Deməli, subasma hadisəsi Maat [MT] və Maatla eyni mənalı olan qədim Misirin Atum [TM] rəmzinin yerə enməsi mənasındadır ki, bu da Allahın ərşi tutması hadisəsi ilə eynidir. Belə çıxır ki, Maatın yerə enməsi Atum Allahının yaradılması mənasındadır və bu zaman Xaosda, kosmik insan simasında yeni varlıq yaranmış və hər şeyi öz nəzarətinə almışdır.

Qədim Misir yazılarında, Maat, Mut ilahəsi eyni zamanda Amit kimi yazılır ki, bu da Mada, yəni Midiya/Maday ölkəsi mənasındadır. Maat rəmzinin Midiya, Atum rəmzinin isə Adəm rəmzi ilə eyniliyi o deməkdir ki, Midiya ölkəsi deyəndə - Adəm, yəni başı Göylərə çatan Atum Allahı başa düşülməlidir. Insanların qırılması haqqındakı rəvayətdə, Xator ilahəsi əsas qırğını törədən kimi göstərilir və burada o «Amit» adlandırılaraq, «gözəl qadınları» olan Amit şəhəri ilə eyniləşdirilir. Başqa bir mətndə də qeyd olunur ki, Ra Allahı Xatoru «Amit» adlandırır və o Maryut gölünə tökülən yerdə yerləşir və burada  «gözəl qadınlar olurlar» [18; 81, 21]. Xatorun «Amit» adlanması Göydəki ruhlar dünyasının elə Midiya ölkəsi olması deməkdir. Onun qırğını törədən kimi qeyd edilməsi isə axirətdəki məhkəmənin məhz ilkin materiyadan ibarət olan Maat Allahının həyata keçirməsi mənasındadır. Digər bir mətndə isə nəzərə çatdırılır ki, Nut Göyü – Göy öküzünə çevrilərək Ra Günəşini öz belinə götürür və onu, Osirisin ayağı qaldığı Maryutun şəhərinə gətirir  [18; 22]. 

Biz yuxarıda yazdıq ki, qədim Misir yazılarına görə, Osiris/Oziri Allahının sağ ayağı Biqqe adasındakı (Baxu – ilkin materiya, ilkin sulardakı ada – F. G. B.) «Sirli hündür dağda»kı mağarada gizlədilir  [116; 226]. Bu isə o deməkdir ki, Maryut şəhəri də məhz bu dağda yerləşir. Lakin əgər biz nəzərə alsaq ki, Maryut rəmzi elə Mar-tu rəmzidir və bu rəmz Şumer-Assurların amorey, yəni mar (Midiya) tayfasına aiddir, razılaşarıq ki, Amit adlanan Xator dünyası, yəni Qor Allahının evi bilavasitə Midiyada yerləşir. «Kitabi - Dədə Qorqud»da Qazan xan Amit soyunun aslanı adlandırılır [4; 44]. Qeyd olunan sitatda Nut Göyünün – Göy öküzünə çevrilərək Ra Günəşini öz belinə götürüb Maryuta, yəni Midiyaya gətirməsi, axirətdə yaranacaq ikinci ruhlar dünyasının məhz Midiya ərazisində baş verməsi deməkdir.

Misir mətnlərində Xator, eyni zamanda – «Amentinin xanımı, cənazə təpəsinin qüdrətli sakini, Ta-Cesertinin xanımı, Ra-nın qızı (və ya gözü), onun qarşısında yaşayan, milyon illər qayığındakı gözəl simalı, dünyanın sığınacağı (və ya yeri), Allahlara yaxınların Qayığındakı qanunların yaradıcısı» adlandırılır [18; 716]. Bu isə o deməkdir ki, Xator dünyası, Baxu/Biqqe təpəsindən Göyə ucalmışdır və məhz bu dünya eyni zamanda Nuhun qayığıdır ki, insan ruhları burada ömürlərini davam etdirirlər. Və bu dünyanın qanularını da məhz Maat obrazlı Xator ilahəsi yaratmışdır.

Mut ilahəsi, yazdığımız kimi qədim Misir mətnlərində Amon (Əman) Allahın arvadı sayılır və bu Göy ilahəsinə eyni zamanda «Aşeranın qadın hökmranı» deyilir. O eyni zamanda müharibə ilahəsi Səhmət (Saxmet) və Xatorla da eyniləşdirilir. Lakin, qərbi-semit mifologiyasında eyni mənalı Mutu rəmzi – ölüm və ölüm şahlığının Allahı, məhsulsuzluq və quraqlıq gətirən xaosun təcəssümüdür [108]. Sanskrit dilində «əzəli ana» sözü «Adi Ma», yəni Ma-Adi – Mada rəmzi kimi işlənir ki, deyilənlərə görə dünyanı, analığın təcəssümü olan bu qadın rəmzi xilas edəcəkdir.

Kosmoqoniyada deyilir ki, ruhun materiya – xaosla birləşməsindən, dünyəvi yumurta - Mot yaranmışdır. Demiurq bu yumurtanı bölmüş və ondan Göyü, Yeri yaratmışdır. Sonra o Göy işıqlarını, zodiakın bürclərini, daha sonra canlı varlıqları, nəhayət insanı yaratmışdır [75; 17]. Belə çıxır ki, Mot rəmzi də Maat rəmzi kimi, ilkin materiyada yaradılmış qadın rəmzli ruhlar dünyasıdır. Ilkin Upanişadalarda və brahmanlarda da dünya kosmik yumurtadan çıxmışdır: «Bu mövcud olan idi. O oldu. O yumurtaya çevrildi. O bir il müddətində qaldı. O bölündü. Qabığın hər iki hissəsi (biri) gümüş, (digəri) isə qızıl oldu. Gümüş hissəsi – bu torpaqdır, qızıl isə – Göydür. Çöl qabığı olan – bu dağlardır: daxili olan isə – bulud və duman, damarlar – bu çay, daxili maye isə – dəniz oldu. Orada doğulan, Günəşdir. O doğulada, səs-küy, bütün varlıqlar və bütün istəklər əmələ gəldi və s.» («Çxandoqya Upanişada», III:19/1-3). Bu isə o deməkdir ki, Mut ilahəsi ilkin materiya rəmzində, hər bir şeyə başlanğıc verən Ilahi enerjidir və Allah rəmzlər vasitəsi ilə bu materiyadan Göy aləmini yaratmış və axirətdə bu yaranışı təkrarlayacaqdır və s.

Mövzumuza qayıdaraq bildirək ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz Ullah/Allah [LLH/LLX] rəmzini başa düşmək üçün Xəlil [XLL] rəmzinin mənasını dərk etmək vacibdir. Çünki, Allah/Allax rəmzlərindən yaranmış «La ilahə illə-llah» rəmzi «Təhlil» adlanır ki, bu rəmz də Həlil/Xəlil (Xəlil-ullah) rəmzləri mənasındadır. Təsəvvüf elmində xəlil rəmzi - «xulul», «xululiyyə» mənasındadır və bu da «Allahla vəhdət təşkil etmək», «Allaha qovuşmaq» deməkdir. Deməli, Allah rəmzi də «ilkin materiya ilə vəhdət təşkil etmək, ona qovuşmaq» deməkdir və bu səviyyəyə yalnız bəglik pilləsində ucalmaq mümkündür. Belə çıxır ki, Adəm - ilkin materiya ilə vəhdət təşkil edən varlıqdır, yəni bu ruhlar dünyası bilavasitə ilkin materiyanın daxilində yaradılmışdır və onunla vəhdət təşkil edir. Bu halda «Rəhmətullah» ifadəsi - «Qor Allahının ruhu, ilkin materiya ilə vəhdət təşkil edən ruhlar dünyasıdır» fikrini ifadə edər. 

Digər tərəfdən, Adəmin «Əssəlam əleyküm» ifadəsini deməsi o mənadadır ki, Adəmin «aləminin ruhu qam elidir». Mələklərin sonradan cavab olaraq «Əs-səlamu əleyküm və rəhmətullah» deməsi isə, «Aləmin ruhu qam elidir» və eyni zamanda «Qor Allahının ruhu, ilkin materiya ilə vəhdət təşkil edən ruhlar dünyasıdır», mənasındadır. Mələklərin, «Qor Allahının ruhu, ilkin materiya ilə vəhdət təşkil edən ruhlar dünyasıdır» ifadəsini artırması, axirətdə gələn Mələk nəsilli olan Mehdinin ruhunun Adəmin ruhunun yerinə keçməsi fikrini ifadə edir. Başqa sözlə desək, əgər axirətə qədər Göydəki ruhar dünyasını Allah özü idarə edirdisə, axirətdə «torpaqların», yəni ruhlar dünyasının dəyişdirildiyi vaxt, Allahın ruhlar dünyasının yerinə Mehdinin ruhlar dünyası keçəcək və Mehdi Allahla birləşəcək. 

Qədim Misir mətnlərinin birində, Göydəki ruhlar dünyasının dəyişdirilməsini, Mehdi obrazlı yenilməz Osiris Nu belə ifadə edir: «… Mən Un-neferəm, mən bir zamandan digərinə keçirəm və mənim olan, mənim daxilimdə yerləşir: «[Mən] o Vahidəm ki, Vahiddən yaranmışdır: hansı ki öz yolu ilə gedir… Mən uşağam, hansı-ki Dünənin yolu ilə gedir. [Mən] sonsuz xalqlar və tayfalar üçün Bu Günəm… Mənim zamanım sizin bədəninizdədir, mənim simam isə mənim qəsrimdədir. Məni dərk etmək mümkün deyil, lakin Qırmızı Allahların simaları mənə tərəf istiqamətlənmişdir… Mən özüm tanınmıram, lakin mən, özümü tanıyanam [18;434]. Osiris Nu obrazının özünü tanıması, onun uşaq rəmzində olması və dünənin yolu ilə getməsi və s. rəmzlər onu göstərir ki, Mehdi obrazı, qədim sirləri bilən və uşaq kimi doğularaq dünənki, yəni ilkin yaranışı təkrar edən Allahın obrazıdır.

Ərəbi, Adəmlə ilkin materiyanın münasibətini Allahla qul, yəni Allahla Mehdinin münasibəti kimi təqdim edərək yazır: «Bir tərəfdən Allah qulu gözlədiyinə görə və digər tərəfdən də qul Allahı gözlədiyinə görə, yaranmış dünya haqqında istədiyini deyə bilərsən. De ki, o Xəlq edilmişdir, deyə bilərsən: o Allahdır: istəyirsən de, o Allah/Xəlq edilmişdir, xətrin istəsə deyə bilərsən: o tam mənada Allah deyil, tam mənada da Xəlq edilmiş deyil, istəsən de ki, bu haqda tərəddüd içindəyəm» [15; 10]. Belə çıxır ki, mənbələrdə Allah deyəndə bilavasitə ilkin materiya ilə Xəlq edilmişin, yəni Adəmin vəhdəti nəzərdə tutulur. 

Ərəbi Allah haqqında yazır: «Məhz O, yaradılmış və məhsul adlanan varlıqda axır – başqa cür varlıqdan söhbət gedə bilməz. O – varlığın təcəssümüdür: O – öz varlığı ilə «hər şeyin gözətçisidir» və hər şeyi gözləmək «Onu yormur». Böyük Allahın hər şeyi nəzarətdə saxlaması, Onun öz formasını nəzarətdə saxlaması deməkdir. Elə bir şey olmamalıdır ki, Onun forması olmasın. Məhz bu düzdür: «Şahidlik edəndə O – şahidlik edəndir, şahiddə O – şəhadətləndiriləndir. Dünya Onun formasıdır, O isə dünyanın hərəkət verən və həyata keçirən ruhudur: O – Böyük Insandır» [15; 10]. Belə çıxır ki, Adəm adi insan yox, başı Göylərə çatan nəhəng varlıqdır ki, bu varlıqda ilkin materiya su rəmzində axır. Məhz bu ilkin materiya, ona verilən proqram əsasında Adəmi gözləyir və Adəm də Amon Allahı rəmzində bu ilkin materiyanı idarə edir. 

Ərəbi, Allahın Xəlq etdiyi bu varlıq haqqında yazır: «Xəlq edilmişdə istənilən varlıq ondan üstün olanın qabiliyyətini götürür. Ona görə də dünyanın istənilən hissəsi elə bütöv dünyadır: o, bütün dünyanın parçalanmış hissəsində əmələ gəlmiş hər şeyi özünə qəbul edib, özünə çevirməyə hazırdır... Ona görə də, bir şeyin digərindən üstün olması sənin gözünü örtməsin: demə ki, «Xəlq olunmuş özü Allahdır» deyənlər səhv edirlər» [140]. Biz əvvəldə, Filippin Incilindən sitat gətirərək qeyd etdik ki, ilkin materiyanın xüsusiyyətlərinə görə, bu mühitə düşən ruh istədiyi varlığa çevrilmə qabiliyyətinə malik olur. Deməli, Xəlq edilmiş, istənilən varlığa təsir etmək qabiliyyətinə malikdir ki, bu da Allahın, yəni ilkin materiyanın xüsusiyyətidir. Bu o deməkdir ki, Ərəbiyə görə, Adəm özü Allahdır və bu Allah bütün varlıqları təşkil edən ilkin materiyadan təşkil olunduğuna görə hər şeyi özünə tabe etməyə hazırdır. 

Yazdığımız kimi islamda, insanla Allahın vəhdəti deyəndə «xulul» rəmzi ortaya çıxır ki, bu rəmz eyni zamanda «tökmə», «axma» mənasındadır. Əsasən, ifrat şiələrin üstünlünlük verdikləri xulul (xala) rəmzi – bir şeyin digərinə keçməsi, digər şeydə təzahürü kimi də mənalandırılır ki, şiələr bunu Allah ruhunun bilavasitə Əliyə və ya digər sufiyə keçməsinə inanırdılar. Xulul rəmzi islamda «ittihad» – «birləşmə», «axma» mənasını verən terminlə eyni mənalı hesab olunur. Ittihad iki mənada: insani və Ilahi mahiyyətlərin birləşməsi (ittihad əl-ləhut bi-n-nasut) və sufinin vəhy zamanı ruhunun və ürəyinin Allahla birləşməsi (fəna, bəqa) mənasında işlənir. Mahiyyətcə eyni olan bu rəmzlərin fərqi ondadır ki, sufi - bəglik, yəni bəqa səviyyəsinə müvəqqəti daxil olub çıxırsa, insani və Ilahi mahiyyətlərin birləşməsi (ittihad əl-ləhut bi-n-nasut) zamanı sufi birdəfəlik Allahla vəhdət təşkil edir, yəni o bəgə çevrilir ki, bu zaman o ilkin materiya ilə əbədi birləşir. Deməli, «ittihad əl-ləhut bi-n-nasut» rəmzi, yəni insani və Ilahi mahiyyətlərin birləşməsi – insanın Allaha çevrilməsi deməkdir. Quranda insani xüsusiyyətlərin fani, Allahın simasının isə baqi/bəqa, yəni bəg olması nəzərə çatdırılır ki, bu da insani keyfiyyətlərin  Ilahi keyfiyyətlə əvəz olunması mənasındadır (Quran, 55:26,27). Dilimizdəki – «Tarıya dönəsən», «Allaha dönəsən» deyimləri də məhz bu rəmzlərlə bağlı deyimlərdir.

Misir tarixçisi Əhməd Əmin Allahla vəhdət haqqında yazır: «Deyəsən əl-Xəlləc tökmə, yəni Allahın insana tökülməsi haqqında danışırdı: yəni o və Allah eyni şeydirlər, bu ona bənzəyir ki, xristianlardan kimsə, su və çaxırın axıb birləşdiyi kimi, Ilahi və insani təbiətlərin də axıb birləşməsi haqqında demişdi… və həqiqətən, onun bəzi deyimlərində xristian termini olan nasut və laxut terminləri var idi» [54; 286]. Xristian termini olan nasut (insani) və laxut (ilahi) – insanın Allah obrazında yaradılması ilə bağlıdır ki, sufizmdə bu əsas ideyalardan biridir. Xəlləc də insanda iki sifətin: Ilahi – laxut və insani – nasut, olmasını yazırdı [54; 285]. 

Ilahi təbiətlə insani təbiətin birliyini M. Kalankatuatsi hökmdar Abasa aid edərək yazır: «Erməni tarix hesabının başlanğıcında, Hayrapetlik taxtını Çoradan, Mets Irank yepiskopluğundan Partava köçürən hökmdar Abas qırx dörd il hakimiyyətdə oldu. Onun vaxtında, fərmanın başlığında «Aluank, Lpink və Çora katalikosu» yazmağa başladılar. Məhz ona, Dvin baş kilsəsi - Ilahi təbiətlə Xristin insaniliyinin [ayrılmazlığının] etiraf edilməsi tapşırığını verdi və tələb etdi ki, «müqəddəs Allah» sözlərinə, [ölməz] və «çarmıxa çəkilmiş» sözləri də əlavə edilsin. Çünki bunu [yəni Müqəddəs Üçlüyü] onlar Konstantinopol patriarxı Prokldan öyrənmişdilər, ona görə ki, Müqəddəs Üçlük iki müqəddəs ata tərəfindən Efes baş kilsəsində qurulmuşdu və sonra Aleksandriya patriarxı Timofey və Antioxlu Petr tərəfindən təsdiq olunmuşdu. Onlar isə bu zaman, pravoslavlar üçün – «Çarmıxa çəkilmiş ölməz» deyimini tətbiq edən (hansı ki həqiqətdə də belə olmuşdur), Mesopotamiya yepiskopu Iakov vasitəsi ilə imperator Anastas qarşısında durmuşdular. Bunun belə deyilişini hayrapet Abas qanun kimi qoymamışdı, çünki [ona qədər] bizim ölkəmizdə belə deyiliş deyilmirdi, kafirlər də yox idi və buna görə də buna baxmaq da lazım gəlmirdi [81; 3/24]. 

M. Kalankatuatsinin bu sitatından göründüyü kimi, Ilahi təbiətlə insani təbiətin birliyi ilk dəfə Albaniya (Aluank – El-Anx) ilə bağlı olan üçlüyə aid edilir ki, bu üçlük haqda aşağıda izah verəcəyik.  

Ərəbi yazır: «Mən Adəmin təşkil edilməsinin müdrikliyini, yəni onun görünən formasını dərk etdim və Adəmin ruhunun təşkil edilməsini, yəni onun gizli formasını tanıdım: Bu – Allah/Xəlq olunmuşdur (əl-Haqq əl-Xəlq). Bildim ki, onun pilləsi necə təşkil edilib: o – elə bir məcmudur ki, onda varisin olması layiqdir. Adəm – elə vahid ruhdur ki, ondan insan nəsli yaradılmışdır, Allahın dediyi kimi: Ey insanlar!  Sizi bir adamda yaratmış Allahınızdan qorxun: ondan arvadını yaratmışdır, o ikisindən isə kişi və qadını çoxaltmışdır. Allahın, «Öz Allahınızdan qorxun» sözü o deməkdir ki, sizdə zahir olan, Allahınızı qorusun, o şey ki sizdə gizlənib (bu sizin Allahınızdır), sizi gözləyər, axı dünya tərtibi – tərifi (xalid) məzəmmətdir (zimm). Onu məzəmmətdə gözləyin və Onu tərifdə özünüzə gözətçi seçin: beləliklə, mömin və xəbərdar olun» [15; 1]. Burada artıq Ərəbi Adəm deyəndə, bilavasitə Allah/Xəlq - yəni ilkin materiya və Adəmi nəzərdə tutur ki, vahid Allah məhz bunların vəhdətidir. Ərəbi yazır: «Əgər sən Allah və Xəlq etdiyi haqqında danışırsansa, bunlar düzdür. Əgər Onun ifadəsinə baxsan: «Mən onun yerə qoyduğu ayağıyam, (nəyisə) götürdüyü əliyəm, danışdığı diliyəm» və digər qüvvələri və onların yerləşdiyi hissəyəm (o isə – bədən üzvləri), və bu zaman (Allahı - Xəlq etdiyindən – F. G. B.) ayırmazsan, lakin deyərsən: dünya tərtibi bütövlükdə Allahdır, və ya bütövlükdə Xəlq edilmişdir, çünki o – bir əlaqələndirmədə Xəlq edilmiş və o – digər əlaqələndirmədə Allahdır, təcəssümün mahiyyəti isə birdir. Axı, Onun aşkar olunduğu bir formanın təcəssümü, bu aşkarı qəbul etmiş formanın təcəssümüdür: O – aşkara çıxarandır və aşkar olunandır. Gör ki, Allah özlüyündə və Öz həqiqi Şanlı adlarının dünya ilə əlaqələndirilməsində nə dərəcədə təəcüblü gözəldir» [15; 12]. Deməli, Ərəbiyə görə də «dünya» deyəndə bilavasitə Allahla Xəlq edilmişin vəhdəti, yəni ilkin materiya ilə Adəmin vəhdəti başa düşülməlidir ki, burada Adəmin bədəni ruhlar dünyası rolunu oynayır.

Ərəbi, ruhlar dünyasının rəmzi olan Adəmi eyni zamanda varis adlandırır ki, bu da ilk yaradılmış Kamil Insanın yerinə ikinci Kamil Insanın gələcəyi deməkdir: «Qeyd olunmuş [varlıq] insan və varis (xələf) adlandırılmışdır. Onun insanlığı, quruluşunun unversallığındadır, çünki o bütün həqiqəti əhatə edir (xakaik). Göz bəbəyi göz üçün nədirsə, O da Allah üçün odur: göz bəbəyi seyr etməni həyata keçirir ki, buna baxmaq deyirlər. Buna görə də ona insan dedilər, çünki onunla Allah öz Xəlq etdiyini seyr edir və ona öz rəhmini göndərir. Bu insan meydana çıxmış və əzəli-əbədidir (əl hədis əl əzəli), əbədi və daimi təşəkkül tapandır (nəş daim əbədi), ayıran və yığan sözüdür, o – dünyanın varlığının olması və onu həyata keçirəndir (kiyam əl aləm bi-vicudihi), ona görə o dünyada seçilir, necə ki, daş üzükdə seçilir. O – yazının yerləşdiyi yerdir, o – o işarədir ki, Hakimi-mütləq öz xəzinəsini möhürləyir. Ona görə də O onu varis (xələf) adlandırıb, çünki, Böyük Allah onunla öz Xəlq etdiyini, möhür xəzinəni gözlədiyi kimi gözləyir: nə qədər ki, xəzinədə sahibin möhürü var, heç kəs onu açmağa cürət edə bilməz, yalnız Onun öz razılığı ilə, onun xəzinəsinin gözlənilməsində varis onu aça bilər. Buna görə, nə qədər ki, dünyada bu Kamil Insan var, dünya qorunur. Məgər sən görmürsən ki, əgər o yoxa çıxsa və dünya xəzinəsindən götürülsə, onda, Allahın qoyduğu heç nə qalmaz, bu zaman onda sapma və toqquşma olar, bütün dünya tərtibi o dünyaya yerdəyişər və o dünyada əbədi möhür olar?» [15; 1]. 

Ərəbi, varis deyəndə bilavasitə Allahın «Ol!» əmri ilə yaradılan Isa peyğəmbəri və onun obrazlarını nəzərdə tutur, onu Qul/Allah, yəni varis və ilkin materiyanın vəhdəti kimi təqdim edir: «Hakimiyyət, sözün həyata keçməsində təzahür edir. Onun: «O bir şey istəyəndə, Ona yalnız «Ol!» əmri vermək qalır – və o olacaq» sözünün həyata keçməsindən başqa tez və tam sözü yoxdur. Buna görə də hakimiyyət o quldadır ki, o Onun bədəni və qanı olaraq Allah vasitəsi ilə hakimdir. Özü özlüyündə qalaraq belə, qul bunu (görür ki, o Allahın təcəssümüdür) görür və bilir ki, o – bənzərsiz bənzərdir: çünki o – qul-ağadır, Böyük və qüdrətli Allah isə – ağadır, qul deyil. O belə yığcamdır, Həqiqi isə – vahiddir» [140]. Ərəbi, sözün həyata keçməsi deyəndə, onun əmrinin gəlişi, yəni varisin doğulub, Allahın sirləri dərk etməsi və Göydəki ruhlar dünyasına ucalmasını nəzərdə tutur.

Quranda yazılanlara görə də Allah ruhlar dünyasını, öldürüb-diriltmək qabiliyyətinə malik olacaq varisinə verəcəkdir: «Sənin Allahın mələklərə: Mən yer üzündə bir «xəlifə» (canişin) təyin edəcəyəm» dedi… Məhz Biz – Biz öldürür və dirildirik və Biz varislərik… Musa öz xalqına dedi: «Allahdan kömək istəyin və dözün! Axı Yer Allahındır: O onu, öz qullarından istədiyinə vərəsəliklə verir, Allahdan qorxanların axırı yaxşıdır!... Bu bağı biz qullarımız arasında Allahdan qorxanına vərəsəliklə verəcəyik!.... Biz Zəburda da yazmışdıq ki, torpaq vərəsəliklə mənim mömin qullarıma çatacaq!... (Ya Allah) Məni Nəim cənnətinin varisi et!» (Quran, 2:30, 15:23, 7:128, 19:63, 21:105, 26:85). Buradakı Nəim cənnəti deyəndə Amon Allahının dünyası, yəni qədim misirlilərin Manu, Amenti və s. adlandırdığı Göydəki aləm başa düşülməlidir. Əhdi-Cədiddə də bildirilir ki, Allah ölmüşləri Xristlə birgə dirildəcək və Göydə yerləşdirəcək (Efes., 2: 4-6). Ioann da eyni fikri təsdiq edərək deyir: «Dünyanı sizə saxlayıram, öz dünyamı sizə verirəm…» [8; In.14:27].

Qədim Misir yazılarına görə, varis Qor Allahıdır və ona həsr olunmuş himndə deyilir: «Tot deyir və bu Allah [aşağadakıları] bildirir: «Sənə ehtiram olsun ey Allah oğlu Allah. Sənə ehtiram olsun varis, varisin oğlu. Sənə ehtiram olsun müqəddəs ilahə tərəfindən doğulmuşa, öküzə, öküz oğluna. Sənə ehtiram olsun Qor, Isida ilahəsi tərəfindən doğulmuş Osirisin törəməsinə» [18; 130]. Bu isə o deməkdir ki, varis Göydə, eyni zamanda Göy öküzü simasında doğulacaqdır.

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, axirətdə gələcək varis də, birinci Adəm, yəni Atum Allahı kimi Kamil Insan simasında, yəni yerdən Göyə qədər ucalmış nəhəng varlıq olacaq. Qəzali irsinin araşdırıcısı Naumkin, Kamil Insan haqqında yazır: «(Kamil Insan) doktrinasının bir çox araşdırıcıları, o cümlədən, ən böyüyü Isveç orientalisti Tor Andre və R. Nikolson hesab edirlər ki, onun kökü ellinizmdədir. Nikolson, Andrenin fikrini inkişaf etdirərək yazır: «Andre göstərir ki, «teos antropos» (Insan-Allah) ideyası, islama şiələr tərəfindən keçmişdir və imamın diri Allah, yarı Allah şəxsiyyəti olması fikrində təcəssüm etmişdir ki, ondan, dünyanın varlığı və yaşaması asılıdır [54; 30]. Ilkin yaradan qüvvənin Ali idrak, yəni kosmik ağıl (akl əl küll) olduğunu, onun şüasının isə Əli ruhu (kosmik ruhu – nafs əl küll) olduğunu qəbul edən şiələr bu kosmik prinsipləri yerdəki həyata gətirib, yerdə kosmosun simvolik surətini yaratmışlar. Bu sistemdə peyğəmbər Kamil Insan kimi (əl Kamil əl Insan) təşkilatçı və idarə edən qüvvənin daşıyıcısı sayılır, ali idrakın (kosmik idrak) insan variantı, kosmik ruhun yerdə, insanların mənəvi ağası kimi qəbul edilir. Şiələrin imamı Allahın yerdə nümayəndəsidir, Ilahi biliklərin varisidir və yalnız bu «qapıdan» keçəndən sonra Allaha yaxınlaşmaq mümkündür [36; 97].

Qəzalinin Məhəmməd peyğəmbərini kosmik insan sayan Nikolson qeyd edir ki, «kainatın sabitliyi və qayda-qanunu ondan aslıdır» [54; 284]. Əl-Cili Məhəmməd peyğəmbəri «kamillər kamili» (akmal əl kummal) adlandırır. Əbu Yəzid əl-Bistami isə «Kamil Insan»ı - «Əl Kamil ət Tamm» adlandırır ki, bu da kosmik Insan-Allahdır və adi insanlar da onun surəti ilə yaradılmışdır. Kamil Insanın – «əl Kamil ət Tamm» adlandırılması o deməkdir ki, burada Insan əvəzində Tamm, yəni Tamam rəmzi işlədilir. Bu rəmzin açmasını vermək üçün mənbələrə müraciət etmək vacibdir.

«Kitabi - Dədə Qorqud» abidəsinin Vatikan variantında qeyd olunur ki, «Oğuzun içində təmam vilayəti zahir olmuşdu». Bu o deməkdir ki, bir elin içində ikinci el yaranmışdı. Deməli, abidədə qeyd olunan Taş el - Oğuz eli (Taş Oğuz), onun içində yaranmış el isə Iç eldir (Iç Oğuz). Burada «vilayət» sözünün işlənməsi isə onu göstərir ki, «təmam vilayəti» anlayışı bilavasitə sufiliklə bağlıdır. Sufizmdə «vilayə», «vilayət» sözləri (övliya, vəli sözləri ilə eynidir), sufi müqəddəslərinin keyfiyyəti, onların Allaha yaxınlığı mənasındadır.  R. Nikolson bu kateqoriyalı sufi müqəddəsləri haqda belə yazır: «Vəli, yəni müqəddəs, Kamil Insanın (yəni Adəmin) kütləvi tipidir və bilmək lazımdır ki, Məhəmməd peyğəmbərin müqəddəsləri kultu, peyğəmbərlər kultu kimi «birdən görmə», «görülməyən və başa düşülməyən şeyləri görmə», «hər şeyin aydınlaşması» (qamlıq vəziyyətində görmə mənasında) və s.-dən başqa bir şey deyildir» [54; 276]. Belə çıxır ki, Kamil Insan, yəni «Kamil Tamm» rəmzi ekstatik vəziyyətdə yaradılmış vilayət mənasındadır ki, biz yuxarıda bu vilayəti - Qazan xanın «Qom qomlamam qoma yurdu» kimi, yəni qamlama vəziyyətində Göydə yaradılmış vilayət kimi qeyd etdik.

Sufilərin vilayə, vilayət [VL, VLT] rəmzi mənbələrdə «vəli» [VL] kimi yazılır və mütəxəssislərə görə, «vəli» sözü ərəb dilində həm insanlara və həm də Allaha şamil edilir. Bu rəmz Allahın 99 şərəfli adlarından (Vəli, Vali, Əvvəl) sayılır. Vəli [VL] rəmzinin Allaha şamil edilməsi bizə əsas verir ki, biz bu rəmzin kökünü qədim mənbələrdə axtaraq.

Vəli rəmzi, qədim mənbələrdə Vaal, Val, Bal adı ilə qədim Babil, Finikiya və s. ölkələrdə qoruyucu ruh, ağa, Allah mənasında işlənmişdir. Vaal/Bal rəmzi – Ba (Va) Eli, yəni yuxarıda yazdığımız kimi, Ba- ruhunun yaşadığı el, aləm mənasındadır. Finikiya mifologiyasında bərəkət, yağış, ildırım Allahı olan Vaal (Balu) Allahı, Ilu Allahı ilə Aşera Ilahəsinin oğlu sayılır. Xaananın El Allahı kimi qeyd olunan Ilu Allahı Uqarit mətnlərinin birində Livan bağlarını salan Allah kimi göstərilir. Yəhudilərin El Allahı və Uqaritin Baal Allahının Livanın sidr ağacı ilə əlaqəsi, bu iki Allahın eyni olması deməkdir. Və əgər biz nəzərə alsaq ki, qədim mənbələrdə Livan [LVN] deyəndə Alvan [LVN], yəni Albaniya [LBN] nəzərdə tutulmalıdır, razılaşarıq ki, bütün bunlar Alban dağlarının üstündə ruhlar dünyası yaratmış Ra-Amon, yəni Rəhman Allahın yaratdıqlarıdır. Belə çıxır ki, Livanın məşhur sidr ağacı da, yuxarıda yazdığımız, cənnətdə yerləşən Tuba ağacıdır (Mədinə rəmzi) və mənbələrdə El Allahı deyəndə də, bədəni ruhlar dünyası olan Kamil Insan, yəni Allah/Xəlq təsəvvür edilməlidir. Bu isə ona işarədir ki, Vaal, El rəmzləri Kamil Insanın obrazlarıdır və o, həm kosmik insan-Allah və həm də bu varlığın kiçildilmiş variantı olan pirlər nəsli simasında olan müqəddəslər nəslidir.

El rəmzi qədim Misir yazılarında - Yalu sahələri, ölənlərin yaşadığı axirət dünyası, cənnət mənasındadırsa, digər mənbələrdə bu rəmz el-obaya, cəmiyyətə aid edilir. Araşdırıcılar, qədim mətnlərdə söhbətin getdiyini bilmədiklərindən, mənanı düzgün təqdim etmirlər. Məsələn, mətnlərin birində yazılır: «Aşşur şəhər-dövlətinin mərkəzi icması Aşşur özü idi, yaxud onun tez-tez adlandırıldığı kimi «al libbi ale» - «icma (şəhər) içində icma» kimi qeyd olunurdu. Onun hökmdarı işşakkunun çox güman ki, kahin, inzibati, bəzən isə hərbi funksiyaları da var idi. Işşakunun hakimiyyəti praktiki olaraq irsi idi. Ukullu və ya uklu vəzifəsi də vardı ki, o da yer quruluşu üzrə məsul şəxs olmaqla məşvərətdə sədrlik edirdi... «Noma» (sözün geniş mənasında Alu) Aşşur icmasının ərazisində kiçik kənd – icmalar səpələnmişdi (sözün dar mənasında alu). Bu kənd-icmaların hər birinin ağsaqqallar şurası var idi ki, ona da rəhbər – xazannu başçılıq edirdi. Icmanın ərazisi şəxsi kəndə (alu, kabal, ale), kənddən kənarda becərilən torpağa (uqar ale) və ehtiyat torpağa (kakkar ale, kutallu – «boş torpaq, «arxa torpaq») bölünürdü. Bir böyük ailəli icmaya (bitu – «ev») birdən üçədək nəsil daxil ola bilirdi» [41; 94, 95].

Bu mətndəki xazannu [XZNN] rəmzi Oğuzan [ĞZN] rəmzi ilə eyni mənalıdır. Buradakı Işşaku hökmdarı erməni mətnlərində Sisaka kimi yazılır. Işşakunun irsi olması o deməkdir ki, onun yerinə onun oğlu – Sisaka törəmələrindən kimsə gəlməlidir. Mətndəki ukullu və ya uklu «vəzifəsi», kululu/xulul, yəni Allahla vəhdətdə olan xəlil nəsli, uklu rəmzi isə xəlil rəmzinin qısa variantı olan gel nəsli mənasındadır. Belə çıxır ki, bu mətnlərdə söhbət bilavasitə albanlar nəsli olan Gelarküni nəslindən gedir.

Mətndə Aşşur şəhər-dövləti «al libbi ale», yəni «icma (şəhər) içində icma» adlanır. Lakin sufizmdə bu rəmz «el vilayə-Ba el» mənasında – «bir elin içində digər el olan Ba – vilayəti, yəni ruhlar dünyası yaranmışdı» kimi başa düşülməlidir. Deməli, «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı «Oğuzun içində təmam vilayəti zahir olmuşdu» cümləsi burada - «eldə ruhlar vilayəti eli» yaranmışdı kimi başa düşülməlidir. Buradakı el, Oğuz eli mənasında Taş Oğuz, onda yaradılmış el isə «daxili dünya» mənasında Iç Oğuz mənasındadır. «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı son nəğmədə Iç Oğuz, Taş Oğuz əvəzinə Üç Oq, Boz Oq yazılır [4; 123]. Buradan isə belə çıxır ki, Oğuz, Oğuzan və Oq rəmzləri eyni mənalıdır. Movses Kalankatuasinin (VII əsr) «Aqvaniya Tarixi» kitabında isə Oq/Aqu rəmzi Aquanka, yəni Alvaniyaya şamil edilir: «O onlara hökmdarlar və ağsaqqallar təyin etdi ki, onların da başçısı Vaqarşakın əmri ilə, Araz çayından Xnarakert qalasınadək olan düzləri və Aquni dağlarını vərəsəliklə qəbul etmiş, Sisakan nəslindən olan hansısa Yafətin törəməsi Aran oldu. Və onlar  bu ölkəni Aquank, onun əməllərinin mülayimliyinə görə Aqu adlandırdılar». Deməli, Alu, yəni El (ölkə – xalq) əvəzinə Movses - Aqu, yəni Oğuz ölkəsi yazır. Q. Qeybullayev bunu onunla izah edir ki, qədim erməni dilində yaddilli «L» səsi əvvəllər «Q» hərfi ilə verilərdi [50; 435]. Bu isə o deməkdir ki, Oğuz eli elə Alvan, yəni Albaniyadır. Quranda Oğuz elinin rəmzi olan Oq/Aqu rəmzi - Əykə kimi qeyd olunur və s. (Quran, 38:13, 26:176).

Livan (Alvan) rəmzi ilə bağlı «Gilqameş» dastanında deyilir: «Dostum mənim, uzaqda sidr ağacının ucaldığı Livan dağı vardır və onları, Allahın insan qorxusu və zəifliyi verdiyi qorxulu Xumbaba qoruyur. Sidr ağacı kəsək, şəhər tikək və dünyadakı bütün pislikləri, şəri qovaq. Özümə mən əbədi ad yaradım!». Mətndən belə çıxır ki, şəhərin tikilməsi ilə dünyadakı bütün pisliklər yox olmalıdır. Bu ona işarədir ki, bu şəhər kosmik ölçülüdür. Digər tərəfdən, pisliyi, şəri qovmaq üçün «xeyir və şəri bilmək» lazımdır. Həmin rəmz isə Tövratdakı «xeyir və şəri tanıma ağacı» ilə bağlıdır. Deməli, tikilən kosmik ölçülü şəhər, cənnətdəki «xeyir və şəri tanıma ağacı» rəmzi ilə əlaqəlidir. Aleksandriyalı Filon «Musaya görə dünyanın yaradılması» kitabında yazır: «Allah bağında bütün bitkilər diri və ağıllı, onların meyvələri xeyirxahlar idilər, eyni zamanda başa düşmə və dərketmə, hansının vasitəsi ilə ki xeyir və şər dərk edilirdi - müvəqqəti deyildi, sağlam həyat, fani olmayan və hər şey bunu kimi idi…» [141]. Filonun yazdığından belə nəticə çıxarmaq olar ki, xeyir və şəri yalnız Göydəki ruhlar dünyasında dərk etmək mümkündür. 

Gilqameş haqqında dastanda deyilir ki, Xumbabanın yaşayış yeri – sidr ağacının (işıqlı sidr - ərən par-par) yerləşdiyi dağdır ki, bura eyni zamanda Allahlar məskəni və Irninanın səcdəgahıdır. Sidrin əldə edilməsi və Xuvavanın (Xumbaba – F. G. B.) öldürülməsi ilə Gilqameş özünə ölməz ad qazanmaq istəyir. V. V. Struve Akkad dastanını analiz edərək açıq yazır ki, sidr – həyat ağacıdır. Burada Lu-ba-uq adlanan (Uruk şəhərinin) «ölümlü insanı» - Lu-til-la adlanan (hərfi mənası «həyat insanı) «ölməz» qarşı qarşıya qoyulur. V. K. Afanasyeva bildirir ki, bu Lu-til-la elə Xuvavadır, çünki sidr dağının digər insanı haqqında orada məlumat yoxdur [38; 94]. Kramer hesab edir ki, Lu-ti-la (hərf. mən. «həyat insanı») Ziusudraya (şumerlərin Nuhu) aid edilə bilər. Ziusudranın yaşadığı yer – xoşbəxtlər ölkəsidir, Dilmun adasıdır və Kramer bu sidr ölkəsini Dilmun adası ilə eyniləşdirir [38; 115]. 

Bütün bunlar isə o deməkdir ki, Gilqameş - şəhər rəmzində Göydə ruhlar dünyası yaratmışdır ki, bu dünya müdriklik və ölməzlik verən ilkin materiya ilə bağlıdır və Gilqameş də şəhər tikməklə bu şəhərdə məhz materiyanı yerləşdirmişdir.

Gilqameşin «özünə əbədi ad yaratmaq» rəmzi bizim yadımıza, Tövratdakı, Şərqdən gələn və bir dildə danışan ümməti yada salır. Onlar dünyaya səpələnməzdən əvvəl özləri üçün «ad» yaratdılar, yəni «başı Göylərə çatan» Babil qülləsini tikdilər [8; Bıt.11:1-8]. Digər tərfdən, mətnlərə görə «Dəclə və Fərat arasındakı ölkənin sahibi» III Samsiadad elan edərək bildirir: «Mən Tukriş şahlarının və yuxarı ölkənin hədiyyələrini qəbul etdim: Mənim böyük adımı və mənim daşdakı yazımı Livan ölkəsində, böyük dənizin sahilində yerləşdirdim» [75; 1]. Belə çıxır ki, iki çay (iki dəniz rəmzi) arasındakı ölkənin sahibi olan Samsiadad, «Tukriş  şahlarının və yuxarı ölkənin hədiyyələrini», yəni Göydən gətirilmiş ilkin materiyanı qəbul edərək, onun vasitəsi ilə «adını və daşdakı yazısını» Livan, yəni Alban ölkəsindəki okeanın sahilində yerləşdirmişdir. III Tutmos isə yazısında, «onun əllərinin Livanda tikdiyi qala»dan, «bütün Suriya torpağından, onun ətrafındakı tayfalardan, şah qalalarından, insanlarla təchiz olunmuş və müstəmləkəyə çevrilmiş şəhərdən» danışır [75; 280]. Lakin «Unu-Amonun mətnləri»nə görə, Livanın sahibi Amon Allahıdır: «Amon – Livanın və onun atalarının hökmdarıdır» [75; 318]. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, Livan rəmzi bilavasitə Allahla və onun tikdiyi mistik qala ilə bağlıdır.

Iezekiil peyğəmbərin yazısına görə, Livan - dünya ağacı mənasındadır ki, Misir və Assur ölkəsi də bilavasitə bu dünya ağacında yerləşir: «Misirin – hündür sidr ağacının yıxılması:… «Budur, Assur Livandakı sidr ağacı idi… Sular onu böyüdürdü, sonsuzluq onu qaldırırdı… O öz boyunun hündürlüyü və budaqlarının uzunluğu ilə gözəlləşirdi, çünki onun kökü böyük dərya sularında idi» [8; Iez.31:3, 4, 7]. Belə çıxır ki, Livan, yəni Alban torpaqlarında ucalan dünya ağacı elə cənnətdəki nəhəng ağacdır ki, Misir və Assur ölkələri də məhz buradakı ruhlar dünyasının adlarıdır. Misirdə Şaruxen adlı şəhərin olması onu deməyə əsas verir ki, Misir/Assur ölkəsinin yolu məhz Xen/Xanaan, yəni Küni (Gelarküni) ilə bağlıdır [220; 66].

Iran yazılarına görə, Assur ölkəsi olan Asuristan elə Babil ölkəsidir [142; 150]. Mətnlərin birində isə deyilir: «Nippur – Enlilin şəhəridir, Babilistan isə – onun sevgilisidir: Nippur və Babilistan eyni mənalıdır, Babilistanı seyr etmək – böyük xoşbəxtlikdir: Babilistanda məskunlaşanlar öz günlərini artırırlar: Babilistan – Dilmundakı palma ağacıdır, onun meyvələri şirinliyinə görə yeganədir… Kim ki, Babil haqqında pis danışır, o öləcəkdir» [75; 99]. Bu o deməkdir ki, Misir və Assurla birlikdə Babil ölkəsi də dünya ağacı rəmzindədir və bu ağac Livan kimi oxunan Əlvan/Alban torpağında ucaldılmışdır. Babilin həyat verən, yəni ölməzlik verən sidr ağacı ilə eyniliyi ona işarədir ki, Gilqameşin tikdiyi şəhər elə Şərqdən gələn və bir dildə danışan tayfaların tikdiyi başı Göylərə çatan Babil qülləsidir. Buradakı ölməzlik rəmzi isə ona işarədir ki, bu şəhər-qalanın tikilməsi ilə insan ruhları ölməzlik qazanmışlar.

Babil rəmzinin Bal/Vaal/Vəli və s. rəmzlərlə eyniliyi onu göstərir ki, Oğuzun içində yaradılmış Təmam vilayəti, Babil qülləsinin tikildiyi yerin üstündə, yəni Göydə yerləşməlidir. Bu gün hesab edilir ki, Babilistan Mesopotamiyada yerləşir. Lakin məlum orta əsr «Serb Aleksandriyası» və s. mənbələr Babili Misirdə yerləşdirir, Iskəndərin ölümünü də Misirlə bağlayırlar. Eyni zamanda Babil – piramidaların qarşısında yerləşən yaşayış məntəqəsinin yunanca adıdır (şəkil 25). Roma şəhərinin də eyni zamanda Babilistan adlandırılmasını hələ Evseviy yazmışdır. Bizans tarixçiləri isə Babilistan deyəndə əsasən Bağdad şəhərini nəzərdə tuturlar [2; 31, 32]. Mənbələrdə Misir piramidalarının yanında göstərilmiş Babil qalası xristian şəhəri kimi qələmə verilir ki, həqiqətən də rəsmin ortasında müsəlman minarəsinə oxşar sütun-qalanın başında xaç yerləşdirilmişdir [3; 769]. Xaç rəmzinin həyat enerjisi rəmzində olması haqda aşağıda yazacağıq.

                                                                        

                                                                25.  Piramidalarla yanaşı olan Babildə, müsəlman 

                                                                               minarəsinin başında xristian xaçı [3; 770] 

Assur rəmzi qədim mənbələrdə Sur kimi də qeyd olunur ki, Tövrata görə, Həcər (Aqar) oğlu Izmail ilə Sur səhrasından keçir [8; Bıt.16:7]. Musa peyğəmbər də yəhudiləri Sur səhrası ilə «Vəd olunmuş torpağa» aparır [8; Isx.15:22]. Sur rəmzi, mənbələrdə Assur, çəpər (divar) və s. mənalarından başqa «Sur qapı»sı mənasını da daşıyır ki, bu qapıdan keçməklə Izrail oğullarının Faran səhrasında baş vermiş «qırxillik səyahəti» başlanmışdır [8; 4Çar.11:6, 2Par.23:5, Iesod qapısı]. Islamda Sur rəmzi - qiyamət günü səslənəcək Israfilin tütəyidir. Ərəb mənbələrində Sur ət-Tin («Gil divar») Qafqazdakı Gilgilçay istehkamının adıdır. Zərdüştilikdəki Suruş sözü isə Göydən xəbərlər gətirən mələyin adıdır. Islam və iudaizmdə bunu Cəbrayıl/Qavriil edir. Deməli, «Sur qapı»sı - Cəbr/Cəbarut dünyasının qapısıdır ki, ruhlar bu qapıdan keçməklə Göy dünyasına düşürlər. Bu isə o deməkdir ki, Sur rəmzi də Babil, yəni Allahın qapısı kimi ruhlar dünyasının qapısıdır. Və məhz buradan Dünya (həyat) ağacına, yəni Göydəki ruhlar dünyasına yol başlanır.

Qədim Misirin Taxarka məbədgahının divar yazılarına görə, əbədilik üçün tikilmiş abidə də Livan sidrindən olmalıdır: «Yuxarı və aşağı Misirin şahı Taxarka, qoy o əbədi yaşasın, o, öz abidəsini, atası Böyük Amon üçün məbədgah yaratdı… (o) daşdan əbədilik üçün tikilmişdir. Onun divarları tikilmiş, sütunları ucaldılaraq möhkəmlənmiş və əbədilik üçün qoyulmuşdur. Bundan başqa, əlahəzrət əmr etmişdir ki, cənuba Livandan olan əsil sidr ağacı aparılsın və onun ağacı bu məbədgahda qurulsun…» [116; 26-27]. Bu isə o deməkdir ki, Böyük Amon üçün tikilən məbədgahda ilkin materiya, yəni bütün canlılara həyat verən cövhər mövcuddur. Bu məbədgahın harada tikilməsinə biz aşağıda qayıdacağıq. 

Tövratda Livan rəmzi Lavan rəmzi kimi yazılır və qeyd edilir ki, Isağ (Isaak) oğlu Yaquba xeyir-dua verərək deyir ki, Mesopotamiyaya get, Lavanın qızını al və mən sənin nəslinə gəzib-dolaşdığın yeri verirəm [8; Bıt.28.2-4]. Digər yerdə isə qeyd olunur ki, Allah israillilərə göstəriş verərək deyir ki, «amoreylərin dağlarına və onların bütün qonşularına, düzənliyinə, dağına, alçaq yerlərə və cənub bölgəsinə və dəniz sahilinə, Knun (Xanaan) və Lbnun (Alban – F. G. B.) torpaqlarına, böyük çay olan Fərat çayına yola düşün. Budur, bu torpaqları mən sizə verirəm, gedin, Allahın atalarınıza, Ibrahimə, Isağa və Yaquba və onların törəmələrinə andla söz verdiyi torpaqları miras kimi götürün» [8; Vtor.1:6-8]. Burada Lbnun rəmzi Livan kimi qəbul olunsa da, bu rəmz daha dəqiq, erməni mənbələrində Şərq adlandırılan Alban kimi oxunmalıdır ki, Lavan rəmzi də bu mənada məhz Alban dağına aiddir. Alban (Aluank) dağları isə, M. Xorenatsi, M. Kalankatuatsi və s. tarixçilərə görə vərəsəliklə böyük və adlı-sanlı tayfa olan Yafət-Ərən əsilli Sisaka/Sisakan, yəni Gel/Gelarküni nəslinə verilmişdir [73; 8]. Tövrat, Lavan rəmzini dəqiqləşdirib, bilavasitə Raxil rəmzi ilə bağlayır. Belə ki, Yaqub, Şərq övladlarının torpağına gələndən sonra Lavanın qızı Raxil [R-XL], yəni Xilar/Gilar [XL-R/GL-R] üçün, buradakı quyunun ağzındakı daşı götürmüş və Lavan/Alban övladlarının sürüsünə bu sudan vermişdir [8; Bıt. 29:9, 10]. 

Digər tərəfdən, Knun, yəni Xanaan/Xunan rəmzli şəhərin Arran ərazisində olması haqqında biz yuxarıda yazdıq və göstərdik ki, bu rəmz mənbələrdə eyni zamada Xunanakert şəhər-qalası kimi qalmışdır. 

Zaxariya Ritorun salnaməsində deyilir ki, Amidin (Midiya – F. G. B.) -  «Kavadın zamanında əsir aparılan» iki sakinin dediyinə görə, onlar hunn torpaqlarında olduğu zaman, ora alban yepiskopu Kardostun başçılığı ilə yeddi xristian missioneri gəldi. Onlar orada yeddi il qaldılar və orada hunn dilində «müqəddəs yazı» (Əhdi-Ətiq – F. G. B.) buraxdılar [92; 83]. Əgər nəzərə alsaq ki, mənbələrdə Əhdi-Ətiqin dili «xanaan dili» adlanır və xanaan [XNN] rəmzi də hunn/xunn/qunn [HNN/XNN/QNN] rəmzi ilə eyni mənalıdır, razılaşarıq ki, əsil xanaanlılar elə Amid, yəni Midiya hunnlarıdır və Əhdi-Ətiq də Midiyada buraxılmışdır [41; 290]. M. Kalankatuasinin «Alban tarixi»ndə [81; 2/40] və digər mənbələrdə də qeyd olunur ki, Albaniyada yaşayan hunnlar xristianlığı qəbul etmişlər [50; 396].

Lakin ərəb mənbələrində Xunan rəmzi Xunayn kimi Məkkə ətrafındakı vadiyə aid edilir ki, burada müsəlmanlar Taifdən olan bütpərəstlərə qalib gəlmişlər. Qədim Misir yazılarında isə Xanaan rəmzi Kennan kimi yazılır və Osiris Allahı – Kennanın taciri adlandırılır [18; 318].

Bütün bunlar isə o deməkdir ki, Xanaan və Lbnun, yəni Alban/Livan rəmzləri Göydəki ruhlar dünyasının rəmzləridir ki, mənbələrdə onu Göy öküzü, ada, şəhər-qala, ağac və s. kimi rəmzləndirirlər.

Qədim Misirdə əbədi həyat əsasən firon ənciri ağacı (sikomora) ilə bağlanır. «Piramida mətnləri»ndə, budaqlarını əymiş hündür firon ənciri qeyd olunur ki, bu budaqlarda ölənlərin ruhları - quş simasında Allahlar oturmuşlar. Bu ağac eyni zamanda bərəkət ilahəsi sayılan Xatxorla da bağlıdır. Xatxor – xurma ağacının ilahəsi hesab olunurdu ki, bunu bəzən firon ağacında zoğ atmış xurma kimi təsvir edirlər. «Ölülər kitabı»nın bölmələrinin birindəki naxışda isə ağacdan boy atmış qadın simasında Ilahə təsvir olunmuşdur. Qadın əlində içməli və yeməli şeyləri ölülərə uzadır. II minilliyin birinci yarısına aid edilən rəsmdə, böcəyin ortasında uzun gövdəli papirus bitkisi çəkilmişdir ki, ətraflarında Nilin iki Allahı təsvir olunur. Misirlilərin papirusları burada dünya ağacı rolunda göstərilir [143; 156-164]. 

V. N. Toporov, firon ağacından zoğ atmış xurma ağacı kimi təsvir olunan və ölülərə yeməli şeylər verən Xatxor ilahəsini Xator adlandırır ki, bunlar da məna etibarilə eynidirlər. O, burada firon əncirinin arasında olan Xatoru, üzüm tənəklərinin yarpaqları arasındakı Osirislə eyniləşdirir ki, yunan mifologiyasında bu obraz Dionisə uyğun gəlir. Burada, sütun üstündəki ikibaşlı Xator ilahəsindən başqa, onun ikibuynuzlu Xator, birləşdirilmiş firon ənciri və s. kimi də göstərilir [113; 80]. Mənbələrə görə, Xatorun Ixi adlı oğlu vardır ki, Xatorun bətnində olan Ixi obrazı -  «əvvəldə əmələ gəlmiş Xatorun oğlu Böyük Ixi» və ya «Anasının yananda olan gözəl şanagüllə» adlanır. Mənbələrdə firon əncirinin xanımı kimi qeyd olunan Xatorun oğlu Ixini öz döşü ilə əmizdirməsinin təsviri göstərilir. Bu obrazlar, oğlu Qorla təsvir olunan Isida ilahəsi ilə eynidir və bu cütlüklər mənbələrə görə Günəşlə bağlıdır. Lakin burada Ixi iki dünyanı, aşağı və yuxarı Misiri birləşdirən rəmzlərlə qeyd olunur ki, bu onun iki dünyanın ağası olması mənasındadır [113; 79]. Ixiyə həsr olunan mahnıda isə deyilir: «Sənə, sənin Ka-na eşq olsun, ey böyük Ixi, Xator oğlu. Sən ey atası Ra-nın taxtına çıxan, hər iki ölkə sənin gözəlliyindir. Ey Denderanın böyük, güclü, gözəl xatunundan doğulmuş uşaq… sənin simanı görən hər iki dünya şənlənir. Hər iki tac sənin başında birləşmişdir. Özünün və özgə ölkələr sənin qarşında, Ra-nın üfüqə qalxdığı zaman qarşısındakı kimidir. Kişi və qadınlar birlikdə sənə sadiqdirlər və ölkə sənin ruhun qarşında sərilmişdir. Ey nur saçan simalı möcüzəli uşaq… sən Denderadakı öz yerində, Günəş doğub batdığı kimi qalırsan» [113; 79]. Burada Xator oğlu Ixinin başında iki tacın birləşməsi, Ixinin – Ra Amon Allahının taxtında oturması deməkdir. Deməli, Xator oğlu Ixi - Mehdi Sahib əz-zəmanın obrazıdır.

Mətnlərin birində isə Ixi rəmzi Xa kimi qeyd olunur: yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Qulaq asın, ey Iunu-dakı nur, ey Xeraxa əhli, Xa Allahı doğulmuşdur: onun kəndiri toxunmuşdur: silah - hansı ilə ki, o özünə yol açır, onun əlində möhkəm sıxılmışdır. Mən Allahların silahını müdafiə etmişəm və mən ona Xa-nın qayığını vermişəm. Mən Göylərə qalxdım və onda Ra ilə meymun simasında səyahət etdim və mən Sebek Allahının nərdivanının Nut yolunu geri döndərdim» [18; 575]. Bu mətndə Xa kimi qeyd olunan Ixinin, Iunudan olan nur adlanması, Ixinin həqiqətən Mehdi rolunda olması deməkdir.

Ixi yaxud Xa rəmzi qədim Misir yazılarında Axa kimi də yazılır və Amon (Min) Allahına aid edilir. Bu rəmzlər dilimizdə Ağa, mənbələrdə isə Axi kimi qalmışdır və adətən müqəddəslər nəslinə aid edilir. Türk mifologiyasında Ağa rəmzi Ağ oğlan kimi qeyd edilir. Ağ oğlan əfsanəsini araşdıran məşhur mifoloq M. Seyidov yazır: «Yaqutların «Ağ oğlan» dastanını ilk dəfə yazıya alan A. Thvon Middendorfda, Ağ oğlanın yaşadığı evin günçıxanında hər nəsnəsinin, hər şeyin anası Ağac xaqan – Dünya ağacı vardır. Əfsanənin variantlarının birində, yerin göbəyində, ortasında başı Göyə dəyən ağaca tuş oluruq... «Ağ oğlan» əfsanənin bütün variantlarında dünya ağacının içindən yarıya kimi çıxan qadının çox iri döşləri vardır (variantların birində ağacdan çölə çıxır). Bu qadın Ağ oğlana «tuluq» kimi döşündən süd verir. Onun südü Ağ oğlanı yenilməz edir... Ağ oğlan Dünya ağacının içində çıxan çox iri döşlü qadını «uca qadın Tanrı», «Böyük Ana» adlandırır» [91; 104, 105, 79]. Nəzərə alsaq ki, «Ağ oğlan» mifi yaradılışla bağlı mifdir və burada ilk insan olan Ağ oğlan, Dünya ağacının içindən çıxan ilahənin döşündən süd içib yenilməz olur, razılaşarıq ki, buradakı Ağ oğlan rəmzi qədim Misir yazılarında Ixi (Axa) adlanan Amon Allahının obrazıdır. Hər iki mifdə yarıinsan, yarıağac olan qadın ilahə, oğluna iri döşlərindən süd verir ki, bu da onu Allahlar kimi yenilməz edir. Deməli, Ağ oğlan elə qədim Misirin Ixi/Axa Allahıdır. Bu isə o deməkdir ki, başı Göylərə dəyən həyat ağacı elə ruhlar dünyasının rəmzidir və ölənlərin ruhları da ömürlərini burada quş simasında davam etdirirlər. Mənbələrə görə Göy dünyasında ölənlərin ruhu məhz Həyat Ağacından qidalanırlar [5; 189-191]. 

Digər tərəfdən, Oğuzun ikinci arvadı da göldəki ağacın koğuşu ilə bağlıdır: «Yenə bir gün Oğuz qağan ova getdi. Bir göl ortasında bir ağac gördü. Bu ağacın koğuşunda bir qız vardı, yalqız oturmuşdu. Gözəl bir qız idi. Onun gözü göydən göy idi, onun saçı çay axını kimi idi. Onun dişi mirvari kimi idi» [68; 264, 265]. Bu isə o deməkdir ki, koğuşdakı bu qız Ağ oğlanın anası olan Dünya ağacını rəmzidir. 

M. Seyidov Oğuzun ikinci arvadı olan, ağacda doğulmuş bu qızla bağlı Əbdül Qazinin bir rəvayətini yazır: «Oğuz xanın bəylərinin biri yürüşə çıxarkən öz arvadını da götürdü. O, vuruşda həlak oldu; arvadı qurtardı [xilas oldu] və iki çayın arasında xanı [yaxaladı] haqladı. O hamilə idi, onda doğum sancıları başladı, soyuq gün idi, sığınmaqçün ev yox idi. O, çürük ağacın koğuşunda bir uşaq doğdu. Bu barədə xana məlumat verdilər, xan dedi: Onun atası mənim gözümün qabağında öldü. Onun himayəçisi yoxdur və onu oğulluğa götürdü, xan ona Qıpcaq adı verdi». Qədim türklər içi boş, koğuşlu ağaca qıpçaq deyir [68; 265]. Bu o deməkdir ki, mənbələrdə qıpçaq deyəndə, Ağacın koğuşunda doğulmuşun törəmələri nəzərdə tutulmalıdır. Lakin bu arvadın övladı eyni zamanda qədim Misirin Ixi və Qor Allahlarının obrazlarıdır. Bu isə ona işarədir ki, qıpçaq deyəndə, türklərin axirətdə gələn Mehdinin nəsli başa düşülməlidir. Qıpçaq rəmzi «Qıp» və «çaq» rəmzlərindən ibarətdir ki, burada «Qıp» rəmzi «Qaf» və «çaq» rəmzi isə «Iç Oq» mənasında «Iç Oğuz» deməkdir. Belə çıxır ki, «qıpçaq» rəmzi «Iç Oğuzun Qaf dağında yaşayan Oğuz qolu»na aiddir və s.

       Qurana görə, Dünya ağacı cəhənnəmin kökündən çıxır və o Səba eli ilə əlaqəlidir: «Səba yurdunda nişanə vardır. Sağda və solda iki bağça var idi – Rəbbinizin ruzisindən yeyin və Allaha şükr edin! Gözəl ölkə və rəhmli Allah. Lakin onlar inkar etdilər və Biz üstlərinə Ərim selini göndərdik və onların bağlarını acı meyvələri, yulğun ağacı və sidr ağacı olan iki bağla dəyişdirdik!» (Quran, 37:64, 65, 34:15,16). Buradakı ağac rəmzləri dünya (həyat) ağacı rəmzi ilə bağlıdır ki, hədislərə görə, Məhəmməd peyğəmbər sözlə bu ağacları «yeridərək» bir-birinə sarımışdır: «Cabir xəbər verir ki, yürüşlərin birində peyğəmbər dincəlmək üçün yer axtarır, lakin Günəşin altında daldanacaq tapa bilmir. Vadinin kənarında iki ağac görür və ona sarı gedir. Əli ilə ağacın gövdəsindən tutan peyğəmbər deyir: «Allahın izni ilə gedək». Ağac peyğəmbərin ardınca, burnu üzüklü dəvənin getdiyi kimi gedir. Məhəmməd digər ağaca yaxınlaşır və eyni ilə edir. Ağacları bir-birinin yanına qoyan peyğəmbər deyir: «Allahın izni ilə bir-birinizə sarılın». Hər şey o deyən kimi olur. Bir müddət sonra mən gördüm ki, ağaclar əvvəlki yerində bitmişdir [35; 155]. Burada ağacların bir-birinə sarılması rəmzi, birinci ruhlar dünyasının rəmzi olan ağacla, ikinci ruhlar dünyası rəmzində olan ağacların birləşməsi, yəni eyni yerdə ikinci ağacın yaranması mənasındadır.

Qurana görə, Turi-Sina dağından qalxan ağac da yeyənlər üçün zeytun və yağ bitirir və Allah – yaşıl ağacdan od düzəldəndir və insanlar ondan od yandırırlar (Quran, 23:20, 36:80). Buradakı od rəmzi təbii ki, ilkin materiya mənasında Ilahi oddur.

Beross, Göydə yaradılmış ruhlar dünyasını (cənnət) «asma bağ» kimi rəmzləndirir: «Nabupalasar Babildə dağa bənzər hündürlük düzəltdi və orada cürbəcür ağaclar əkdi və asma bağ saldı» [75; 92]. Babil şahı Nabupalasarın oğlu Navuxodonosor isə nəhəng saray düzəldib, Belin və Boreyadakı Merodaxın (Marduk – F. G. B.) məbədgahın yenidən tikdi… öz arvadı midiyalı Nikotrisanın, Babil qumluğunda öz vətəninin dağ və meşələri üçün darıxdığına görə Semiramidanın asma bağını saldı. M. Xorenatsi, Ermənistana qədər orada baş vermiş hadisələri Semiramidaya aid edir [75; 43]. Bu isə o deməkdir ki, Semiramida elə Ermənistan ölkəsidir və «asma bağlar» da Ermənistan rəmzi kimi Göylə əlaqəlidir və biz aşağıda bunun açmasını verəcəyik.

Tarixçi B. A. Turayev Bel/Baal, yəni Vaal Allahını Marduk adlandırır və qeyd edir ki, Bel/Vil, yəni Vaalı -  Demiurq, yaradıcı Allah sayırlar [5; 126]. O sərdabələrdən danışarkən qeyd edir ki, klassik yazıçılar Babil qülləsini - «Belin sərdabəsi», yəni Mardukun sərdabəsi adlandırırlar [5; 135]. Belə çıxır ki, Babil qülləsi, yuxarıda yazdığımız kimi, elə «Göy və yerin təməl evi» olan və «başı Göylərə çatan» - «Etemenanki» adlı Esagil zikkuratıdır. 

Digər tərəfdən, Turayevin yazdığına görə, Baal Allahına «Salam-Vaal», «Pene Baal», «Şem Baal» və s. adlar da şamil edilir [75; 9]. «Salam-Vaal», «Pene-Vaal», Şem-Vaal» rəmzlərinin mənasını açmaq üçün ayrılıqda bu rəmzlərə nəzər salaq. 

Salam rəmzi, Əhdi-Ətiqdə Siloam rəmzi [SLM]  [8; Isx.8:6, In.9:7-11] ilə eynidir və Yerusəlim yaxınlığındakı, Sion və Moria dağının ətəyindəki bulaq, su hövzəsinin adıdır. Eyni olan Salma [8; IPar.51:54] rəmzi isə Xalev oğlu Xurun oğludur ki, burada Xalev rəmzi xal, yəni gel mənasında, Xur rəmzi isə Xor/Qor Allahı mənasındadır. Homerin «Odisseya»sında eyni mənalı olan Solim hündürlüyü Feakların vilayətində yerləşir ki, Feak rəmzini biz Kaf, yəni Qaf dağı kimi də oxuyuruq (Odiss. V/282). Xeril Samosski, yunan-fars müharibəsi ilə bağlı yazılarında qeyd edir ki, Solim təpəliyi Əhəməni Farsının ərazisiində yerləşir. Herodota görə likiyalılar (leqlər [gel]– F. G. B.) ölkəsi olan Miliadanı, öz əhalisi «solim» adlandırdı. «Ata/Ada-Aləm» (Alma-Ata şəhərinin adı bu mənada olmuşdur) mənasını verən Meliada rəmzi də Səlim rəmzi ilə eynidir.

Digər tərəfdən, Salam rəmzi [SLM], Islam [SLM] rəmzi kimi sufizmdə «Issi Aləm», yəni «Göydəki Aləmin ruhu» mənasını verir ki, bu da Allah deməkdir. Bu rəmzin Səlim, yəni Yerusəlim rəmzi ilə eyniliyi onu deməyə əsas verir ki, Səlim düzənliyində [8; Iudf 4:4] tikilmiş Yerusəlim (Ur-Şalem) [8; Ps.75:3] şəhəri də Alban dağlarının üstündə yaradılmış «dünyanın» müxtəlif adlarından biridir. Belə çıxır ki, «Salam-Vaal» rəmzi «vilayəti Islam», yəni «vilayəti Səlim» deməkdir ki, bu da Dar əl-Islam, yəni Islam ərazisi mənasındadır. Deməli, «Islam aləmi» deyəndə, yerdəki müsəlmanlar yox, rəhmətə getmiş bu müqəddəslərin ruhlarının Göydəki ruhlar dünyası nəzərdə tutulmalıdır. Göy Yerusəlimi də bu mənada, Israil oğulları adlandırılan bu müqəddəslərin Göydəki ruhlar dünyasıdır. Yazılanlara görə, məbədin Allah Mülkü olduğu kimi, Yerusəlim də Allah Mülkü sayılır. Allah deyir: «… Insan oğlu! Bu yer Mənim taxtımındır və Mənim ayaqlarımın yeridir, harda ki Mən Izrail oğulları arasında əbədi yaşayacağam!...» [8; Iez.43:7].

Digər tərəfdən, Əhdi-Cədidə görə Göy Yerusəlimi də məna etibarilə Göy Babilinə oxşardır: «Onun küçələrində, çayın hər iki sahilində həyat ağacı vardır ki, on iki dəfə bar gətirir, hər ay bar verir: onun yarpaqları insanlara şəfa gətirir» [8; Otkr.22:2]. 

Dünyanın axırı ilə bağlı vəhylərdə, Yerusəlim mistik yer kimi qeyd olunur ki, orada insanlar bəraət alanlara və cəhənnəmə göndərilənlərə bölünəcəklər. Göy Yerusəlimi və ya «Yeni Yerusəlim» - real şəhərin obrazıdır və o möcüzəli surətdə yeniləşərək, nurlanır və ali keyfiyyətə malik olur: Yəhyanın vəhyində axirət şəhəri Göydən yerə Allah şəhəri kimi enir və artıq məbəd lazım deyildir, çünki «Qüdrətli Allah və Quzusu onun məbədidir». Artıq şəhərin işıqlanması üçün nə Günəşə, nə Aya ehtiyacı var: Allahın nuru onu müqəddəsləşdirmişdir [8; Otkr.21:22-23]. Bu isə o deməkdir ki, axirətdə yaranacaq «Yeni Yerusəlim» - Göydə yaranacaq yeni ruhlar dünyasıdır və onun nurundan insanlara hər şey aydın olacaqdır.

Yezekil peyğəmbər Yerusəlimi – dönük arvad adlandırır və qeyd edir ki, «sənin kökün və sənin vətənin Xanaan torpağındadır: sənin atan amorrey, sənin anan isə hettdir» [8; Iez.16:3]. Əhdi-Cədiddə Yerusəlim «yeni Göy», «Göy şahlığı», «müqəddəslərin Göydəki şahlığı», «öz əri üçün gəlin kimi bəzədilmiş» və s. aldandırılır [8; Otkr.21:2, 3:12]. Yerusəlimin qadın rəmzində göstərilməsi, onun ilkin materiya rəmzində olması deməkdir ki, biz aşağıda bunun açmasını verəcəyik. Tövratda hett (xett) rəmzi ilə bağlı bildirilir ki, Ibrahim - Xevron yanında hettlərdən dəfn üçün Maxpela mağarasını almışdır. Deməli, Yerusəlim, mənbələrdə hett kimi qeyd olunan qutilər torpağı ilə bağlıdır ki, qutilər (Qad nəsli) də Midiya (Qalaad) əhalisidirlər. 

Bəzən Yerusəlim rəmzi məcazi mənada Allahın - xristian, Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədid kilsəsi adlandırılır. Həvari Pavelin yəhudilərə naməsində deyilir: «Siz Sion dağına, diri Allahın şəhərinə, Göy Yerusəliminə və mələklər zülmətinə daxil olursunuz» [8; Yevr.12:22-24]. Belə çıxır ki, Göy Yerusəlimi elə «Malxut  sfira»sı, yəni mələklərin yaşadığı Mələküt aləmidir. Məhz buna görə müasir ivritdə də, Tövratdakı kimi, yəhudilərin Eres-Israilə gəlişi «ala» rəmzi ilə qeyd olunur ki, bunun da birbaşa mənası «qalxmaq», «daxil olmaqdır». Məhz bu rəmzdən, birbaşa mənası «qalxmaq» olan «aliya» rəmzi yaranmışdır ki, Eres-Israilə və ya Yerusəlimə gəlməni bildirir. Eres-Israildən getmə isə «yerida» - yəni «düşmək», «enmək», «yıxılmaq» mənasındadır.

Kabbalada Malxut, yəni Mələküt (mələklər dünyası) ən aşağı sfiradır. Yəhudi araşdırıcıları bildirirlər ki, sfira (sfirot) rəmzi hər şeydən əvvəl qab, sərhəd, rəqəm və s. bildirir ki, bu da ruhlar dünyasının rəmzləridir. Sfirot [S-FRT] rəmzi sufizmdə Firdous [FRD-S/PRD-Z], yəni Paradiz rəmzi kimi cənnət mənasındadır. Lakin bu rəmzi eyni zamanda Issi-Fərat, yəni Fərat çayının ruhu kimi də adlandırmaq olar ki, buradakı ruh eyni zamanda Amon Allahının və efirin ruhu deməkdir. Tövratda deyilir: «Ədndən bağı sulamaq üçün çıxan çay orada bölünür və dörd əsas çay əmələ gətirir» [8; Bıt.2:10]. Mütəxəssislər bildirir ki, çay – Xoxma [XXM], yəni qamlıq [QM] sfirasından yayılan, «Ədn» adlandırılan enerji bolluğudur. Asilut (Tilos – F. G. B.) dünyasında bu enerji çayı dörd qola bölür və cənnəti suvarır. Cənnət isə Malxut, yəni Mələküt sfirasıdır. Malxut eyni zamanda su toplantısı kimi görünür ki, bura Esod sfirasından enerjilər axır və bütün yaradılmışlar bu «həyat gölündən» içirlər. Araşdırıcılar qeyd edirlər ki, Allahın bütün yaradıcı gücü, tamamlayıcı Esod (özül, fallik simvol) sfirası (Set/Şiyat – F. G. B.) vasitəsilə sonuncu, onuncu Malxut sfirasına təsir edir ki, bu da Aşağı Ana və Şexina (yerdə Allahın mövcudluğu) olmaqla eyni zamanda Izrail icmasının mistik arxetipi olan «görünməz kilsə»dir. Bu isə o deməkdir ki, bütün bu rəmzlər Göydəki ruhlar dünyasının rəmzləridir. 

Rabi Moşe Kordovero «Pardes Rimonim» kitabında qeyd edir ki, sfirot, ola bilsin ki, ümumiyyətlə, ruhlar dünyalarına yüksəlməyə pilləkən rolunu oynamaq üçün  yaradılmışdır. Sfirlərin daha bir neçə adı var ki, bunlardan biri «Şexina»dır (skiniya - [ŞXN-SKN]). Şexina – dünyada Yaradıcının qadın başlanğıcının ən tam ifadəsidir. Şexina, Süleyman şahın «Nəğmələr nəğməsi»ndə «gəlin» adlandırılır. Z. Kopelman, Malxut sfirasını medalın iki tərəfi kimi qeyd edir. Onu yazdığına görə, bir tərəfdən Malxut maddi dünya şahlığını təmsil etməklə Ana-Torpağı təcəssüm edir, digər tərəfdən sfira Göyün qapısı, zaman və məkan anlayışlarından kənarda olan bir ölçüyə (dünyaya) girişdir. Malxut ali dünyalara giriş, bəzən isə yuxarı qalxaraq ali dünyalara daxil olmaq istəyən mənfi enerjilərə mane olan sədd kimi xidmət edir. Malxut sfirası həm də Allahın enerjisini zaman çərçivəsində mövcud olan maddi formalara çevirir. Ənənəyə görə, David Şah da Malxutu təcəssüm edir. Çoxları Malxut sfirasında, Allahın mistik cənnət bağında əkdiyi «Xeyir və şəri dərketmə ağacı»nın rəmzini görür. Araşdırıcıların gəldiyi nəticələrdən də göründüyü kimi Malxut, yəni Mələküt dünyası kosmik insan formasında olan və ilkin materiyadan yaranmış Ilahi varlıqdır ki, onun daxilində Allahın sakinliyi mövcuddur. Ilkin materiya isə qadın rəmzi ilə rəmzləndirilmişdir ki, biz bu haqda yazacağıq.

 Kabbalada həm Şənbə, həm Izrail xalqı və eyni zamanda Yerusəlim Malxut (şahlıq) anlayışı ilə bağlıdır. Şexina/Skiniya Tövratda vəhy çadırı və eyni zamanda müqəddəs bina mənasındadır [8; Isx.25:9, Çisl.24:5 və s.] ki, bu bina da elə Davudun Vəsiyyət Sandığını gətirdiyi Yerusəlimdir [8; 2Çar.6:17].

Yerusəlimin qədim adı Yevusdur [8; Nav.18:28] ki, bu rəmz yevusluların banisi ilə bağlıdır. Yevus [VS] rəmzi Səba/Suva [SB/SV] rəmzləri ilə eynidir və biz yuxarıda qeyd etdik ki, Qurana görə Səba - cənnətdir və Allah da burada yaşayır: «Səba yurdundu nişanə vardır. Sağda və solda iki bağça var idi – Rəbbinizin ruzisindən yeyin və Allaha şükr edin! Gözəl ölkə və rəhmli Allah. Lakin onlar inkar etdilər və Biz üstlərinə Ərim selini göndərdik və onların bağlarını acı meyvələri, yulğun ağacı və sidr ağacı olan iki bağla dəyişdirdik!» (Quran, 34:15,16).

Mütəxəssislərin fikrincə, Yerusəlim şəhəri Moria dağlarının birində – Ibrahim peyğəmbərin, Allahın əmri ilə oğlu Isağı qurban gətirmək istədiyi yerdə yerləşir [8; 2Par.3:1]. Talmud yazır ki, Süleyman peyğəmbərin Allah üçün tikdiyi evin ərazisində, yəni Moria torpağında, Ibrahim peyğəmbər Isağın qollarını bağlamış və bu yerdə Nuh gəmidən düşüb qurban kəsmişdir… və Adəm də burada yaradılandan sonra qurban kəsmiş və o məhz bu torpaqdan yaranmışdır [145; 3]. I əsrdə yaşamış ravi Simeon ben Yoxayın sözlərinə görə Moria dağı müqəddəsliyinə görə o dünyaya bərabərdir. Yerusəlim Allah tərəfindən ona görə seçilmişdir ki, burada məbəd tikilsin. Məbədin özünün tikildiyi yer xüsusidir və inama görə, Məbəd dağı elə Moria dağıdır ki, Ibrahim öz oğlunu qurban üçün bağlamışdır. Moria rəmzi yuxarıda yazdığımız kimi, marlar torpağı, yəni Midiya ərazisi deməkdir. Belə çıxır ki, həqiqi Yerusəlim Midiya ərazisində yerləşir və bunu erməni tarixçisi M. Xorenatsi də təsdiq edir. Onun yazdığına görə, Yerusəlim şəhəri tikilib qurtarandan sonra o Gel adlanmağa başlandı: «Vespasianın, Titin və özünün dağıtdığı Yerusəlimi tikəndən sonra onu, öz adına uyğun «Gel» adlandırdı, çünki Adrian həqiqətən də Günəş deməkdir» [49; 60]. Deməli, həqiqi Yerusəlim, Nuhun gəmidən düşüb qurban kəsdiyi yerdə tikilmişdir ki, bura da Ararat, yəni marlar nəslinin yerləşdiyi Midiya ərazisidir. 

Lakin Səlim rəmzi eyni zamanda Mədinə şəhərinə də aid edilərək - Mədinət əs-Salam adlandırılır. Bu isə o deməkdir ki, mənbələrdə Mədinət əs-Salam deyəndə də Midiya başa düşülməlidir. XIV əsrə aid mixi yazı sənədində bu şəhər Uru-Səlim adlanır və dünya şəhəri mənasını daşıyır. Əhdi-Cədidə görə, Səlim şahı elə dünyanın şahı deməkdir və Isa peyğəmbər, yazılanlara görə – əbədi Melxisedek dərəcəli baş kahin (koxen) rütbəsi almış və Səlim şahı olmuşdur: «Çünki Melxisedek - Səlim şahı Böyük Allahın keşişidir, hansı ki, Ibrahim - şahları məhv edəndən sonra onu qarşılamış və xeyir-dua vermişdir. Ibrahim ona hər şeyin on faizini ayırmışdır – əvvəla o həqiqət şahı adını ifadə edir, sonra isə o Səlim şahı, yəni dünyanın şahıdır. Onun nə atası, nə anası, nə əsli, nə əvvəli nə də həyatını axırı yoxdur və o Allah Oğlu ilə eynidir və əbədi baş keşiş olacaqdır» [8; Bıt.14:18-19, Evr.7:1-3, Zax.6:12-13]. Kumran mətnlərində Melxisedek - Göy məxluqu, Allah məhkəməsinin silahı kimi təsvir edilir [146; 287 və s.]. Filona görə, Melxisedek Loqosu – ilkin yaradıcı enerjini təcəssüm edir (Zakonı alleqorii, III/26). Bəziləri Melxisedek obrazı altında bir müddət insanlar arasında yaşamış mələk və ya başqa fövqəladə məxluq olduğunu iddia etdikləri halda başqaları onun Əhdi-Ətiqdəki Allah övladının olduğunu göstərirlər. Melxisedeyan adlı təriqətlərdən (sekta) biri onun Ilahi qüvvənin və ya hətta müqəddəs ruhun təcəssümü olduğunu iddia edir. 

Səlim şahlarının Melxisedek rütbəsində olması o deməkdir ki, bu şahlar – Melxisedek [MLX-SDK], yəni «Mülki-Kadus» [MLK-KDS] - müqəddəslərin Mülkünün sahibidirlər. Bu isə ona işarədir ki, Mədinə şəhəri, yəni Mədinət əs-Salam əslində, Səlim adlanan Yerusəlim şəhəridir ki, ona Qüds, yəni Qades/Kadus da deyirlər. Islamda Mülk, Məlik rəmzləri Allahın 99 şərəfli adlarından sayılır. Erməni mətnlərində isə melxi, yəni malik/məlik rəmzləri knyaz, hökmdar, sahib deməkdir. 

Ermənistanda şəhər, ərazi başçıları məlik adlandırılırdılar. Məliklik irsən ötürülürdü və məliklər imtiyazlara, məhkəmə və hərbi hüquqlara və s. malik idilər. Islamda malik cəhənnəmin «idarəedicisi»dir və inanclara görə onun qapısında durur. Lakin cəhənnəmin qapısında duranları məlaikə – yəni mələk də adlandırırlar. Qurana görə, «al-mulk Lillah», yəni Mülk - Malikin şahlığı Allaha məxsusdur və Allah mələki «ikili, üçlü və dördlü qanadı olan» qasid etmişdir. Lakin erməni mətnlərində qanadları olan Araqil tayfaları hesab edilirdi ki, onlar qanadlarını məhz Ermənistana uçmazdan əvvəl geyərdilər. Ara-qil rəmzi gel (Qel-ar) rəmzindən törəmişdir ki, M. Xorenatsi sonuncunu Qelam/Gelam [QLM] kimi təqdim edir və bu da mələk [MLK] rəmzi ilə eynidir.

Islamda Salam/Səlim rəmzi, Allahın 99 şərəfli adlarından biri olmaqla bərabər Darussalam kimi də yazılır ki, bu da xoşbəxtlik evi, cənnət mənasındadır. Darussalam rəmzi «Salam dairəsi» mənasından başqa, Adəri-Salim kimi də oxunur ki, bu da Səlim, yəni Yerusəlimin Atropatenada, Adərbayqan/Azərbaycanda yerləşməsi deməkdir. Quran, Səlim/Salam rəmzi ilə eyni olan «Islam» rəmzini «Din» rəmzinə aid edir: «Həqiqətən Allah qarşısında din – islamdır və o yazı verilənlərin ayrılması isə onlara elm gələndən sonra öz aralarındakı acığıdır. Hər kim, Allahın əlamətlərinə inanmırsa… Allah hesabda dəqiqdir» (Quran, 3:19). Burada yazı verilənlərin ayrılması və elm gələndən sonrakı münasibət, istər-istəməz rəmz oxuyanları Tövratdakı Babil qülləsinin tikilməsindən sonra Şərqdən gələnlərin ayrılması rəmzinə aparıb çıxarır [8; Bıt.11:1-8]. Tövrata görə, Şərqdən gələnlər başı Göylərə çatan Babil qülləsi tikdilər və Allah onların elmlərinin çoxluğunu görüb onların dillərini dəyişdirdi və dünyaya səpələdi. Quran bu haqda yazır: «Insanlar bir ümmət idilər, Allah müjdəçiləri və xəbərçiləri peyğəmbər olaraq göndərdi və aralarındakı anlaşılmazlıqları aradan götürmək üçün kitab göndərdi və insanlar bununla da ayrıldılar» (Quran, 2:213, 22:74). Bu isə o deməkdir ki, Şərqdən gələnlər adi insanlar yox, müjdəçiləri və xəbərçilər nəslidir ki, Quran onları peyğəmbərlər nəsli adlandırır. Qurana görə, «Din» olan Islamın da bu tayfa ilə əlaqəsi ona işarədir ki, ilk kitab olan «Lövhi-Məhfuz» da Islam kimi o zamanlar yaradılmışdır. Islam rəmzinin Darussalam - Salam ərazisi və Yerusəlimlə eyniliyini nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, bu Göy Yerusəlimi olan ruhlar dünyası da Babil qülləsinin tikildiyi zaman yaradılmışdır. Əgər nəzərə alsaq ki, Babil rəmzi «Allahın qapısı» mənasındadır, razılaşarq ki, Şərqdən gələnlər Göydə ruhlar dünyası yaratmışlar və bilavasitə oraya səpələnmişlər və biz aşağıda bu mövzuya qayıdacağıq.

Quranda «əl-Islam» rəmzi səkkiz dəfə çəkilir və o məna etibarilə «əl-Iman» və «əd-Din» rəmzlərinə yaxındır. Müsəlman, müslüm rəmzinin əsləmə – islamı qəbul etmək və tabe olmaq mənasını nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, Ərəbininin yazdığı «müsəlman olaraq ölün» ifadəsi, insanın öləndən sonra ruhunun, bilavasitə ruhlar dünyasına düşməsi anlamındadır. Burada «Din» sözünün, əhdi-peymanla, yəni Allahla müqavilə ilə qeyd olunması və bu rəmzin əlif və lam rəmzləri ilə, yəni «Əl», «El» rəmzi ilə işarə olunması, Göydəki ruhlar dünyasının qədim mənbələrdəki «El Allahı» ilə eyniliyi deməkdir.

Quranda açıq yazılır ki, əgər kimsə müsəlman olmayaraq ölsə, onun yeri cəhənnəmdir, yəni o Allahın Göydə yaratdığı ruhlar dünyasında, ölümündən sonrakı həyatında ruh kimi yaşamayacaq (Quran, 2:217). Digər tərəfdən Quranda başqa dinlərə sitayişin mənasızlığı da qeyd olunur və bildirilir ki, «Doğrudanmı onlar, Allahın Dinindən başqa Dinə meyl edirlər, hansı ki, Göydə və Yerdə olanlar ixtiyari və qeyri-ixtiyari ona tabedirlər və siz ona qayıdacaqsınız?» (Quran, 3:83). Deməli, «müsəlman kimi ölmək» deyəndə, Allahın qoyduğu bütün qanunların riəyyət olunması vacibdir ki, Allah insana yeni həyat – ikinci həyat olan xoşbəxt ruhlar dünyasında yer versin.

Biz yuxarıda yazdıq ki, Quranda Ibrahimin «hənif» olduğu qeyd edilir və hənif adı müsəlman mənasında, yəni itaət, müti olan imam mənasında işlənir: «Ibrahim nə yəhudi, nə xristian idi, o, itaət etmiş hənif idi və Allaha şərik qoşanlardan deyildi… De: «Allah doğru demişdir! Hənif olan Ibrahimin dinin ardınca gedin, o şərik qoşanlardan deyildi… Həqiqətən, Ibrahim Allaha müti olan imam, hənif idi və o Allaha şəri qoşanlardan deyildi… Sonra Biz sənə vəhy etdik: «Ibrahim millətinin, hənifin ardınca get, o Allaha şərik qoşanlardan olmadı!» (Quran, 3:67, 3:95, 16:120, 16:123). Burada qeyd olunan «Ibrahimin dinin ardınca getmək» deyəndə,  «Allahda olan Dinin», yəni Islamın dalınca getmək mənasında, Allahın qoyduğu qanuna tabe olmaq başa düşülməlidir. Yazıldığı kimi: «Böyük Allahdan isə, sənin tabe olduğun qanunun qəbuludur». Əgər nəzərə alsaq ki, «məmləkət əl-islam» rəmzi «islam ölkəsi», «Dar əl-Islam» (Darüssəlam, Deyr əl-Islam, Dairə əl-Islam) isə Islam ərazisi (Islam monastırı, Islam kilsəsi) mənasındadır, razılaşarıq ki, bu məmləkət Göydəki Islam dünyası olan Yerusəlimdir.

Yuxarıda yazdığımız «Şem-Vaal» rəmzi də Islam rəmzi mənasında «səma vilayəti», yəni Göydəki aləm fikrini ifadə edir. Bu gün Şambala deyəndə xəbərdar olmayanlar Tibetda, Himalay dağlarında mistik ölkə axtarırlar. Həqiqətdə isə bu rəmz altında məhz «Şem-Vaal», yəni səmadakı vilayət – ruhlar dünyası başa düşülməlidir. «Pene-Vaal» rəmzi isə bu aləmin eyni zamanda «pan eli» (Al-pan) adlanması ilə bağlıdır ki, biz bu rəmzin açmasına aşağıda qayıdacağıq.

Lakin Vaal rəmzi mənbələrdə Balaat kimi də yazılır ki, bu da elə vilayət  mənasında qadın Allah, ilahə fikrini ifadə edir. Digər tərəfdən, mənbələrdə Balaat Allahı «Balaat Qebal» [BLT QBL] adı ilə adlandırılır. Bu rəmz isə «vilayəti Qəbələ» [VLT QBL], yəni «Allahın Göydəki Qaba eli» fikrini daşıyır. Bu gün dilimizdə, ölüm ayağında olan adama – «onun vələdi dönüb» deyirlər ki, buradakı «vələd» sözü - «balaat» rəmzi kimi «ölüm şahlığı» olan «vilayət» mənasındadır. Quranın doxsanıncı surəsi «əl-Bələd» adlanır və şəhər kimi tərcümə edilir ki, bu şəhər də qeyd etdiyimiz vilayət mənasındadır.  

Qəbələ, yəni «Qaba el» rəmzi, «Kitabi - Dədə Qorqud»da «Qaba aləm» (yəhudi mənbələrində «Olam Qaba») kimi işlənmişdir ki, dilimizdəki «qibleyi-aləm», «qiblə» sözləri də bu məntiqlə Göydəki ruhlar dünyasının adıdır. Islamda Allahın 99 şərəfli adlarından biri də Qəvidir (və Qabiz) ki, bu Qaba aləmin bilavasitə Allaha aid olması deməkdir. Qaba el, Qaba aləm rəmzləri, qədim Misir mətnlərindəki Qeb/Qiba rəmzləri ilə eynidir ki, bu mətnlərdə Qeb rəmzi yer, məkan mənasındadır və onun şəxsləndirilmiş obrazı isə – başında yuxarı və aşağı Misirin tacı olan insan obrazıdır. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, Qeb/Qiba deyəndə, qədim Misir yazılarında Yer kürəsindəki məkan yox, Göydəki aləm nəzərdə tutulur və «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı - «Qaba aləm götürən Bayandır xan» obrazı da, başında Yuxarı və Aşağı Misirin tacı olan fironun obrazıdır. Bayandırın «ağ alınlı» adlanması, onun  ağ işıqla, nurla bağlılığı ilə əlaqəlidir [4; 105]. 

M. Xorenatsi Qəbələ, yəni Qaba aləmi – anbar adlandırır ki, bu da dünya mənasındadır: «Anbarın üzərinə - Qabal, qulluq və taxt taca baxmaq üçün isə Abel təyin olunur: şah onlara, onların adına uyğun, yəni Abeleank və Qabeleank adlı kənd və naxararlığı verir» [73; 7]. Abelin qulluq və taxt-taca baxmaq üçün təyin olunması, Vaal/Bal rəmzinin Qaba aləmi «özündə saxlayan» şəxsiyyət obrazı mənasındadır.

«Kitabi - Dədə Qorqud»da Qaba aləm rəmzi – «Qalaba ölkə» və «Qala-ölkə» kimi qeyd olunur [4; 50, 76]. Qalaba/Qala rəmzləri bizə deyir ki, bu rəmzlər bilavasitə qal/gel mənasındadır və Göydəki bu aləm, digər mənbələrə görə də məhz gel nəsli ilə bağlıdır. 

Maraqlı haldır ki, «Qaba aləm» rəmzindəki «aləm» sözü mənbələrdə tayfa adı kimi göstərilir. Belə ki, Polibiyin yazdığına görə, Midiyanın şimal tərəf olan hissəsi elimlilər, anariaklər və kaduslarla əhatə olunmuşdur [50; 342]. Burada, «elim»lilərlə əhatə olunma deyəndə, Qaba aləmin sakinləri ilə əhatə olunma nəzərdə tutulmalıdır. Lakin «elim» rəmzi mənbələrdə Elam, elamlı [8; Bıt.14:1,9, Is.11:11, Iez.25:25 və s.] kimi də yazılır. Kir tərəfindən əsası qoyulan Fars imperiyasının əhalisi özlərini məhz elamlı adlandırırdı. Sonradan parfiyalı adlandırılan elamlılar, mənbələrə görə Sim oğlu Elamın tərəmələridir. Dan boyuna məxsus Elom [8; Nav.19:43] şəhəri isə Ammoreylərin şəhəri hesab olunur. Dan rəmzi isə Islam Dini mənasındadır ki, bu da onun Göydəki aləm olmasına işarədir. 

Bildirmək istərdik ki, Midiya-Fars monarxiyasının banisi olan Kirin [8; Is.44:28] adı, qədim Misir Allahı olan Qor adı ilə eynidir. Kir rəmzinin Kərim (səxavətli) və Zülcəlal vəl-Ikram (böyüklük və əzəmət sahibi) variantları Allahın 99 şərəfli adlarındandır. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, qədim yazılarda söhbət bilavasitə Göy aləmindən və bu aləmin yerdəki Allahlar yurdu ilə birləşdiyi yerdən gedir.

Qədim Misir yazılarında Şu Allahının Göy Nutunu Qebdən, yəni yerdən ayırması deyəndə isə, Göyün, Göydə yaradılmış ruhlar dünyasından ayrılması nəzərdə tutulmalıdır. Bu isə elə Marduk Allahının Tiamata, yəni Göy okeanına qalib gəlib, onun bir hissəsini Göy okeanı kimi, Allahlar vilayətindən ayırması deməkdir. Məhz Göyü Yerdən ayırandan sonra Marduk, Allahlar üçün yaratdığı Göy dayanacağında işıq saçanları (Günəş, Ay və ulduzları – F. G. B.) yerləşdirir və s. [163; 59]. Belə çıxır ki, Vaal, Vilayət, Qaba aləm və s. deyəndə - Allahın Göydə, ilkin materiyanın bir hissəsini ayırıb, onu ruhlar dünyasına çevirməsi prosesindən yaranan «dünya» nəzərdə tutulmalıdır.

«Kitabi - Dədə Qorqud»da, Dədə Qorqudun «vilayət issi» olması qeyd olunur ki, bu da onun «vilayət ruhu», «el issi» (islama qədərki «əl-Üzzə» Allahı) olması deməkdir. Babil ilahəsi olan Balaat Allahı, eyni zamanda, divar rəsmlərində qədim Misirin Isida-Xator Allahı sifətində də göstərilir və digər Xatxor Allahı ilə də eyniləşdirilir. Xatxor adı Qutqor, yəni Qorqut-Qor Allahı (Dərbənddəki məzarda Xorxut) fikrini ifadə edir. Bu isə o deməkdir ki, vilayət, yəni Vaal, Balaat deyəndə, Qorqudun, yəni Qor Allahının Göydə yaratdığı ruhlar dünyası nəzərdə tutulmalıdır. Bu ruhlar dünyası hər şeyi yaradan, hər şeyi doğan, yox yerdən yaradan və s. olduğu üçün onu, qədim mənbələrdə qadın rəmzi ilə rəmzləşdirmişlər. Qədim mətnlərdə qadın deyəndə bilavasitə ruh və ruhlar dünyası nəzərdə tutulur. Naq Xammadidə tapılmış kitabxanadakı «Ruhun təfsiri» («Tolkovanie o duşe») əsərində deyilir: «Bizə qədər olmuş müdriklər ruhu qadın adı ilə adlandırmışlar. Və həqiqətən də, o, öz təbiətinə görə, hətta öz bətni olan qadındır» [34; 205]. Ərəbi bu haqda yazır: «O, onları (qadınları) pillələrinə görə sevdi: Onlar dözümlülük qabının mənasıdırlar. Onlar Onun üçün – Allah təbiətdə iradi müraciətlə və Ilahi əmrlə açdığı dünyanın forması kimidirlər. Məhz bu, elementar forma dünyasında cinsi əlaqədir, işıq ruhları dünyasında enerjidir və nəticə çıxarmaq üçün bəlağət elmində mühakiməyə meyllilikdir… qadınlar dözümlülük qabının mənasıdırlar, - bunun kimi təbiət, ondan formal varlıq alınmasına səbəb olmuşdur. Təbiət özü isə rəhmli nəfəsdən başqa bir şey deyildir: nəfəsin cismani dünyanın ilkin material substansiyasına axması hesabına onda yüksəkdən aşağaya qədər dünyanın bütün formaları açıldı: işıq ruhlarının varlığı və keçiciliyi isə – bundan yox, digər axıntıdandır [15; 27]. Deməli, Ərəbiyə görə, ilkin materiya qadın rəmzindədir və bilavasitə sözün qüdrətinin ilkin materiya bətninə axması hesabına, yəni sözü deyən varlığın, bu ilkin materiya ilə «cinsi əlaqəsi» hesabına təbiət hamilə qalmış və öz daxilində, bütün canlıları özünə tabe edən Allah yaratmışdır. Ərəbi yazır: «Qadınlar – dözümlük və yaradılış qabıdır, və onlardan hər nəsildə yeni məxluq və bənzəri yaranır. Heç şübhə yoxdur ki, əgər dünyanı, onun yoxluq vəziyyətini götürsək, Allah dünya məxluqlarını ona görə sevdi ki, onlar dözümlülük qabıdır. Budur, öz iradəsini izhar edərək, o onlara «Ol!» dedi və onlar oldular. Beləliklə, onun Mülkü varlıqda təzahür etdi və bu məxluqlar Allahın ilahiliyinin haqqını verdilər və budur O – Allahdır» [140]. 

Bu yazılanlardan belə çıxır ki, qədim mənbələrdə qadın deyəndə bilavasitə ruh və əsasən də ruhlar dünyası nəzərdə tutulmalıdır. Deməli, Vaal, Balaat, yəni vilayət (eynilə Isida, Xator və s.) rəmzi, hər şeyi yaratmaq qüdrətinə malik olan ilkin materiyada və ondan yaradılmış ruhlar dünyasıdır. 

Ilkin materiyanın, ondan yaranmış ruhun və ruhlar dünyasının da qadın rəmzində olması səbəbindən, bu ruhdan ibarət olan mələklər də mənbələrdə qadın rəmzli hesab edilirlər. Quran yazır: «Onlar Rəhmanın qulları olan mələkləri dişi saydılar. Məgər onlar onun yaradılmasında iştirak edirdilər? Onların şahidliyi yazılacaq və onlar sorulacaqlar!... Həqiqətən, axirətə inanmayanlar mələkləri qadın adı ilə adlandırırlar!... Məgər Biz mələkləri qadın yaratdıq və onlar görmüşdülər… Allah elçiləri mələklərdən və insanlardan seçir. Həqiqətən, Allah eşidən və biləndir!» (Quran, 43:19, 53:27, 37:150, 22:75). Buradan belə bir nəticədə çıxarmaq olar ki, Allahın elçisi olan peyğəmbərlər də mələklərdəndir və mələklər də ilkin materiya kimi qadın rəmzi ilə bağlıdır. Quranda mələk rəmzinin aid edildiyi peyğəmbərlərdən biri də Yusif obrazıdır. Quran yazır: «Onlar Onu (Yusifi) görəndə, onu təriflədilər və əllərini kəsdilər və dedilər: «Allah uzaqdır! Bu insan deyil, bu – yalnız əsilzadə bir mələkdir!» (Quran, 12:31). Yusif [SF] rəmzinin mələk adlandırılması, bu rəmzin «Issi-Afa/Apa» [S-F] mənasında «Apa-Atanın ruhu», yəni Pta Allahının (Fət-ullah) ruhu mənasında olması ilə bağlıdır ki, bu da Göydəki ruh mənasını ifadə edir və s.

Qədim Misir yazılarında qadın rəmzinin ən tanınmış nümayəndələrindən biri Xatşepsut olmuşdur ki, onu «Amonla birləşən ilk məhşur» adlandırırlar. Yazıların birində deyilir: «Onun böyüklüyünü, onun kamillik səviyyəsindəki Ilahi mahiyyətini, onun tacını atası görür, onun üstünlükləri aşkardır, onun dedikləri doğrudur… Onda Əlahəzrət dedi: «Təmtəraqlı gəl, mənim səni qucaqlamağım üçün, sənin üçün sarayda nə hazırlandığını görmək üçün, sən öz statusunu almaq üçün və öz gözəl Ka-nı istifadə etmək üçün, sən öz tilsiminlə qüdrətli, öz gücünlə kamil olmaq üçün, sən Iki torpaqda güclü olub, üsyankarları əzmək üçün: mənim doğum verdiyim, sən, Ikili taclı olan söz qüdrətilə sarayda görünmək və mənim varisim olmaq üçün, ey Xecet tacının qızı, Uacet ilahəsinin sevgilisi, sənə, Allahların taxtında oturan (Amon) tərəfindən diademanın verilməsi üçün gəl». Bu yazıdan göründüyü kimi, Xatşepsut obrazı adi qadın obrazı yox, sarayda qüdrət, kamillik, iki dünyanın taxt-tacına sahibi rütbəsini alan Allahın varisinin obrazıdır. Digər mətnlərin birində isə Allahlar Xatşepsutu, onun Göydəki Göy atası olan Amona təqdim edərək, onun kamilliyini tərifləyərək deyirlər: «Sənin gözəl qızının cismi sənin cismindəndir, sənin toxumun fəaliyyətdədir: sən ona öz Ba-nı, öz gücünü, öz şərəfini, öz tilsimini və öz tacını vermisən. O hələ, onu doğan o bətndə olanda, vadilər və dağlıq ölkələr onun idi, Göyün tutduğu və dənizin əhatə etdiyi hər şeyə o sahib idi. Sən onu özünə bənzər yaratdın, bilirdin ki, biz ona milyon illər, Xorun həyat illərini və Setxin hökmranlıq illərini veririk. Biz ona, Sənə görə, Xorun taxtında əmələ gəlməni və onun üçün Iki torpağın birləşməsinin dünyasını veririk. Onun üçün həyat, hakimiyyət, sağlıq və sevinc yaradacağıq və ona bütün vergiləri və gətirilənləri verəcəyik ki, o Ka-nın başında olsun, öz Ka-sı ilə yaşayanların, Ra kimi əbədi, Ka-nın başında yuxarı və aşağı Misirin şahılığı veririk» [103]. Xatşepsuta Xorun taxtında əmələ gəlməsinin verilməsi o deməkdir ki, burada Xatşepsut sonda gələn Mehdi obrazındadır və biz bu mövzuya qayıdacağıq. 

Lakin Deyr-əl-Bəhrdəki məbədgahın divar rəsmlərində isə Xatşepsut kişi-firon kimi göstərilir və onun Punt ölkəsinə səfərindən danışılır. Deyr-əl-Bəhrdəki yazılarda qadın kimi təqdim edilən, qadın simasında da ona müraciət olunan Xatşepsuta çar və Ilahi titullarda da qadın obrazındakı titullar verilir. Doğum şəklində isə oğlan uşağı göstərilir. Şahlığın verilməsində də o kişi kostyumunda, sinəsi də kişiyə xas xüsusiyyətlə tam kişi obrazında təqdim edilir. Eyni zamanda hər yerdə söhbət bilavasitə Xatşepsut qadın şahzadəsindən gedir [103]. Bu isə o deməkdir ki, kişi kimi doğulmuş Xatşepsut bilavasitə öləndən sonra Göydəki saraya qalxmış və orada artıq qadın rəmzində iki dünyanın sahibəsinə çevrilmişdir və s.

Yazdığımız kimi, «Kitabi - Dədə Qorqud»da qadın obrazı olan «vilayət» rəmzi «Tamam» rəmzi ilə (Tamam vilayəti) birlikdə qeyd olunur. Tamam [TMM] rəmzi qədim Misir yazılarında Atum [TM] kimi qeyd olunan Allahla eynidir ki, burada Atum öz-özünü yaradan varlıq adlanır. Tamam rəmzinin Mumit (öldürən) variantı isə islamda Allahın 99 şərəfli adlarından biri hesab olunur. 

Bildirdiyimiz kimi, Atum Allahı qədim Misirdə söz, qurban, maqik ritual və s. vasitələrlə Göydə yaradılmış ruhlar dünyasının rəmzidir. D. Rolun sitatından isə belə çıxdı ki, Atum rəmzi ilə Adəm rəmzləri eynidir. Bu isə o deməkdir ki, Ərəbinin Kamil Insan adlandırdığı Adəm, elə qədim Misirin Atum Allahıdır. Deməli, qədim Misir yazılarındakı Atum Allahının yaradılması prosesi, elə Ərəbinin «əl Həqq əl Xəlq», yəni Allah/Xəlq edilmiş varlığın yaradılmasıdır. 

Qədim Misir mətnlərində Amon Allahı Atum adlandırılır (Ağ məbədgahın yazılarında Atum-Amon adlanır) və eyni zamanda O, Osirislə birlikdə Pta Allahını təşkil edir ki, burada Pta yaradılış Allahı və kainatın arxitektonudur. Ptah Allahı özü eyni zamanda Amon Allahıdır ki, «ilkin Allahlara yaranış vermək üçün özünü Ptah-Tanen ilə eyniləşdirir». Amon haqqındakı yazıda isə bildirilir ki, «O – Odur ki, özü əmələ gəlmiş, öz anasını doğmuş (Nutu), öz atasını (Qeb/Qeba)  yaratmışdır» [22; 144]. Amon Allahına alqışda isə Amon, Ra və Pta (Ptah) – bütün Allahlar mənası hesab edilir ki, mənbələrdə Amon Allahına «öz adını gizləyən» Allah deyirlər. Digər tərəfdən, Atumun əli mənbələrdə Xator ilahəsi, yəni Göy dünyasıdır. Belə çıxır ki, Göylər - Atum-Amonun, yəni Adəm Amonun əlləridir və o öz əlləri ilə Göydə və Yerdə istədiyini edə bilər. Amonun rəsmlərdə yüzlərlə əllərini yerdə insanlara köməklik məqsədi ilə uzatması rəsmi mənbələrdən məlumdur.

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, bütün Allahların mənası olan yaradıcı tək Allahın həqiqi adı Amondur və «Kitabi - Dədə Qorqud» abidəsində ona - «varıban peyğəmbərin üzünü görən, gəlübən Oğuzda sahəbəsi olan, acığı tutanda bığlarından qan çıxan, bığı qanlı Bügdüz Əmən» deyirlər [4; 50]. Əmanın, yəni Amonun öz adını gizlətməsi isə onun sirlərinin adi insanlar üçün nəzərdə tutulmaması ilə bağlıdır. Amon/Əman Allahın yaratdığı Adəm, yəni Atum Allahının yaradılış prosesinə ümumi nəzər salaq. 

Qədim Misir yazılarına görə, Misirin ilk piri, yəni fironu olan Amon (Əman), səbəblər səbəbi olan ilkin materiyanı dərk edəndən sonra, canlı, cansız - bütün varlıqların əsasını təşkil edən və Misirlilərin Nun adlandırdığı bu substansiyanı özünə tabe etmək üçün, özünü Ptah (Pta) adlandıraraq, ilkin materiyanı «öz bədəninə» çevirməyə, yəni bu materiyada Atum Allahını «yaratmağa» başlayır. Lakin Əman elə bir canlı planlaşdırır ki, bu canlı, digər bütün varlıqları öz tabeliyinə salsın və onları özünün hissəsi etsin. Bu canlının obrazı da elə insan, yəni kosmik adam olan Atum - Adəm olmalıdır. Dirilik suyundan - ilkin materiyadan yaranan kosmik adam, yəni Atum, rəsmlərdə, Yer kürəsini öz ağuşunu almış, hər tərəfi tutmuş kimi göstərilir. 

Yerdəki canlılara ikinci həyat vermək və təbiətə aktiv təsir edərək, onların formalarını dəyişdirmək qabiliyyətinə sahib olmaq üçün Amon bütün varlıqların əsasını təşkil edən ilkin materiyanı sel halında, yəni çoxlu miqdarda yerə gətirmək uğrunda müxtəlif rituallar keçirir. Əman, Pta Allahı kimi - kainat suları, yəni Nun-un adından çıxış edərək, qurban, ritual və mantralar vasitəsi ilə başı Göylərə çatan Atum, yəni Adəm/Xəlq Allahını yaradır və onu Göy kimi formalaşdırır. Hava və su timsalında, kainatın formalaşması sisteminin obrazı rəmzində formalaşmış yeni Göy, Əmanın digər ritualları vasitəsi ilə Nut Göyünə və Göydəki ruhlar dünyası olan Qaba Aləmə çevrilir. Amon deyir: «Mən özümdən Şu və Tefnut Allahlarını yaratdım və tək olaraq Mən üç oldum: onlar məndən çıxdılar və bu torpaqda yaşamağa başladılar…». Ümumiyyətlə, Şu deyəndə ruh, Pta (Tefnut – Nut-Pta) deyəndə Amonun beynində formalaşdırdığı dünya, Ra deyəndə isə bir il müddətində rituallar vasitəsi ilə Göydə yaratdığı Günəş diski nəzərdə tutulmalıdır. Nəhayət, Amonun fiziki ölümündən sonra onun ruhu ərşə yüksələrək, əvvəlcədən yaratdığı Günəş diski ilə birləşir və Amon kainatın sahibinə çevrilir. Milyonlarla qurban və rituallar hesabına sistemləşmiş yeni Göy, artıq söz və fikir vasitəsi ilə onu idarə edən Amonun iradəsinə tabe olur. Eyni zamanda, ulduzlar ətrafında dəniz rəmzində təsəvvür edilən ilkin materiya, yəni dirilik suyu Göydən yerə «axmağa» başlayır. Dirilik suyu ilə birləşmiş yeni Göy yəni Atum Allahı bundan sonra, dünyanı idarə edən təbiət enerjisi timsalında Oziris/Oziri (Osiris) Allahına çevrilir. Əflatun bu bədəni, bütün varlıqları özünə daxil etmiş – tək canlı varlıq adlandırır [1; 68E, 69B-C].

Amon Allahı, milyonlarla qurban kəsərək, söz, fikir və əməllə, yəni magik rituallarla, kəsdiyi milyonlarla qurbanların ruhlarını Göydə toplayaraq, insan ruhunun, bədənin fiziki ölümündən sonra da əbədi yaşaması üçün «dünya» (Yerusəlim) yaradır. Nəsəfi də «dünya» deyəndə, fiziki dünyanı yox, Göydə yaradılmış məhz bu ruhlar dünyasını nəzərdə tutur: «Bil ki, Uca Allah mövcud olanları yaradaraq ona «aləm» - dünya adını verdi, çünki dünya Onun həyatının nişanəsidir (əlamət). Bu dünyanın həyatında, Onun biliyi, iradəsi və qüdrəti, işarə və yazı (namə) şəklində mövcuddur; // [O], onun işarə olması səbəbinə görə dünya adlandırmış, onun yazı olması səbəbinə görə, kitab adlandırmışdır. Sonra [O] hökm vermişdir: hər kim ki, bu kitabı oxuyacaq, Məni, Mənim biliyimi, iradəmi, qüdrətimi dərk edəcək» [16].

Ərəbi yazır: «Allah, bütün saylardan artıq olan Öz şanlı adlarının sahibi kimi, onların təcəssümünü (əyan) görmək istədi – və ya deyə bilərsən: Öz təcəssümünü (ayn)  - dünya tərtibini (əmr) tam əhatə edən, mövcudluq atributunu daşıyan yığcam bir varlıqda görmək və onun vasitəsi ilə Özü üçün Öz sirrini açmaq istədi… Allahın var etdiyi tam həcmli dünya isə ruhsuz bədən (şabah musavvan) idi və ona görə də parıldamayan güzgüyə bənzəyirdi». Lakin Allahın hökmü ilə, Onun yaratdığı hər bir qab Ilahi ruh qəbul edə bilər, Onun dediyi kimi «… və ona nəfəs verdi», bu isə bilavasitə o deməkdir ki, bu düzəldilmiş formada, qəbul etməyə hazır olan, dayanmadan tökülən (fəyd), və həmişə olub, olan və olacaq sayılan təzahür (təcəllin) edə bilər. Və budur təkcə qəbul qalır, qəbul isə digər şeydən yox, Onun ən müqəddəs tökülməsidir. Deməli, bütöv dünya tərtibi, onun başlanğıcı və sonu – Ondandır, və ondan çıxdığı kimi «hamı Ona qayıdır». Beləliklə, dünya güzgüsünün aydınlığı tələb olunurdu: və məhz Adəm bu güzgünün aydınlığının özü və o formanın ruhudur (mələklər isə onun gücünün bir hissəsinin mənasıdır), bəzilərinin «Böyük Insan» adlandırdıqları dünyanın formasıdır. Buna görə də, dünya üçün mələklər, insanın ruhunun gücü və hissiyatı nədirsə, onunçün də odur və onların hərəsi öz özlüyündə bağlıdır və özlərini ən yaxşı hesab edirlər və fikirləşirlər ki, Allahın yanında ən yüksək və fəxri yerləri, öz Ilahi məcmusuna (cəmiyyə ilahiyyə) görə tuta bilərlər, bunlar Ilahi tərəfə (cənab ilahiyə), həqiqətlər həqiqətinə (həqiqət əl həkaik) (bu atributları daşıyan varlığa) aiddilər və ona da aiddirlər ki, universal təbiətin tələb etdiyinə – Göy və Yer daxil olmaqla əhatə edir və bütün dünyanın formasını alır. Bunu, ağıl, fikir irəli sürməklə dərk edə bilməz: bunu məhz, Ilahi ruhu qəbul edən və dünya formasının mənbəyini (əsl) dərk edən Ilahi vəhylə anlamaq mümkündür [15; 1]. Ərəbinin bu sitatından açıq görünür ki, Allah, yəni Amon öz simasında Böyük Insan (Kəbir) yaratmış və məhz onu Adəm adlandırmışdır. Adəmin, Allahın bütün adlarınin təcəssümü və bütün varlıqları əhatə edib özünə tabe edən ilkin materiyadan ibarət olması Allahın təkliyi deməkdir ki, bu tək Allah da bilavasitə Allah/Xəlq rəmzində olan ilkin materiya ilə Adəmin vəhdəti mənasındadır. Tədqiqatçılar bildirirlər ki, dərvişlərin təliminə görə də dünya – özünü daxildə yaratmış Allah özüdür. «Kainat – Allahın öz varlığına saldığı nəzərin məhsuludur. Kainatın məhsulu isə, Allahın özündə gördüyü yoxluq və varlıqdır. Kainatın məhsulunda o özünü təbiətin hər bir varlığında – varlığı əks etdirən güzgüdəki kimi gördü» [45; 215]. Quranda da, Adəmin, yəni Atum Allahının – bütün adların təcəssümü olması qeyd olunmuşdur: «O, Adəmə bütün adları öyrətdi və isimlərin dəlalət etdiyi şeyləri mələklərə göstərib – «Iddianızda düzsünüzsə, bunların adlarını açın» dedi!» (Quran, 2:31). Mələklər bu rəmzləri aça bilmədikdə Allah Adəmdən soruşdu və o adların açmasını verdi. Bundan sonra Allah, mələklərə - Adəmə səcdə edin dedi və Iblisdən başqa hamı səcdə etdi (Quran, 2:32-34). Quranın bu sitatından belə çıxır ki, bütün rəmzlərin mənasını yalnız Allah, və onun ikinci yarısı olan Adəm, yəni Atum Allahı bilir. Lakin burada Adəmin bütün adların mənalarını açıb deməsi, Adəm adı altında Mehdinin, yəni axirətdə gəlməli olan peyğəmbərin nəzərdə tutulması başa düşülməlidir. Çünki Allahın adlarını yalnız, yaranışın şahidi olan obraz axirətdə açmalıdır. Yaranışın şahidi isə sufizmdə «vəhdət əl-şühud» adlanır ki, bu «seyretmədə vəhdət» mənasında, dünyanın yaradıldığı zaman «ağıl» obrazında yaradılmış və Allahın, dünyanı yaratma prosesini seyr edən Mehdinin ruhu ilə bağlıdır. Əgər «vəhdət əl-vücud» deyəndə ilkin materiya ilə vəhdət təşkil edən Amon Allahı nəzərdə tutulursa, «vəhdət əl-şühud» deyəndə, Allahı çılpaq görmiş 124 min (Misir yazılarında 120 min) qamər və bu peyğəmbərin məcmusu olan Mehdi nəzərdə tutulmalıdır. Hind şeyxi Əhməd Faruka görə isə «vəhdət əl-vücud»un əsasında «hər şey odur» məntiqi durusa, «vəhdət əl-şühud»un kökündə «hər şey ondan» məntiqi durur [36; 49, 50]. Bu isə o deməkdir ki, axirətdə yenidən qurulacaq ruhlar dünyası prosesi bilavasitə Mehdinin ruhundan başlayacaq. Biz yuxarıda dərvişlərin Məhəmməd peyğəmbərə etdikləri müraciətdə qeyd etdik ki, onlar peyğəmbərə – «Sən bütün peyğəmbərlərdən paksan – kainatın ən qiymətlisisən: sən atomu dünyaya çevirənsən: sən kasıbları sığınacağısan, keçmiş hər şeyi görmüş nəzərsən: sən – hər şeyi görənsən» deyə müraciət edirlər ki, bu da peyğəmbərin Mehdi obrazında qədimdə baş verənlərin şahidi olması deməkdir.

Ərəbi yazır: «Bizim adlarımız isə – Böyük Allahın adlarıdır, çünki bizim sözsüz ona ehtiyacımız var: eyni zamanda bizim təcəssümümüz – Onun kölgəsindən başqa bir şey deyildir» [15; 9]. Lakin burada təcəssüm deyəndə Ərəbi, 124 min peyğəmbərin təcəssümü olan Mehdini nəzərdə tutur ki, məhz o Allahın kölgəsi kimi gəlməlidir.

Filon Allahın adları ilə bağlı yazır: «O bütün gözəlliyi ilk insana və adların deyilişinə aid edir. Çünki bu iş müdriklik və şah ləyaqətidir. Müdrik, özü dərketmiş və özü bilikli olaraq Allahın əli oldu, bundan başqa – şaha, hökmrana layiqdir ki, ona tabe olanlara ad versin. Göründüyü kimi, o ilk insanın hakimiyyəti çox böyük olmuşdur, hansını ki, Allah tələsərək yaradıb, [özündən sonra] ikinci yerlə təltif etdi və onu özünə tabe edərək, qalanlarının hamısının hakimi etdi və o zamandan, sonradan yaranan çoxlu nəsillər, baxmayaraq ki, nəsil zamanın çox keçməsi ilə bağlı zəiflədi, istənilən halda, nəsillərinin banilərindən aldığı hakimiyyət nurunu saxlayaraq, sanki nitqsizlər üzərində hakimlik edirlər» [141]. Filon burada Adəmin tələsik yaradılmasını qeyd edir və bildirir ki, o, Amon Allahından sonra ikinci yaradılmışdır. Belə çıxır ki, birinci yaranan Amon Allahıdır ki, o, bir il müdətində Günəş rəmzində olan Ra-nı yaratmış və öləndən sonra da onunla birləşib Ra-Amona, yəni Rəhmana çevrilmişdir. 

Adəmin yaradıldığı mühiti yaxşı başa düşmək üçün ilkin materiyanın xüsusiyyətlərini bilmək vacibdir. Ilkin materiya əsasən beş əsas hissədən: işıq, səs, hərəkət və magiyanan «bənzər bənzər yaradar» (C. Frezer görə «homeopatik magiya») və «əlaqədə olmuş cisimlər, ayrılandan sonra da əlaqəni saxlayır» (C. Frezerə görə «kontagioz magiya») qanunlarının «məcmu»sundan ibarətdir. Deməli, bütün varlıqlar bilavasitə bu məcmudan, yəni ilkin materiyadan yaranmışlar. Bu isə o deməkdir ki, cisimlərin daxilindəki energetik sahələr, işıq sürətinin (məcmu) zəifləmiş formasıdır. Bu məcmuda magiya qanunlarının mövcudluğu onu deməyə əsas verir ki, ilkin materiya özlüyündə düşünmə və yaddaşa malikdir. Belə ki, «bənzər bənzər yaradar» qanununun insan beynində təcəssümü - dərketmənin, «əlaqədə olmuş cisimlər, ayrılandan sonra da əlaqəni saxlayır» qanununun insan beynində təcəssümü isə yaddaşın yaranmasına səbəb olmuşdur. Deməli, istənilən varlıq özündə informasiya daşıyır və onu qəbul edib ötürmək qabiliyyətinə malikdir. Bunlar isə kosmosun canlı varlıq olması nəticəsinə gətirib çıxarır. Lakin bu canlı varlıq heç bir şeyi xüsusi məqsədlə yaratmır. Yəni təbiətdə hər bir varlıq «səbəb – nəticə» prinsipi ilə kortəbii yaranır. Yalnız pir, yəni firon Amon bu canlı kosmosu öz bədəninə çevirərək, onu özünə tabe etmiş, təbiət qanunlarından kənar varlıq yaratmışdır (şəkil 26). Kosmosu öz bədəninə çevirən varlığın siması (başı) Ra Günəşi, bədəni Pta (Ptah/Fateh) Allahı, onu idarə edən Insanın (kosmosun ağlı) adı isə, «öz adını gizləyən» (yəni öz sirrini gizli saxlayan) Amon, yəni Əmandır.

                                                                                                        

                                                                                                            26. Firon 

Əflatun, dünya ruhunun söz və hərəkətlə təmasını belə ifadə edir: «Bu ruh kosmosu keçir və onu əhatə edir. O iki növ: xarici və daxili hərəkət əmələ gətirir ki, birinci bənzərə, ikinci isə digərinə uyğundur. Xarici bənzər hərəkəti ilə tərpənməz ulduzların sferası hərəkət edir: daxili və digəri ilə isə planetlər, Ay və Günəş hərəkət edir. Beləliklə, dünya ruhunun birinci funksiyası – hərəkətdir. Dünya ruhunun ikinci funksiyası – dərketmədir: «Cisimlə hər bir təmasda, hansının ki, mahiyyəti bölünür və ya əksinə, bölünmür, o bütün varlığı ilə hərəkətə gəlir və onun bənzər olduğu şeyə və onun üçün başqa olana uyğun sözlə ifadə olunur. Özünün bənzərlik hissəsi ilə dünya ruhu - ideyanı, digər hissə ilə isə – materiyanı dərk edir, bənzər və digərinin qarışığı ilə isə dünya ruhu – cismi dərk edir. Bu kosmik bilik, kosmik sözlə ifadə olunur və «bu söz – «özühərəkətedən»də ifadəsiz və səssiz deyildir» [1; 37V].

Ərəbinin, Adəmi - Böyük Insan, yəni Kamil Insan adlandırması o deməkdir ki, Adəm - Insani-Kəbirdir, yəni kosmik ölçülüdür. Kəbir rəmzi yunan mifologiyasında bədheybət varlıqdır ki, Zevs Allahının yaranışında iştirak etmişdir. Bu isə o deməkdir ki, onlar da Xam obrazı kimi atalarını «çılpaq» görmüşlər, yəni Allahın necə yarandığını bilirlər [8; Bıt.9:22]. 

Lakin Kəbir [KBR] rəmzini eyni zamanda Əkbər [KBR] kimi də oxumaq olar. Qəzali «böyük dünya», yəni makro-kosmos mənasında «əl aləm əl əkbər» rəmzindən istifadə edir ki, bu Allahu-Əkbər mənasındadır [54; 302]. Bu isə o deməkdir ki, dilimizdəki «Allahu-Əkbər» kəlməsi bilavasitə Allahın nəhəng insan olması mənasındadır. Kəbir rəmzi sufizmdə Kaba/Qaba Ər kimi açıqlanır ki, buradakı Qaba rəmzi qədim Misir mifologiyasında Göydə yaradılmış torpaq – «Qeb» mənasındadır. Ra Günəşi isə, Qeb məkanının yaradılışını təşkil edən Amon Allahının obrazıdır. Deməli, Kəbir, yəni Əkbər deyəndə Amon Allahının başı olan Ra Günəşi və bədəni olan Qeb, yəni Qaba aləm başa düşülməlidir. Bu isə elə «başı Göylərə çatan» Allah mənasındadır. Yəhudilərin Yəhva, Ieqova [HV/QV] Allahının adları da bilavasitə Qeb/Qaba/Kəbə [QB/KB] rəmzindən yaranmışdır ki, mənaca bütün bu adlar bilavasitə Amon, yəni Əman Allahın adlarıdır. Islamda Allahın 99 şərəfli adlarının - Kəbir, Xəbər, Cabbar, Mütəkəbbir olması, onun eyni zamanda «Qaba aləmin Ra Günəşi» olması deməkdir. Fransız, alman və ingilis dilində «hebr» kimi qeyd olunan kəbir rəmzlərinin eyni zamanda əvrə/ibri, yəni seçilmişlər nəslinə aid edilməsi isə o deməkdir ki, Allahın bu törəmələri kosmik insanın təcəssümləridir [2; 231]. 

Digər tərəfdən, islamda «əzab əl kəbr» rəmzi də var ki, o «əzab əl Bərzax» rəmzi ilə eyni məna daşıyır. Inama görə, insan öləndən sonra ruhları Xadramautdakı Baraxut quyusuna düşür və Bərzaxda məhkəmə olur. Eyni zamanda, Ərəbi Kamil Insanı «boğaz», yəni əl-Bərzax adlandırır ki, bu da maddi və material dünyanın birləşdiyi yer sayılır [36]. Bunlar isə o deməkdir ki, kosmik insan olan Allahu Əkbər eyni zamanda ruhlar dünyasıdır və insan öləndən sonra da onların ruhları, Bərzax, yəni Xadramautdakı (Xator-Muta) boğaz vasitəsi ilə Allahın «bədəninə» daxil olur, məhkəmədən sonra da orada yaşayır və ya cəhənnəm əzabını da orada çəkir..

Konstantin Baqryanorodnıya görə, kavarlar, yəni kəbirlər xəzərlərdən törəmişlər [147; 163]. B. A. Turayev yazır ki, xabir – bədəvilərin (beduin) ümumi adıdır [5; 298, 299]. Digər mənbələrə görə isə Cənubi Ərəbistan dövləti kəbirlər tərəfindən idarə olunmuşdur [148; 265]. I. M. Dyakonova görə, xabir – etnonim yox, yəqin ki, sosial termindir ki, oturaq xanaan əhalisini soyan etnik geterogen dəstələrini bildirir [7; 269]. Q. Qeybullayevə görə, Kəbr toponimləri Albaniyada Mxitar Qoş (XIII əsr) tərəfindən ilk dəfə işlənmişdir. Mirzə Adıgözəl Bəy isə hesab edirdi ki, qabarlar Qarabağın ən qədim sakinləridir. Qabarların Qarabağ xanlığı zamanında (XVIII əsr) yaşadığı yerin adı «Qabarlı mahalıdır» [50; 139, 140]. Belə çıxır ki, kəbirlər, yəni Əkbər (Allah) nəsli məhz Azərbaycan ərazisində yaşamışdır.

Biz yuxarıda yazdıq ki, mənbələrdə bədəvi deyəndə sufizmdə mistik yol nəzərdə tutulur və «əl-bədəviyə» sufi qardaşlığı (türük, tərikə) ilə bağlıdır ki, bu qardaşlıq Əhməd əl-Bədəvi tərəfindən yaradılmışdır. On iki ana qardaşlıqdan ibarət olan bu silsilə Əli ibn Əbu Talibdən başlanır. Lakin buradakı 12 rəmzi eyni zəmanda 12 həvari rəmzi ilə də bağlıdır ki, həvari sözü də xavar/qavar, yəni kəbir deməkdir. Məlumdur ki, əvvəllər Isa peyğəmbərin əshabələri həvari adlanmışdır. Sonralar Məhəmməd peyğəmbərin də 12 ən yaxın əshabəsi həvari adlanmağa başladı. Ibn Ərəbi həvariləri xüsusi insan qrupu kimi göstərir ki, onlar möcüzə göstərmək qabiliyyətinə malikdirlər. Buradakı 12 rəmzi eyni zamanda 12 nakiblə də bağlıdır ki, Isanın 12 nakibi, Məhəmmədin 12 nakibi və s. olmuşdur. Eyni zamanda Məhəmməd peyğəmbərin törəmələri sayılan şəriflərin başçısı ismaililərdə imamın nakibi sayılır [36; 185]. Nakib [NKB] rəmzi sufizmdə bakan/bəqa [BKN/BK], yəni bəg mənasındadır ki, yazdıqlarımıza görə məhz onlar bodi (bədəvi) vəziyyətində ruhlar dünyasını dolaşırlar. Nakib rəmzinin Kaba/Qaba rəmzi ilə əlaqəsi isə onu deməyə əsas verir ki, bu bəglər adi insanlar yox – «Qaba aləm götürmüş» bəglərdir.

Bildirmək istərdik ki, Məhəmməd peyğəmbərin obrazı da «əl Insan əl Kamil», yəni yerdən Göyə qədər uzanan Insani-Kəbirin – kosmik insanın obrazıdır və bu obraz eyni zamanda ruhlar dünyası kimi də təsəvvür olunur. Kəbirlər elinin rəmzi ərəblərdə xəbər gətirən Cəbrail (Cəbr-eli) rəmzi kimi qalmışdır ki, digər dillərdə bu rəmz Qavriil (Qavar eli) kimi işlənir. Kəbir/Əkbər rəmzi ilə eyni kökdən olan «xəbər» rəmzi – «Məhəmməd peyğəmbərin hərəkəti və sözləri haqqındakı deyim» mənasındadır. Cəbrail rəmzi də öz kökünü, Kəbir rəmzi ilə eyni olan Cəbr rəmzindən götürür ki, bu da Cəbərut aləmi ilə, yəni yerlə Göyün keçid dünyası ilə bağlıdır. Biz yuxarıda yazdıq ki, Kamil Insan rəmzi olan Əkbər/Kəbir rəmzi – Yerlə Göyün keçidi olan Bərzax boğazı ilə də bağlıdır. Cəbr rəmzindən yaranmış Cəbərut rəmzi də Mülklə Mələkütün keçid dünyası mənasında, yəni Bərzax mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, Kəbir, yəni Allahu-Əkbər elə Cəbrail özüdür və O Yerdəki aləmlə, Göydəki aləmin birləşdiyi yerdə bərqərar olmuşdur. 

Cəbrail rəmzi Quranda ruhla əlaqələndirilir ki, onu «ar-ruh» (Quran, 17:85,87, 97:4), «ruh əl kudus» (Quran, 16:102,104), yəni kadus (müqəddəs) ruhu, «ər-ruh əl-Əmin», yəni Əman Allahının ruhu (Quran, 26:193), «ruh min əmr Allah» (Quran, 16:2, 17:85, 87, 40:15, 42:52), yəni Allahın əmri olan ruh adlandırırlar. Belə çıxır ki, Cəbrail qədim Misirdə bütün Allahların atası sayılan Əman, yəni Amon Allahının ölümsüzlük qazanmış ruhudur. O eyni zamanda kadus, yəni Qüdsün də ruhudur. Bu isə o deməkdir ki, Əman elə kadus, yəni Qüdsdür. Həqiqətən də kadus/kudus rəmzi – «issi kuda/xuda» mənasıdadır ki, bu da «Xuda ruhu», yəni «Allah ruhu» deməkdir. Cəbrailin – «ruh min əmr Allah», yəni «Allahın əmri olan ruh» adlanması isə o deməkdir ki, Cəbrail burada, eyni zamanda axirətdə gəlməli olan Mehdinin ruhu mənasındadır. Çünki məhz axirətdə Allahın yazılı surətdə («Lövhi-Məhfuz») verdiyi əmr həyata keçəcək və yazıldığı kimi Sahib əz-zəman zühur edəcək. Ruh rəmzi eyni zamanda Məryəm (Quran, 19:17, 66:12) və Isa (ruh əl kudus, Quran 2:87) ilə də bağlı qeyd edilir ki, burada Isa peyğəmbər də Allahın özü kimi (Cəbrail), «ruh əl-kudus» adlanır. Bu isə o deməkdir ki, Isa Məsihin ruhu elə kadus elindən olan Allahın ruhudur. Bildirmək istərdik ki, sufilərdə Cəbrail «ruh əl-ilkə» adlanır ki, bu da Göydəki ölkənin, yəni ruhlar dünyasının öz ruhu mənasındadır. Cəbrailə aid edilən «ruhul-Əmin» rəmzi isə onu göstərir ki, Cəbrail özü Amon, yəni Əman Allahın ruhu mənasındadır.

N. Gəncəvi «ruh əl-kudus» (ruhul-qüds) rəmzini Makedoniyalı Iskəndərə aid edir ki, bu da bu obrazların eyniliyi mənasındadır. Qüds rəmzinin Kades və Kadus rəmzləri ilə bağlılığını biz qeyd etdik. Buradakı «Ruh» rəmzi eyni zamanda mifologiyaya görə, Simurq (Zümrüd) quşunun adıdır. Mənbələrdə Feniks, Qaruda və s. adlandırılan bu quş inama görə, hamıya köməklik edir, möcüzələr göstərir və uzaq məsafələri ani vaxtda qət edə bilir (şəkil 27). Avestaya görə, o dənizin ortasında ucalmış ağacın başında, «Şahnamə»yə görə, Elburs dağıda yaşayır. Azərbaycanlıların və digər xalqların inamına görə isə o Qaf dağında yaşayır. Əski türk abidələrində bu quşun adı Humay/Qumay/Umay kimi qeyd olunur və ona «dövlət quşu» da deyirlər. Humay kimin başına qonarsa o da şah olur. Şəmsəddin Sami humay quşunu Feniks quşu ilə eyniləşdirir [91; 89, 92, 90]. Başqırdlərın «Ağ Buzat» (Ağ bozat) nağılında Xuban Umay (Homay) quşundan soruşur: «Sən niyə quş oldun? Homay (Umay) cavab verir: «Biz uzaq səfərə yola düşərdə, hamımız quşa çevrilirik. Elə hamı mənzilə kimi uçur. Mənzilə çatandan sonra ərlər öz qadınlarını öpür, onlar yenidən insan şəklinə düşürlər. Mən uçanda ərim öldü. Elə buna görə də mən keçmiş şəklimə düşə bilmədim» [91; 101,102]. Bu isə o deməkdir ki, quş rəmzi həqiqətən də ölən insanın sağ qalmış ruhu mənasındadır.

                                                                                             

                                                                                                            27. Miniatür. Feniks

Quş rəmzi ilə bağlı biz yuxarıda qeyd etdik ki, Qurana görə, Allah hər bir insanın quşunu onun boynuna bərkitmişdir. Misir yazılarının birində deyilir: «Bu gün insanların və Allahların, Yerin və Göyün şənlənmə və sevinc günü idi, çünki «Allah gözəl tabutda yatdı» ki, sonradan yuxudan ayılıb Feniks quşu kimi Göyə uçsun». «Piramida mətnləri»ndə isə, budaqlarını əymiş hündür firon ənciri qeyd olunur ki, bu budaqlarda ölənlərin ruhları quş simasında olan Allahlar oturmuşlar. Belə çıxır ki, mənbələrdə quş deyəndə, həqiqətən də insanın ruhu nəzərdə tutulur. Insan öləndən sonra onun ruhu quş simasında Göyə qalxıb, cənnətdəki həyat ağacının başında yaşayır. Deməli, Makedoniyalı Iskəndərin obrazı adi insanın yox, quş rəmzində olan müqəddəsin ruhudur. Onun «ruh əl-kudus» adlanması isə, Iskəndərin Qüds elinin ruhu, yəni Allah obrazında olması mənasındadır və s.

Cəbrailin xəbər gətirməsi və xəbər rəmzinin eyni zamanda nəhəng insanlar olan kəbirlər, əkbərlər nəsli ilə rəmzi əlaqəsi - yerdə xəbərçilər, peyğəmbərlər nəslinin bilavasitə onlardan olması mənasındadır. Islamda xəbər – hədis sözünün sinonimidir ki, Qəzali, peyğəmbərə və bəzən də onun əshabələrinə aid olan deyimləri bilavasitə xəbər adlandırır. Hədis – peyğəmbərin və onun əshabələrinin deyimləridir. «Əshab əl-hədis», «əhli əl-hədis» rəmzləri isə, yazılana görə islamın ilk istiqamətlərindən sayılır ki, «qüdsün sahibi», «qüds əhli» mənasını daşıyır. Bu rəmzlər eyni zamanda deyimlərə aid edilir ki, «bu hədisləri düzüb qoşanlar» və «bu hədislərin aid olduğu xalq» kimi də izah olunur. Əslində isə «hədis» rəmzi kudus, yəni müqəddəs rəmzi kimi kadus eli ilə bağlıdır və «əshab əl-hədis», «əhli əl-hədis» rəmzləri – «kadus əshabələri», «kadus xalqı» mənasındadır. Bu isə ona işarədir ki, bütün hədislər bilavasitə kadus xalqı olan gel tayfalarına, yəni Midiya maqları adlandırılan Gelarküni bəglərinə aiddir. I. Əliyev də bildirir ki, qədim yunan və s. müəlliflər gel və leq deyəndə kadusları nəzərdə tuturlar [90; 140]. «Hədisi Qüdsi» rəmzi isə «Qüdsün hədisləri» mənasında, «Qüds kadusları»nın deyimləri mənasını daşıyır. Biz yuxarıda M. Xorenatsidən sitat gətirərək qeyd etdik ki, Qüds, yəni Yerusəlim şəhəri tikilib qurtarandan sonra artıq Gel, yəni Gelarküni adlanmağa başlandı [49; 60]. Belə çıxır ki, «hədisi-Qüdsi» deyəndə – «Yerusəlim əhli olan kadus müqəddəslərinin deyimləri» başa düşülməlidir.

Lakin Ərəbi yuxarıda qeyd etdiyimiz sitatda, hədis rəmzini ilk insan olan Adəmə aid edir və bu insanı «meydana çıxmış və əzəli-əbədi», yəni «əl hədis əl əzəli» adlandırır. Əgər nəzərə alsaq ki, Ərəbiyə görə, Adəm özü Allahın obrazıdır, yəni Allah/Xəlq edilmişdir, onda razılaşmalıyıq ki, «hədis» rəmzi bilavasitə Allah nəslinə aid olunmalıdır. 

Yuxarıda göstərdik ki, Qüds rəmzi bilavasitə kaduslara aiddir və məhz bu rəmzdən də «mü-qəddəs» sözü (yəhudilərdə kodeş) yaranmışdır. Belə çıxır ki, «hədis» rəmzi - Midiya əhalisi sayılan «qaniçən kadus»ların rəmzidir və məhz onlar bilavasitə tərikə yolunu keçib bəg olmuş, yəni Allahla qovuşub Onunla vəhdət təşkil etmişlər.

Digər tərəfdən, Qəzali peyğəmbərin əshabələrinin və ardıcıllarının  rəvayətlərini hədis, xəbər yox - əsər adlandırır. Əsər rəmzi isə mənbələrdə Assur/Aşşur/Əşar/Azər və s. kimi yazılır və bilavasitə Azərbaycan xalqı mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, Ilahi xəbər gətirən xalq məhz Azəri müqəddəsləridir ki, onları mənbələr həm kadus və həm də kəbirlər adlandırırlar.

Əvvəlki mövzuya qayıdaraq, nəticə kimi bildirək ki, iç dünyası (daxili vəziyyəti) Haqq olan Məhəmməd peyğəmbərin vücudu elə «Tamam vilayəti»dir, yəni O qədim Misirin kosmik Atumu ilə eynidir. Bu isə Məhəmməd peyğəmbərin və Cəbrailin, Allahın obrazı olması deməkdir.

Ərəbinin «Vəhdət əl-vücud» sisteminə görə, övliyalar, yəni vəli, pir, bəg, şıx, seyid və s. müqəddəslər nəsli Kosmik insanın prototipidir. Bu insanlar Allahla insan arasında keçid variantıdır. Allahın kiçildilmiş variantı olan bu müqəddəslər nəsli Allah kimi təbiətə fiziki təsir etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Yəni onlar Allahın vücudu olan Kosmik-Insanla vəhdət təşkil edirlər. Belə çıxır ki, müqəddəslər nəslinin mənbələrdən məlum möcüzələr göstərməsinin əsas səbəbi də məhz onların makrokosmosun kiçildilmiş variantı olan mikrokosmos rolunda olmasıdır. Ibn Sinaya görə, möcüzə törətmək qabiliyyəti peyğəmbərin mənəvi və maddi təbiəti ilə bağlıdır [36; 168]. 

Qurana görə Allah, Adəmdən başqa yalnız Isa peyğəmbəri «Ol!» əmri ilə yaratmışdır. B. A. Turayev yazır ki, kilsə qaydalarından qanununun qəbulundan sonrakı kitablarda Mehdinin (Messiya), yəni Isa peyğəmbərin şahlığı maddi varlıq kimi göstərilir və «Ölməz şahın böyük şahlığı» adlandırılır [75; 279]. Isa peyğəmbər haqqında mifoloji lüğətdə yazılır ki, «onun doğumunun əvvəli yoxdur». Bu o deməkdir ki, Isa peyğəmbər ilkin materiya və «ağıl» rəmzindədir ki, Allahın dünyanı yaratdığı vaxt onun obrazını təşkil etmişdir. Əhdi-Cədidə görə, Isa peyğəmbər gələndən sonra - «Göydə və yerdə bütün hakimiyyət mənə verilmişdir» deyəcək [8; Mf.28:18]. Qnostiklərin təliminə görə isə Xristos, yəni Isa peyğəmbər Insan-Allah yox, uzaqlaşmış kosmik güc, eonların biridir ki, insan olan Isada təcəssüm etmişdir [87; 167]. Bu isə o deməkdir ki, Isanın obrazı Mehdinin obrazıdır və axirət o öləndən sonra onun ruhu ilkin materiya ilə birləşərək Allaha çevriləcək və Amon Allahın taxtında oturacaq.

Sebeos, «Imperator Iraklin tarixi» kitabında Isa peyğəmbəri məhz Ilahi mahiyyətin mövcud olduğu yarıinsan və yarıAllah kimi təsvir edir: «Gözə görünməz – görünmədi, lakin gözə görünməyənin təcəssümünü gördülər: çünki, təcəssümdə Atanın Ilahi təbiəti var idi və Ananın insan təbiəti insan təbiəti ilə, qarışmayan birləşmə ilə birləşdi. «Vahid doğuldu – Allah və insan, şam kimi. Tarsonski deyir: «Allah birdir və insanla Allah arasında olan aralıq variant da birdir»… Budur Isa, Xristos – Allahın oğlu və insan oğlu – ikisi birlikdə – bir təbiət. Ilahinin bədənsiz və ölməz olduğunu hamı bilir… Bədənsiz təcəssüm etmişdir, görünməz görünmüşdür, hiss olunmayan – hiss olunmuşdur, sonsuz – başlamışdır, Allah oğlu insan oğlu olmuşdur və insanilik özünü ilahiliyin özü ilə birləşmişdir» [106; 3/33]. Bu o deməkdir ki, Sebeos burada Isa peyğəmbəri «insan simasında gəlmiş ölməz Allah» adlandırır. 

Digər tərəfdən, Sebeos, «Imperator Iraklin tarixi» kitabında Irakli obrazını Isa peyğəmbər kimi göstərir və onunla da bizə deyir ki, axirətdə məhz «Irakl» rəmzi Məsih obrazında gəlməlidir: «Allahın bizi zülmət hakiminə qul olmaqdan qurtardığına və bizə sənin Ilahi şahlığını əta etdiyinə görə, biz Allahımız Xristə yalvarmalıyıq ki, sənin Allahsevər və mömin şahlığın yerdəki günlərin sayı qədər əsrlər boyu var olsun, çoxlu  qələbələrlə və bütün kainat üzərində - yerdə və suda hakimiyyətlə bərqərar olsun. Siz cismani olaraq insan nəslindən olsanız da Ilahi taxtının yanında yeriniz var. Sizin ilahisevər şahlığınızın şöhrət işığı yer üzərində hər şeyi doldurdu. Sən ey yuxarıdan tac almış, bütün xristianlığın şöhrəti, Ilahi xaçın güc və rəmzi ilə sən – Allahsevər, ləyaqətli, bərəkətli, cəsur, yenilməz, xilaskar və xoşbəxt atan Irakli kimisən və hansı ki, bütün yer üzünü zalım cəladın əlindən xilas etdi» [106; 3/33].

I. Şiltberger Xristos haqqında yazıda qeyd edir ki, bütpərəstlərə görə, «Ibrahim Allahın dostu, Musa – Allahın peyğəmbəri, Isa – Allahın sözü, Məhəmməd peyğəmbər isə Allahın elçisidir [149; 52]. Ərəbi də Isa peyğəmbəri «Allah sözü, Allahın ruhu və Allahın qulu» adlandırır [15; 15]. XIV əsrin məşhur sufisi Cili isə yazır ki, Ilahi ruhun, yəni o varlığın ki, təcəssümü Kamil Insan olan Məhəmməd peyğəmbərdir, digər adı əmr-ullah, yəni «Allahın əmri, əzəli qüvvəsidir» [54; 284]. Ərəbi digər yerdə qeyd edir ki, Məhəmməd öz ruhunda Allahın əmrini aşkar etdi [15; 27]. Nəzərə alsaq ki, Isa peyğəmbər də «Allahın sözü», yəni Allahın əmri mənasındadır, onda qəbul edərik ki, Allahın əmrinin gəlişi elə axirətdə gələn peyğəmbər deməkdir, yəni Isa peyğəmbərlə Məhəmməd peyğəmbərin obrazları eynidir.

Quranda Isa peyğəmbər «əl-Məsih», «ibn Məryəm», «əbd Allah» (Allahın qulu), «rəsul Allah» (Allahın elçisi), «saleh» (mömin), «Allahın kəlamı» (sözü), «kaul əl-Haqq» (həqiqətin kəlamı) adlandırılır və onun Allaha xüsusi yaxınlığı (mükərrəbin) vurğulanır [36; 102]. Isanın «əbd Allah» adlanması, onun eyni zamanda «Allahın bodi vəziyyəti»ndə olması deməkdir. Bu isə ona işarədir ki, Allah - Məsihi, özünün «bodi» vəziyyətində yaratmış və Göydə obrazını «cızmışdır». Rəsul rəmzi sufizmdə «Ra+issi+el» kimi izah olunur ki, bu da «Günəş elinin ruhu» və ya «El ruhunun Günəşi» deməkdir. Yəni Isa peyğəmbər axirətdə yaranacaq yeni ruhlar dünyasının Günəşinə çevriləcək. Onun «saleh» adlanması - Göyləri səyahəti ilə bağlı, onun «Allahın kəlamı» olması isə, onun - əvvəlcədən verilən əmrdən yaranması ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, Məryəm rəmzi özü sufizmdə mar/əmr rəmzi ilə eyni mənalıdır ki, bu da Isanın qadın rəmzli ruhdan, Allahın əmri ilə doğulması deməkdir. Isanın kəlamla bərabər, «kaul əl-Həqq» adlanması isə o deməkdir ki, o Haqq (Ağa eli) elindən, yəni gel nəslindəndir. Kaul rəmzi erməni mənbələrində Gelə gələn Gelam kimi qeyd olunur ki, buradakı Gelam elə kəlam/qulam və s. rəmzlərlə eynidir. Islamda Allahın 99 şərəfli adlarının biri də Həlimdir (sadə, yumşaq) ki, bu da bilavasitə Gelam/Kəlim rəmzləri ilə bağlıdır. 

Ibn Ərəbi yazır: «Qul üçün əmr Allahın iradəsindən aslıdır. Allahın iradəsinin qul ilə bağlılığı isə, Allahın biliyinin tələbinə uyğundur. Allahın biliyinin onunla əlaqəsi, Allahın ona verdiyi «özlüyündən» aslıdır: Ona görə də O (qul), Allahın öz formasında yaradılmışdır. Buna görə elçi və vərəsə, Allahın iradəsinin qulu yox, iradəsindən olan əmrinin quludur» [15; 8]. Belə çıxır ki, Məhəmməd peyğəmbər Allahın əvvəlcədən yazdığı və sonradan həyata keçəcək olan əmrinin quludur. Digər yerdə Ərəbi bildirir: «Bu məqam haqqında Allahın əmri ilə [Məhəmməd peyğəmbər] demişdir: «Özümlə və sizinlə nə baş verdiyini bilmirəm, mənə nə təlqin edilibsə, onu edirəm», çünki elçiyə nə aşılanıbsa, o, ona tabe olur, ona yalnız bu verilib. Ona bir işi qəti görmək aşılanıbsa, o qəti görür, qadağan olunubsa, o dayanır. Ona seçim verilibsə və bu onun biliyinə əks deyilsə, O qərar verməkdən çəkinir. Deməli, Məhəmməd peyğəmbər adi insan yox, Allahın təcəssümüdür və O, Allahın əmrindən və onun əmrini yerinə yetirmək üçün yaradılmış elçi və vərəsədir. Lakin vərəsə deyəndə, burada söhbət adi vərəsəlikdən yox, Allahlığın vərəsəliyindən gedir ki, bu Məhəmməd peyğəmbərin Sahib əz-zəman olması, yəni axirət günündən sonrakı dövrlərdə dünyanı Allah simasında idarə etməsi deməkdir. Quranın Məryəm surəsində deyilir ki, Allah cənnət bağını vərəsəliklə öz yaxın quluna  verəcəkdir (Quran, 19:63). Əgər nəzərə alsaq ki, Əl-Əşari Allahın qulu deyəndə Məhəmməd peyğəmbəri, Ərəbi isə Isa peyğəmbəri nəzərdə tutur, razılaşarıq ki, cənnət bağının, yəni Göydəki ruhlar dünyasının vərəsəliklə verilməsi deyəndə, bu cənnətin həm Məhəmmədə və həm də Isaya aid olması başa düşülməlidir. Yəni Məhəmməd peyğəmbərlə Isa peyğəmbər, Allahın axirətdə gələn obrazlarıdır.

Yuxarıda qeyd etdik ki, islamda mada/maad/miad rəmzi gələcək həyat, məhkəmə günündən sonrakı dövr mənasındadır. Əgər nəzərə alsaq ki, Əhməd rəmzindəki «H» rəmzi ilkin materiyanı bildirdiyi üçün bəzən yazılmır, razılaşarıq ki, bu rəmz elə Mada, yəni Midiya rəmzidir. Təhmid, yəni «əl Həmdü-lillah» rəmzinin açması da Həmid [HMD], yəni «Əhməd [HMD] Allahın eli» mənasını verir ki, bu da Məhəmməd obrazının - Allah və onun elinin rəmzi olmasını sübut edir. Digər tərəfdən, Quran yazır: «Məryəm oğlu Isa dedi: «Ey Israil oğulları! Mən – məndən əvvəl Tövratda qeyd olunanların həqiqiliyinin təsdiqi kimi, Allahın sizə elçisi kimi gəldim və məndən sonra gələn və adı Əhməd olan elçinin xəbərçisi kimi gəldim. Sonra o açıq nişanələrlə gələndə onlar dedilər: «Bu – açıq cadugərlikdir». Islama dəvət ediləndə Allaha qarşı yalan danışanlardan daha günahkar kim ola bilər? Allah günahkar xalqı düz yolla aparmaz! Onlar Allahın nurunu öz nəfəsləri ilə söndürmək istəyirlər. Kafirlər istəməsələr belə, Allah nurunu tamamlayacaqdır» (Quran, 61:6-8). Quranın bu ayəsindən açıq görünür ki, Əhməd rəmzi, Isa peyğəmbərdən sonra gəlməlidir. Belə çıxır ki, ruh mənasını verən Isa rəmzi burada Amon Allahının obrazı, ondan sonra gələn Əhməd rəmzi isə axirətdə yaranacaq yeni Midiya dünyası – Adəm/Atum Allahı mənasındadır. 

Sufizmdə «mada» [MD] rəmzi – «müti» [MT] kimi də qeyd olunur ki, Nikolsona görə, «müti» (Muta) rəmzi Qəzalinin kosmik insan kimi təsvir etdiyi Məhəmməd peyğəmbərin obrazı ilə bağlıdır və «əmrin» şəxsləndirilmiş variantıdır [54; 283, 284]. Naumkin qeyd edir ki, «müta» Allahın idarə etmək funksiyasını əlindən alır, hansı ki, Qəzali «Ihya» əsərini yazdığı dövrdə, Qəzali bu qənaətdə deyildi. Sufilərdə Müti rəmzi «əl əmr əl müta» kimi də qeyd olunur və tabe olmaq mənasındadır. Lakin burada söhbət adi tabeçilikdən yox, Allahın «əmr»inə tabeçilikdən gedir. Allahın 99 şərəfli adlarından olan Müti (əta edən), Mütəali (üstün), Mütəkkəbirdir (əzəmət, böyüklük sahibi) adları məhz Muta, yəni Midiya/Adəm rəmzləri ilə bağlıdır. Mütəkkəbir rəmzi isə Mutanın Kəbir, yəni Əkbər rəmzinə aid olması deməkdir. 

Qəzalidə «əmr» rəmzi, «Allahın öz əmrini» yerinə yetirməsi üçün istifadə etdiyi mistik substansiyanı bildirir. Qəzalinin  «Ihya»sında bu rəmz insanla Allahın keçidi, ortaq nöqtəsi kimi qeyd olunur. V. V. Naumkin şərh verərək yazır ki, «Allah əmri və insanın ona tabeliyi motivi, Allah və insan münasibətlərində əsas yer tutur… Yəqin ki, buna görə də, Qəzalinin sonrakı – Mişkat əl-ənvər əsərində «müta» nəzəriyyəsi (hərf. «kimə və ya nəyə tabe») meydana çıxır. Biz, Qəzalinin ideyasında mütanın meydana çıxmasını, «Ihya»nın yaranması dövrü, onun təsəvvürünün inkişafı ilə, əsasən mistik «əmr» və «ruh» düşüncəsi və insanın tabeçilik motivi ilə əlaqələndiririk. Tabeçilik motivi «ətaa» sözünün istifadəsi ilə bağlıdır ki, «müta» sözü də buradan yaranmışdır» [54; 283, 284]. 

Quranda «müta» rəmzi Allaha və peyğəmbərə tabeçiliklə bağlıdır: «De ki, Allaha və Elçiyə müti olun!  Əgər dönsəniz... Allah kafirləri sevmir» (Quran, 3:32). Burada müta rəmzi bilavasitə peyğəmbərə aid hesab olunmalıdır. Çünki məhz o Allahın əmri ilə yaranmışdır. Digər yerdə isə yazılır: «Lakin yox! Geri hərəkət edən – axıb, gözdən itənə, qaranlığın düşdüyü gecəyə və nəfəs aldığı sübhə and olsun. Bu həqiqətən, qüdrətli taxt sahibi olan hökmranın gücünə bərabər gücü olan, mütiliyini qəbul edən, etibarlı və şərəfli bir elçinin dediyi sözdür» (Quran, 81:15-21). Göründüyü kimi, bu ayədə də «müti» rəmzi bilavasitə peyğəmbərə aiddir və o geri hərəkət edən, gecə və sübhlə əlaqələndirilir ki, bunlar da bilavasitə peyğəmbərin gəldiyi zamanın rəmzləridir. Qeyd etmək istərdik ki, Quranda sübh rəmzi bilavasitə Quranla əlaqələndirilir və Allah sübhün Allahı adlandırılır: «Sübh Quranının şahidləri vardır!... Sübhün Rəbbinə pənah aparıram» (Quran, 17:78, 113:1).

Yuxarıda qeyd etdiyimiz «müta» rəmzinin kökündə duran «əta» rəmzi eyni zamanda vermək, bağışlamaq mənasını da verir ki, bu halda ümmüt/müt rəmzləri yaradılmışın verilməsi mənasında olar. Deməli, «müta» rəmzinin bağışlamaq mənası da var ki, bu da ruhlar dünyasının peyğəmbərə bağışlanması mənasında olmalıdır.

Lakin muta rəmzi mətnlərdə bir neçə mənada işlənir ki bunlar aşağıdakılardır: Müvəqqəti nigah, həcc və ümrənini birləşməsi, Tamattu, ümrə qurtarandan sonra həcclə bağlı olan bütün qadağaların götürülməsi, Məkkəyə bir dəfə getmə zamanı ümrü və həccin yerinə yetirilməsi, həcc zamanı qadına sahib olma, həccin vacibliyinə dəyişiklik edilməsi və onun ümrə ilə əvəz olunması, ümrənin «ilk on gün», yəni yalnız həcc zəmanı üçün ayrıldığı vaxtda yerinə yetirilməsi və s. [35; 124].

Muta rəmzinin mənbələrdə müvəqqəti kəbin mənasında işlədilməsi o deməkdir ki, müqavilənin vaxtı bitəndən sonra hər iki tərəf ayrılır. Bu haqda çoxlu hədislər vardır. Lakin peyğəmbər bu müvəqqəti nigahı (muta) Məhkəmə gününə qədər qadağan etmişdir. Peyğəmbərin silahdaşı Abu Zərr elan etmişdir ki, həcc zamanı Muta Məhəmmədin müasirlərinə icazə verilmişdir. Mənbələrin yazdığına görə, muta əksər hallarda adi səyahət zamanı yox, Məkkəyə həcc zamanı həyata keçirilirmiş. Abu Rac, Imranın sözlərinə görə bildirir ki, Muta haqqındakı ayə Allahın kitabında qeyd edilmişdir və bu Muta həcc zamanı olmuşdur: «Bunu bizə peyğəmbər məsləhət görmüşdür və biz, kimin nə fikirdə olmasından asılı olmayaraq buna əməl etdik». Ammar öz həmsöhbətindən sorduğu: «Muta – qanuni nigahdır, yoxsa  eşqbazlıq» sualına Ibn əl-Abbas – «Nə o, nə də bu deyil» Bu sadəcə Mutadır, necə ki Allah onu adlandırmışdır» [35; 112, 115, 113]. 

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, Muta bilavasitə Həcclə, sufizmin bəglik fazasında Allaha – Haqqa qovuşma ilə bağlıdır. Əgər nəzərə alsaq ki, Muta – qədim Misirin Maat, yəni Atum Allahının yaradılma prosesidir, razılaşarıq ki, nigah deyəndə Amon Allahının ruhu ilə ilkin materiyanın nigahı başa düşülməlidir. Burada müqavilənin bitməsi deyəndə axirətə yaxın ilkin materiyanın Amon Allahının ruhundan ayrılması başa düşülməlidir ki, bundan sonra ilkin materiya ilə yeni nigah, yəni Mehdinin nigahı bağlanacaqdır. Deməli, Məhkəmə gününə qədər müvəqqəti nigahın qadağan edilməsi, axirətə qədər yeni Atum Allahının yaranmaması mənasındadır. Mutanın, Həcc və ümrənini birləşməsi mənası da bilavasitə axirətdə baş verəcək hadisələrin rəmzlərinin (ritualın) əvvəlcədən keçirilməsi mənasındadır və s.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz «əl əmr əl müta» rəmzindəki «əmr» rəmzi bir tərəfdən Allahın əmri mənasındadırsa, digər tərəfdən bu rəmz əmir tayfası olan marlara, yəni midiyalılara aiddir. Xüsusi qeyd etmək istərdik ki, bu gün seyidlərin, pirlərin və s. müqəddəslərin adlarının «mir» əlavəsi, onların məhz əmir, yəni mar (amorey) nəslindən olması mənasındadır. Erməni mənbələrində, əmir rəmzi «amirapet» kimi işlənir ki, burada bu rəmz Pet, yəni qədim Misirin Pta Allahının nəsli mənasındadır ki, mənbələrdə o Yapet/Yafət övladları adlanır və digər yazılarda bu rəmz xəlifə kimi qeyd olunur. Erməni mənbələrində xəlifə rəmzi eyni zamanda «əmir-mumnik», yəni «əmir-əl-möminün» kimi qeyd olunur və onu «ismaililərin işxanı» kimi də tərcümə edirlər. Işxan rəmzi, mənbələrdəki sisakan/sakin rəmzindən yaranmışdır ki, bu da «Allahın sakinliyi», Allahın mövcud olduğu məkan, insan mənasındadır. Erməni mənbələrində bu rəmz bilavasitə Gelar-küni rəmzi ilə, yəni gel rəmzi ilə bağlıdır və xəlifə rəmzi də gel rəmzindən yaranmışdır. Quranda Davud və Adəm Allahın yerdəki xəlifələri hesab edilirlər (Quran, 2:28-30, 38:25-26). Xəlifə rəmzi - islamın və müqəddəslərin himayəçisi, «varis», «müavin», «Allaha yaxın» (vali) və s. mənasında işlədilir. Bildirmək istərdik ki, ilk əvvəllər II xəlifə Ömər - Allahın elçisi və «xəlifələr xəlifəsi» adlanırdısa, sonralar bu ifadə «əmir əl-möminün» ifadəsi ilə əvəz edildi [150]. Mömin, möminün rəmzi isə mənbələrdəki ümman rəmzinin variantıdır ki, bu müqəddəslərin «dənizdə» yaradılmış ruhlar dünyası ilə bağlılığına işarədir. Xəlifə rəmzi rus mənbələrində kalif/kalifa kimi qeyd olunur və rusların şah və kilsə başçısı vəzifələrini özündə birləşdirir [2; 103].

Yazdıqlarımızdan çıxan nəticə odur ki, Allah yerdə öz iradəsini həyata keçirməsi üçün xüsusi bir nəsil, yəni padişahlar və peyğəmbərlər nəsli olan əmirlər nəslini yaratmışdır ki, bunlar da bilavasitə Midiyalılar, yəni Allahın əmrinə müntəzir olan Mütilər nəslidir. Deməli, Şərq aforizmi olan «hakimiyyət və din ekizdirlər» deyimi bilavasitə əmirlər nəsli ilə bağlı meydana çıxmışdır [45; 44]. Quranda bu nəsil Adəm, Nuh, Ibrahim, Musa, Isağ, Yaqubun və s. peyğəmbərin nəsli hesab olunur: «Həqiqətən Allah Adəmi, Nuhu, Ibrahim nəslini və Imran xanədanını aləmlər üzərində seçilmiş etdi, onlar biri digərindən törəmiş nəsil idilər. Allah həqiqətən eşidən və biləndir… Budur, Musa öz xalqına dedi: Ey mənim xalqım! Allahın sizin aranızdan peyğəmbər göndərdiyini və sizi şahlar etdiyini və aləmlərdə heç kimə vermədiyini sizə verməklə Allahın sizə olan mərhəmətini yada salın… Biz ona Isağı və Yaqubu verdik və onun nəslində peyğəmbərlik yaratdıq və kitab verdik və dünyada ona onun mükafatını verdik, axirətdə o salehlərdən olacaqdır!» (Quran, 3:33,34, 5:20, 29:27). Burada Imran xanədanı deyəndə Miran, yəni marlar (amorey), əmirlər nəslinin yurdu olan Midiya xanədanını nəzərdə tutulur. Deməli, mənbələrdə Israil oğulları deyəndə bilavasitə bu nəsil başa düşülməlidir: «Ey Israil övladları! Sizə bəxş etdiyim nemətlərimi və sizi vaxtilə bütün aləmlərdə üstün tütduğumu yada salın… Ey Israil oğulları, Sizə bəxş etdiyim nemətimi xatırlayın, Mənə verdiyiniz sözə əməl edin ki, mən də sizə olan əhdimi yerinə yetirim və yalnız məndən qorxun… Biz onları elmlərinə görə aləmlərdən üstün tutduq… Biz Israil oğullarına kitab, müdriklik və peyğəmbərlik verdik, və onlara pak nemətlərdən ruzi verdik və onları aləmlərdən üstün etdik!... Verdiyi nemətlərlə sınamaq üçün O, yerdə sizi varislər etdi və dərəcələrə görə birinizi digərindən üstün tutdu. Həqiqətən, sənin Allahın cəzanı tez verəndir, bağışlayan və rəhmlidir» (Quran, 2:47,122,40, 44:32, 45:16, 6:165). Bu nəslin Allaha «söz verməsi» deyəndə, onların Allahla bağladıqları əhd nəzərdə tutulur. Lakin Quranın yazdığına görə Quran kitabı da yəhudilərə göndərilmişdir: «Həqiqətən, Bu Quran Israil oğullarına, onların fikir ayrılığına səbəb olan bir çox şeyləri rəvayət edir. Və həqiqətən o, əldə rəhbər və möminlər üçün rəhmətdir (mərhəmət)… Biz onlara iş barəsində açıq nişanələr verdik: lakin onlara elm gələndən sonra, həsəd üzündən dağılışdılar. Həqiqətən, sənin Allahın məhkəmə günü, onların fikir ayrılığı ilə məsələləri həll edəcək!» (Quran, 27:76,77, 45:17). Məhkəmə günü həll edilən fikir ayrılığı burada Isa peyğəmbərlə əlaqələndirilir ki, bu onun Mehdi rolunda olması deməkdir: «Isa açıq-aşkar nişanələrlə gəldiyi zaman dedi: «Mən sizə hikmətlə gəlmişəm və sizin fikir ayrılığında olduğunuz bəzi şeyləri sizə izah edəcəyəm. Allahdan qorxun və mənə itaət edin!» (Quran, 43:63).

 Qurana görə, bu kitab özü, insanları haqq yolu ilə aparar və ədaləti yerinə yetirən xüsusi nəsil üçün göndərilmişdir: «Bu (Quran) insanlar üçün bəsirət gözü, tam yəqinliklə inanan bir tayfa üçün hidayət və mərhəmətdir!... Həqiqətən, gecə və gündüzün ardıcıllığında və Allahın Göydə və Yerdə yaratdığında Allahdan qorxan tayfa üçün bir nişanə vardır!... Yaratdıqlarımız içərisində bir zümrə var ki, onlar insanları haqq yolu ilə aparar və ədaləti yerinə yetirərlər» (Quran, 45:20, 10:6, 7:181). 

Digər yerdə isə qeyd olunur ki, Allah məhz bu nəsli haqq yurdunda - cənnətdə yerəşdirmiş, yəni məhz onlara ölümsüzlük vermişdir: «Və Biz Israil oğullarını haqq yurdunda yerləşdirdik və onlara ruzi verdik. Onlara elm gələnə qədər ixtilafda olmadılar. Həqiqətən, sənin Allahın Qiyamət günü onların fikir ayrılığı ilə bağlı həqiqəti açacaq!... Allahın öz lütfündən verdiyi insanlara onlar həsəd mi aparırlar? Axı biz Ibrahim nəslinə kitab və müdriklik verdik və onlara ayrıca böyük Mülk də verdik» (Quran, 10:93, 4:54). Əhdi-Ətiqdə isə Allah bildirir ki, Mən Israil (Izrail) oğullarının arasında əbədi yaşayacağam: «… Insan oğlu! Bu yer Mənim taxtımındır və Mənim ayaqlarımın yeridir, harda ki Mən Izrail oğulları arasında əbədi yaşayacağam!...» [8; Iez.43:7]. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, dünyanın bütün şahları, peyğəmbərləri Allahın xüsusi bu iş üçün yaratdığı Midiya əmirlərinin nəslidir ki, yəhudi mənbələrində onlar Madiamdan olan amoreylər adlandırılırlar. Belə çıxır ki, Məhəmməd peyğəmbər adi nəsildən yox, Allahın adı ilə hökmlər, əmrlər verən padişahlar, xanlar və peyğəmbərlər nəslinin nümayəndəsidir: «Məryəm oğlu Isa dedi: «Ey Israil oğulları! Mən – məndən əvvəl Tövratdə qeyd olunanların həqiqiliyinin təsdiqi kimi, Allahın sizə elçisi kimi gəldim və məndən sonra gələn və adı Əhməd olan elçinin xəbərçisi kimi gəldim. Sonra o açıq nişanələrlə gələndə, onlar dedilər: «Bu – açıq cadugərlikdir». Islama dəvət edilərkən Allaha qarşı yalan danışanlardan daha günahkar kim ola bilər? Allah günahkar xalqı düz yolla aparmaz! Onlar Allahın nurunu öz nəfəsləri ilə söndürmək istəyirlər. Kafirlər istəməsələr belə, Allah nurunu tamamlayacaqdır» (Quran, 61:6-8).

Hədislərin birində peyğəmbər deyir: «Israili peyğəmbərlər idarə etmişlər. Onlar biri ölən kimi, onun yerinə digəri keçirdi. Lakin məndən sonra peyğəmbər olmayacaq, yalnız xəliflər olacaqdır və onlar çox olacaqlar». Peyğəmbərdən soruşdular: «Sən bizə nə etməyi məsləhət görürsən?». O, dedi: «Siz onlara içdiyiniz anda sadiq olun. Onlara çatası olanı onlara verin. Allah onlardan, sizi necə idarə etdiyini soruşacaq» [35; 83]. Bu hədisdən belə məlum olur ki, Israilin son peyğəmbəri Məhəmməd peyğəmbərdir. Insanlar peyğəmbər nəslinə çatmalı olanları məhz onlara verməli və hökmran kimi yalnız onları tanımalıdırlar. Başqa bir hədisdə isə Məhəmməd açıq bildirir ki, o peyğəmbər kimi qardaşı Musa peyğəmbərə, yəhudilərdən daha yaxındır [35; 66]. 

Ərəbiyə görə, Məhəmməd peyğəmbərin xalqına Süleyman pilləsi verilmişdir və ona görə də heç bir xalq onun xalqından üstün ola bilməz [15; 16]. Məhəmməd peyğəmbərin xalqına Süleyman pilləsi, yəni bəglik səviyyəsinin (sufilərin bəqa/baka səviyyəsi) verilməsi, bu xalqın seçilmişlər nəsli olması deməkdir. Bu isə ona işarədir ki, həqiqətən də Məhəmməd peyğəmbər - yəhudi, yəni seçilmiş əvrənlər nəslinin nümayəndəsidir. Biz aşağıda bu mövzuya qayıdacağıq. 

Ərəbi, kitabının girişində Məhəmməd peyğəmbəri və onun nəslini, «ilahi qüvvələri oyadan» adlandırır və qeyd edir ki, «O cəmiyyət başçısı və insan nəslinin ağası, havadarlıq qapısını açandır - Məhəmməd, öz xüsusi məqamında hökmranlıq qazanmışdır» [15; 2]. Məhəmməd peyğəmbərə bütün sözlərin də cəm halında verilməsi və Adəmin hələ gil və su olanda onun peyğəmbər kimi varlığı, onun həqiqətən Allahın obrazı olmasını sübutdur. Bütün sözlərin cəm halında verilməsi rəmzi Məhəmməd peyğəmbərin, Ərəbinin Adəmi rolunda olması deməkdir. Əgər Sifin ruhu bütün ruhların mənbəyidirsə, Möhür hesab edilən Məhəmmədin «maddəsi» bilavasitə Allahın maddəsindən götürülmüşdür və bütün ruhlar üçün özüldür [15; 2]. 

Ərəbi, Musa peyğəmbərin Allaha yaxınlığı ilə bağlı yazıda, Musa peyğəmbəri Allahın uşağı kimi göstərir və qeyd edir ki, «Həmişə, kiçik böyüyə, öz məqamının gücünə görə təsir göstərir, axı, uşaq yaxınlarda yaranmışdır və Allahına çox da uzaqda deyil, böyük isə uzaqlaşmışdır. Kim ki, Allaha yaxındadır, şahın adamlarının şaha yaxın olanda, onun yanına girməyənləri tabe edib, istifadə etdikləri kimi, ondan uzaqda olanları istifadə edir. Peyğəmbər, yağış yağanda, yağışın altında durub, öz başını açardı ki, o onu islatsın və deyərdi ki, o (yağış) yaxında Allahda olub. Bax gör ki, peyğəmbərin Allah haqqındakı bilikləri nə dərəcədə böyük, uca və açıq olmuşdur. Beləliklə, Allaha yaxın olan yağış, insanların ən yaxşısını özünə tabe etdi, o (yağış), xəbərlə göndərilmiş elçi kimi idi: daxili vəziyyətinin dili ilə o (yağış)  ona (Məhəmmədə) çağrılırdı və o yağış altına çıxırdı ki, Allah tərəfindən gətirilmişi qəbul etsin. Əgər ona (Məhəmmədə), yağışdan qəbul etdiyi Ilahi xeyir olmasaydı, o onun altına keçməzdi. Allahın bütün canlıları yaratdığı suyun elçilik xüsusiyyəti belədir – onu başa düş» [15; 25]. Lakin digər yerdə Ərəbinin «müdriklik suları» ifadəsi ilə yanaşı «Məhəmməd suları» ifadəsi də işlətməsi və möhür hesab edilən Məhəmmədin «maddəsi»nin bilavasitə Allahın maddəsindən götürülməsi və bütün ruhlar üçün özül olması o deməkdir ki, Məhəmməd peyğəmbər bilavasitə sonda gələn Əman (Əmman/Ümman) Allahın obrazıdır [15; 3]. Və o ruhlar dünyasının yaranmadığı bir dövrdə, yəni Adəmin hələ gil və su olanda, onun peyğəmbər kimi varlığı, Məhəmməd peyğəmbərin «dünyanın» yaradıldığı zaman Musa peyğəmbər adlanması deməkdir. Məhəmməd suları rəmzi, «Kitabi - Dədə Qorqud»da «Adı görkli Məhəmməd Mustafa yüzi suyı» kimi qeyd olunur ki, bu da Məhəmməd peyğəmbərin - ilkin suları, yəni Ümmanı özünə tabe etməsi mənasındadır [4; 51]. 

Ümman [MMN], yəni ilkin materiya rəmzi Islam deyimlərində Meymunə [MMN] kimi də qeyd olunur ki, biz yuxarıda Allahın Adəm üçün Meymunə (xoşbəxt) adlanan ağ müşkdən qanadlı at yaratmasını yazdıq. Qanadının biri mirvaridən, digəri isə mərcandan olmuş bu ata (Meymunəyə) Cəbrail, Mikail və Israfil Adəmi mindirib, onu yenidən Göy üzrə gəzdirmişlər [93; 75]. Bu rəvayətə görə, Adəmin yaranmasından və ona can verilməsindən sonra Allah onu cənnət geyiminə də geyindirmiş və mələklər onu taxta əyləşdirib yüz il onu çiyinlərində Göydə gəzdirmişlər. Bu o deməkdir ki, Adəmin Meymunəyə minməsi elə kainat atını minmək mənasındadır ki, burada Meymunə rəmzi Ümman suları mənasındadır. Digər tərəfdən, biz bilirik ki, Məhəmməd peyğəmbər Merac gecəsi insanbaşlı Buraq atına minərək, Məkkədən (əl Haram) səmadakı Yersəlimə səyahətə çıxmış və Allahla söhbət etmişdir. Bu isə o deməkdir ki, Məhəmməd peyğəmbər də Adəmin mindiyi Meymunə adlı Ümman atına minmişdir. 

Lakin mənbələrdən Məhəmməd peyğəmbərin «xalal» (xulul) vəziyyətində, yəni «Allahla vəhdət» vəziyyətində Meymunə adlı qadına evlənməsi məlumdur. Yəzid bin əl-Asamm təkid edir ki, Məhəmməd Meymunə ilə evlənəndə və onunla ər-arvad münasibətinə girəndə «xalal» vəziyyətində olmuşdur [35; 128]. Abd Allah b. əl-Abbas xəbər verir ki, peyğəmbər Meymunə ilə evlənəndə muxrim, yəni ihram vəziyyətində olmuşdur və biz bilirik ki, peyğəmbərin Meymunə ilə evlənməsinin təfsirini, onun bacısı oğundan daha yaxşı heç kim bilə bilməz [35; 129]. Mədinənin üç müdrikindən biri olan Süleyman bin Yasar isə, Abu Rafiənin sözlərinə əsasən bildirir ki, Abu Rafi və onun yoldaşları Məhəmməd və Meymunənin kəbinini Mədinəni tərk etməmişdən kəsmişdilər [35; 127]. Bu isə o deməkdir ki, Məhəmməd peyğəmbər kainat atı rəmzində olan Ümman dənizini (ilkin materiya), ekstatik vəziyyətdə özünə, hələ ərşə yüksəlməmiş Midiyada tabe etmişdir və s.

Bütün bunlar o deməkdir ki, Məhəmməd peyğəmbər, Musa obrazında dünyanın yaradıldığı zaman yaradılmış və ilkin sularda, yəni ilkin materiyada axirətə qədər Allahın yanında qalmışdır. Lakin Allahın yanında qalan peyğəmbər bilavasitə Isadır və onu mənbələrdə və rəsmlərdə Məryəmin qucağında təsvir edirlər. Məryəm rəmzinin bilavasitə ruhlar dünyasının rəmzi olduğunu nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, Məryəmin ailəsindən ayrı Şərqdə bir yerə çəkilməsi və onlarla arasına bir pərdə olması, onun bilavasitə ruhlar dünyasında saxlanılması deməkdir. 

Biz yuxarıda D. Roldan sitat gətirib yazdıq ki, Nuhun gəmisi (sandığı) olan «tebax» - «qutu», «konteyner» deməkdir. Bu söz eyni zamanda Musa peyğəmbərin uşaq ikən Nil sularında, taleyin öhdəsinə buraxıldığı «səbət» mənasındadır. Ərəbi yazır: «Musanın kiçik sandığa (səbətə – F. G. B.) yerləşdirilməsi forması və onun dənizə verilməsi, onun ölümünün forması idi, gizli mənada isə – ölümdən xilası idi. Bax, beləcə, ruhların, bilməməzlik ölümündən qurtularaq yaşadığı kimi, o da sağ qaldı. Bu haqda Allah demişdir: «Kim ki, ölmüşdü», yəni bilməməzliklə ölmüşdü, «və kimi ki Biz sonradan diriltdik», yəni biliklə diritdik, «kimə ki Biz, insanların aralarinda gəzdirdiyi işıq verdik», o isə, yanlış yolun – yəni «qaranlıqda olan kimilərin», yolunu azmış və «çıxmaq istəməyənlərin» rəhbəri idi. Dünya nizamının özlüyündə son məqsədi yoxdur ki, onda dayanasan. Rəhbərlik isə – o adama bənzəyir ki, özünü itirməyə (xira) doğru düzgün yolla gedir və başa düşür ki, dünya nizamı – çox sürətli burulğandır (xira), sürətli burulğan isə – narahatlıq və hərəkətdir, hərəkət isə - həyatdır. Sakitlik yoxdursa, ölüm də yoxdur: mövcudluq var, və mövcudluq yoxdur [15; 25]. Belə çıxır ki, Musa peyğəmbər, ölümün və həyatın əsas səbəbi olan ilkin materiyada uzun müddətdə «yaddaş» rəmzində «diri» qalan ruhdur. Musa peyğəmbərə işığın verilməsi isə, Məhəmməd peyğəmbərə verilən nur mənasındadır. Bu da o deməkdir ki, uzun müddət ilkin materiya okeanında yaşayan Musa obrazı, yəni ruh, Məhəmməd peyğəmbərin ruhudur. Quranda peyğəmbərlərlə bərabər, Allahın göndərdiyi nura da iman gətirilməsi məsləhət görülür: «Allaha, onun peyğəmbərinə və Bizim göndərdiyimiz nura iman gətirin, Allah etdiyinz əməllərdən xəbərdardır!» (Quran, 64:8). Əgər biz yada salsaq ki, Göyün Nut ilahəsinin şəninə yazılmış alqışda, Nut, bütün Allahları öz gəmiləri ilə götürür və onları işıq saçan kimi yerləşdirir, razılaşarıq ki, Musa peyğəmbər bilavasitə Nutun saxladığı işıq mənasındadır və o, axirətə qədər Göydəki ruhlar dünyasında uzun müddət qalmışdır.                                                                

Digər tərəfdən, biz yuxarıda qeyd etdik ki, əl-Qəzali, gəmi rəmzini, quru ilə su arasında, yəni iki dünya arasında yerləşən mənəvi dünyaya bənzədir. Qurana görə isə bu gəmi bilavasitə axirətdə lövbər salmalıdır: «Onlar səndən, «Nə zaman lövbər salacaq» deyə qiyamət vaxtını soruşacaqlar? De ki: «Bu haqda bilgi mənim Rəbbimdədir, öz vaxtında O, Onu açacaq. O Göydə və Yerdə çox ağır bir işdir. O sizə birdən gələcək» (Quran, 7:187). Digər yerdə «lövbər salacaq gəmi» əvəzində  Musa və Harun ailəsindən qalan bir sandığın (kovçeq) gəlməsi göstərilir: «Peyğəmbərlər onlara: Onun hökmdarlığının əlaməti, içində sizlərə Rəbbinin mövcudluğu və Musa ilə Harun ailəsinin saxladığından qalan bir sandığın gəlməsi olacaqdır. Onu mələklər gətirəcəklər» (Quran, 2:248). Lakin Quranda, Tövratdakı kimi axirətdə gəlməli olan peyğəmbərin tək olmayacağı, yəni onun köməkçisinin olacağı nəzərə çatdırılır: «Onlara Bizdən həqiqət gələndə, onlar dedilər: «Nəyə görə ona, Musaya verilən verilməmişdir?». Məgər onlar Musaya ilk veriləni inkar etmirdilərmi? Onlar dedilər: «Bir-birinə kömək olan iki sehr. Biz heç birinə inanmırıq!» (Quran, 28:48). Tövratda bu gələnlər iki mələk adlandırılır və Sodom şəhərində yaşayan Lutun qonaqları kimi göstərilir ki, Sodom əhlinin onlara pis münasibətinin nəticəsində Allah bu şəhəri odla yandırır [8; Bıt.19:1-23].

Bütün bu yazılardan çıxan digər nəticə isə odur ki, Musa peyğəmbər, «dünyanın» yaradıldığı zaman yaradılmış ruh, Isa peyğəmbər – bu ruhun axirətdə gəlib çıxması, Məhəmməd peyğəmbər isə – bu ruhun məskən tapdığı ikinci Adəmin formasıdır.

Ərəbi, şerində Isa peyğəmbər haqqında yazır [15; 15]: 

«Bu ruh yarandı Cəbrail üfürməsindən, Məryəm suyundan. 

Küldən, insan formasında yarandı O, bütün günahlardan kənar. 

Məhz budur səbəbi, uzun müddət qalmasının: min il dəqiqdir yaşı. 

O ruh Allahdandır: ölülər dirildir O onunla, 

Gildən düzəldilmiş quşlara, güc verir O uçmağa. 

O möhkəmcə bağlıdır Həqiqətən Allahla. 

Ona görə Göydə də, yerdə də O güclüdür. 

Allah onu yaratdı, ruhlu və pak bədənli, digər zamanlar üçün». 

Digər yerdə isə Ərəbi bildirir: «Məhz buna görə, müxtəlif cəmiyyətlərin onun haqqında fikirləri müxtəlifləşdi – necədir o? Bəziləri onun insani bədən formasına görə müzakirə edir və deyirdilər: o – Məryəmin oğludur: başqaları, insani təsəvvür olunan formasını əsas götürərək, onlara görünən ölüləri diriltmək qabiliyətinə görə, onu ruh vasitəsi ilə Allahla əlaqələndirir və deyirdilər: o – Allah ruhudur, yəni ona görə, onun nəfəs verdiyinə görə, ölü dirildi. Budur, bəzən onda Allah təsəvvür olunur, bəzən – mələk, bəzən isə – insani şəxsiyyət – baxır harada, onda hansı fərziyyə üstünlük götürür [15; 15]. 

Quranda Allahın özünə oğul götürməsi haqqında çox yazılır və Isanın - Allahın oğlu yox, bilavasitə qulu olması dəqiqləşdirilir: «Onlar dedilər: Allah özünə oğul götürdü… Allahın özünə oğul götürməsi yaraşmaz, Göydə və Yerdə olan hər kim ona quldur, o onları saydı və hesabla hesabladı» (Quran, 19:88, 93,94). Digər yerdə isə bildirilir ki, Allah, bu övlad kimi təsəvvür olunan varisi Adəm kimi «Ol!» əmri ilə küldən yaratmışdır və onunla birlikdə heç bir Allah olmamışdır (Quran, 19:35, 3:59, 23:91). Qurana görə, Məryəm oğlu Isa - haqq sözü ilə yaradılmışdır və Məryəmə insan əli dəyməmişdir (Quran, 19:34, 3:46,47). Allah bildirir ki, «Allah özünə uşaq götürüb» fikri haqqında heç kəsin bilgisi yoxdur. Bu çox böyük bir sözdür. Onlar yalnız yalan danışırlar (Quran, 18:4-5). Deməli, Allahın oğlu deyəndə böyük bir yaradılış nəzərdə tutulmalıdır ki, bu yaradılışı da Quran «şərəfli qul» adlandırır və Allah kimi təqdim edir: «Onlar dedilər: «Rəhman özünə övlad götürdü». Onlara eşq olsun! Bəli, onlar (oğul dedikləri) – şərəfli qullardır. Onların sözü Allahın sözünü üstələməz, Onun əmri ilə hərəkət edərlər. O bilir, onlardan əvvəl nə olmuşdur və sonra nə olacaq. Allahın razı olduğundan başqasına onlar yol verməz, və onlar onun qarşısında titrəyirlər. Onlardan kim deyə bilər ki, «Mən – ondan başqa Allaham» və biz onu cəhənnəmə göndərərik. Kafirləri biz belə mükafatlandırırıq» (Quran, 21:25-29). Allahın «övladının» şərəfli qul hesab etməsi, Ərəbinin «qul» rəmzini Allah səviyyəsində tutması ideyasını yada salır. 

Biz yuxarıda yazdıq ki, Ərəbiyə görə, Adəmlə ilkin materiyanın münasibəti Allahla qul münasibəti kimidir: «Bir tərəfdən, Allah qulu gözlədiyinə görə və digər tərəfdən də qul Allahı gözlədiyinə görə, yaranmış dünya haqqında istədiyini deyə bilərsən. De ki, o Xəlq edilmişdir, deyə bilərsən: o Allahdır: istəyirsən de, o Allah/Xəlq edilmişdir, xətrin istəsə deyə bilərsən: o tam mənada Allah deyil, tam mənada da Xəlq edilmiş deyil, istəsən, de ki, bu haqda tərəddüd içindəyəm» [15; 10]. Ərəbinin qulu - Xəlq edilmiş adlandırması və onun da varisinin olması layiqliyi o deməkdir ki, Allahın övladı deyəndə mənbələrdə bilavasitə Allahın yaratdığı Adəmin ikinci variantı nəzərdə tutulmalıdır [15; 1]. Digər tərəfdən, heç kimin, «Mən – ondan başqa Allaham» ifadəsini deməyə haqqının olmaması o deməkdir ki, Allah bilavasitə öz qulu olan övladını, axirətdə gəlməli olan Allah simasında yaratmışdır.

Quran yazır: «Biz sizə həqiqətlə gəldik, lakin çoxları həqiqəti sevmir. Onlar nə isə iş qurmuşlar? Biz də qururuq. Bəlkə onlar elə bilirlər ki, biz onların sirlərini və danışıqlarını eşitmirik? Bizim göndərdiklərimiz də onları qeyd edir. De: «Əgər Rəhmanın uşağı varsa, mən birinci pərəstiş edənlərdənəm». Yerin və Göyün Allahına, taxtın sahibinə eşq olsun, Onun adına yazılanlardan O üstündür! Burax onları, onlara vəd olunan günlərinə çatana qədər düşsünlər və oynasınlar. O – Göydə Allah və Yerdə də Allahdır: Hikmət sahibi odur, hər şeyi bilən odur. Göylərə, Yerlərə və aralarındakılara sahib Olana eşq olsun. O saat haqqında bilgi Ondadır və siz ona qaytarılıb yığışacaqsınız» (Quran, 43:79-85). Quranın bu ayəsindən aydın olur ki, Allahın bu yaratdığını rəmzi olaraq Rəhmanın uşağı kimi də qəbul etmək olar və bu övlad bilavasitə axirətdə gəlməlidir: «Mələklər dedilər: Ey Məryəm! Budur, Allah səni «kəlimə» ilə xəbərləyir ki, onun adı Məryəm oğlu Məsih Isadır ki, yaxın və axirətdə Ona yaxın olanlardan biridir» (Quran, 3:45). Məryəmin «kəlimə» ilə salamlanması, onun oğlunun söz – əmr vasitəsi ilə yaradılması mənasındadır. 

Digər tərəfdən, Məryəm surəsindəki «Salam», yəni «aləm ruhu» rəmzinin Yəhyaya, doğulduğu, öləcəyi və yenidən diriləcəyi gün olaraq şamil edilməsi, daha sonra isə bu rəmzlərin bilavasitə Məryəm oğlu Isaya verilməsi o deməkdir ki, Isa da Allah kimi Qaba aləmin ruhuna çevriləcəkdir (Quran, 19:15, 33). Yəni, Tək Allah olan Amon öz dünyasını bilavasitə ona verəcək. Lakin bütün bunlardan əvvəl Isa yerə insan simasında gələcək və Allah özü onun kamilləşməsinə şərait yaradacaq: «Allah ona yazı, müdriklik öyrədəcək, Tövratı, Incili öyrədəcək və Israil oğullarına elçi edəcək – Mən sizə Allahınızın nişanələri ilə gəlmişəm. Mən sizə gildən quş düzəldib ona nəfəs verəcəyəm və Allahın əmri ilə o quş olacaq. Mən koru və cüzamı sağaldacam və ölünü Allahın əmri ilə dirildəcəyəm» (Quran, 3:48-49). Isanın quş yaradıb ona can verməsi rəmzi, Isanın ruhlar dünyasında, möminlərin ruhlarının quş rəmzində əbədi yaşaması mənasındadır. Belə çıxır ki, burada ölünün dirilməsi deyəndə də adi insanın dirilməsi yox, ölmüş kimi qəbul edilmiş Kosmik Insanın, yəni Adəmin yenidən dirilməsi nəzərdə tutulmalıdır. Bu isə o deməkdir ki, ikinci Adəmin yaranışı elə birinci Adəmin dirilməsi rəmzindədir. 

Ərəbi yazır: «Isanın xəlqinin şahidi Allah özüdür. Bu şahidlik, Isa maddəsində Allahın şahidliyidir, necə ki, təsdiq olunmuşdur ki, O - onun dili, qulağı və gözüdür. Sonra O Isanın və Məhəmmədin sözünü dedi. O Isanındır, çünki Allah Öz Yazısında xəbər verdiyi kimi, onu Isa demişdi və o Məhəmmədindir, çünki onun yeri Məhəmmədə görə belədir» [15; 15]. Isa peyğəmbərin, yəni varisin Allahın dili olması rəmzinə, qədim Misir yazılarında da rast gəlmək olar: «Yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Mənim dilim Ptahın dili kimidir, mənim taxtım isə Xator ilahəsinin taxt-tacı kimidir və mən atam Atumun sözlərini öz dilimlə deyirəm» [18; 486]. Bu isə o deməkdir ki, axirətdə gəlməli olan Mehdinin sözü, Allahın sözü kimi qüdrətə malik olacaq və o Xator ilahəsinin taxtında oturacaqdır.

Digər yerdə Ərəbi açıq bildirir ki, Məhəmməd - Allahın formasıdır və onun gördüyü işləri faktiki Allah həyata keçirir: «Təsdiq üçün «Atanda, sən atmırdın, lakin Allah atırdı» sözlərini götür. Göz yalnız Məhəmmədin formasını görür və hissiyyat təyin etdi ki, məhz o atıb: və bilavasitə Allah əvvəl bunu inkar edirdi, sonra isə ortada təsdiq edir, sonra isə əlavə edərək təsdiqləyir ki, bilavasitə Allah Məhəmməd formasında atırdı. Buna isə mütləq inanmaq lazımdır: Bu haqda Allah özü qullarını xəbərdar etmişdi: bizdən kimsə yox, lakin O, Özü Özü haqqında bunu demişdi, onun xəbəri isə doğrudur və Onun sözlərinə, sən, bu biliyi dərk etdin və ya etmədin, ondan aslı olmayaraq ona inanmalısan, çünki sən ya bilənsən ya da müsəlmansan» [15; 22].

Ərəbi, Məhəmməd formasında Allahın təcəssüm etməsini yazmaqla bərabər qeyd edir ki, Allahı dərk etmək üçün ruhu dərk etmək lazımdır: «Buna görə də peyğəmbər, Allahın dərkini ruhun dərki ilə əlaqələndirərək dedi: «Kim ki, öz ruhunu dərk etdi, o öz Allahını dərk edər». Allah dedi - biz öz işarələrimizi dünyanın digər yerlərində, yəni səndən kənarda və həmçinin onların ruhunda, yəni sənin təcəssümündə göstərəcəyik ki, onlara, yəni seyr edənə aydın olsun ki, bu Allahdır, o nöqteyi nəzərdən ki, sən Onun forması, O isə sənin ruhundur. Sənin cismani forman sənin üçün nədirsə, sən də Onun üçün eyni şeysən. Sənin bədənin üçün hərəkətverici ruh nədirsə, O da sənin üçün eyni şeydir. Bu müəyyənliyə səndəki aşkar və gizli daxildir – ruhu ayrılmış forma artıq insan deyil, insan cismi deyilməsinə baxmayaraq, onunla ağac və daş cisimləri arasında fərq yoxdur. Insana verilən ad ona həqiqi kimi deyil, mümkün kimi verilir. Allah dünya formasından ayrılmazdır və Ilahiliyin müəyyənliyi onun üçün mümkün yox, həqiqidir, necə ki sağ olanda insanın müəyyənliyi həqiqidir. Insan forması onun öz dilində öz ruhunu vəsf edən, ona hərəkət verən kimi, dünya formaları da (onları Allah belə yaradıb) Onun şəninə tərif söyləyir. Lakin biz onların söylədiyi tərifi dərk edə bilmirik, çünki biz dünyanın bütün formalarını əhatə etmək iqtidarında deyilik [15; 3]. Əgər biz nəzərə alsaq ki, mənbələrdə Isa deyəndə bilavasitə müqəddəs ruh nəzərdə tutulur, razılaşarıq ki, bu ruhun məskən saldığı forma Məhəmməd peyğəmbərin bədənidir.

Ərəbi yazır ki, Məhəmməd, insaniyyətə verilmiş ən yaxşı varlıqdır və birləşmək - yalnız Məhəmmədin və onun nəslinin Mülküdür [15; 3]. Burada birləşmək deyəndə bir neçə məna nəzərdə tutulmalıdır ki, bunların biri də Quranın yazdığı kimi, Günəşlə Ayın (Quran, 75:9), yəni Allahla Mehdinin ruhlarının birləşməsidir. Misir mənbələrdə bu birləşmə hətta Günəşlə Ayın münasibəti, qadınla kişinin cütləşməsi kimi də rəmzləndirilmişdir [113; 88-91]. Yəni axirətdə Allahla Mehdinin ruhları, Günəşlə Ayın rəmzində, kişinin qadınla birləşdiyi kimi birləşəcək və nəticədə bu iki ruh bir ruh kimi, yəni onların övladları kimi çıxış edəcək. 

Ibn Ərəbi yazır: «Cinsi əlaqə – ali təmasdır: o, onu öz varisi etmək və onda Özünü görmək üçün, Öz formasında yaratdığına Ilahi müraciəti kimidir. Budur, O ona lazımi obraz və Öz ruhundan nəfəs verdi, necə ki, ruh Onun Nəfəsidir və ondakı aşkarlıq – Xəlq edilmişdir, gizlilik isə – Allahdır. Buna görə də, O ona, böyük yaradılmışı idarə etmək üçün atributlar verdi  və məhz onunla Allah «Göydən hər şeyi idarə edir», yəni ən alidən «yerə qədər», yəni ən aşağılara qədər, çünki yer – sütunların ən aşağasıdır» [15; 27]. Ərəbi, digər yerdə Allahla Mehdinin ruhlarının birləşməsini Ibrahim peyğəmbərlə oğlu Isağın birləşməsi kimi göstərir ki, nəticədə qədimdəki kimi, dünyanı idarə vahid yeni Allah/Insan, yəni ikinci Adəm yaranmalıdır: «Kim ki bizim rəqəmlər üçün: «onların inkarı – onların təsdiqidir» yaratdığımızı dərk etdi, o başa düşdü ki, təmizlənmiş Allah – bənzər Xəlq edilmişdir, hərçənd ki, Yaradıcı Yaradılmışdan fərqlidir. Bütün dünya nizamı – Yaradılmış Yaradıcıdır və o da – Yaradan Yaradılmışdır. Bütün bunlar – bir təcəssümdəndir və yaxud belədir: O – vahid təcəssümdür və O da çoxlu təcəssümlərdir. «Fikirləş və de: sən nə fikirləşirsən? O dedi: Atacan, sənə əmr ediləni et», axı oğul öz atasını təcəssümüdür, ona görə də o (Ibrahim) öz-özünü qurban gətirmədə gördü. O (Ibrahim) onu (oğlunu) böyük qurbanla bağışladı: beləcə qoyun formasında, insan formasında olan gəldi. Hətta deyək ki - uşaq formasında gəldi: valideyinin təcəssümü - uşaq kimi idi. «Ondan ona arvad yaratdı» (Quran, 4:1) – beləcə o (Adam) heç kəslə yox, öz-özü ilə cinsi əlaqədə oldu. Onda isə – həm həyat yoldaşı və uşaq oldu, dünya nizamı isə rəqəmdə vahiddir» [15; 4].

Əflatun «Pir» əsərində yeni Adəmin doğulması ilə bağlı yazır: «Bütün insanlar cismani olduğu kimi, ruhən də hamilədirlər və onlar lazımi vaxta çatanda, bizim təbiətimiz məcbur edir ki, bu hamiləlikdən azad olaq. Azad olmaq isə eybəcərlikdə deyil, yalnız gözəllikdə mümkündür. Kişi ilə qadının cütləşməsi məhz bu həlldir. Bu isə Ilahi işdir, çünki həmilə qalma və doğum - ölümsüz başlanğıcın, ölümlü varlıqda əmələ gəlməsidir» [151; 206S]. Deməli, Əflatuna görə Günəşlə Ayın, yəni kişi rəmzi ilə qadının rəmzinin birləşməsindən - ölümlü insan ruhundan, ikinci ölməz Atum Allahı, yəni Adəm yaranacaqdır. Bu isə o deməkdir ki, axirətdə Ra-Amon, yəni Rəhman obrazı, Göydə bir il müddətində yaranmış Ra Günəşinin rolunda - fiziki ölümündən sonra yerdən Göyə qalxan Mehdinin ruhu isə pir Amonun ruhunun rolunu oynayacaq. Beləliklə, ilk yaranış təkrarlanacaq və nəticədə, Göydə yeni kosmik-insan obrazı, yəni hər şeyə qadir ikinci Atum Allahı - yeni Adəm təşkil olunacaq. Bu birləşmə, Quranda «torpaqların dəyişdirildiyi vaxt» kimi də qeyd olunmuşdur ki, bu zaman Göydə, «doğmamış, doğulmamış, əbədi» Amon (Əman) Allahının yaratdığı birinci ruhlar dünyasının yerinə ikinci ruhlar dünyası yaranacaq (Quran, 14:48). Quran yazır: «Allah ilk dəfə xəlq etdiyini yaradır, sonra onu təkrar edir, sonra siz ona qayıdacaqsınız… Bəyəm biz birinci yaradılış zamanı yorulduqmu? Bəli – onlar yeni bir yaranışın olmasına şübhə edirlər… Məgər sən görmədinmi ki, Allah Göyü və Yeri həqiqətlə yaratdı: Əgər O, istəsə sizi aparar və yeni yaradılmışı gətirər… Və ikinci yaradılış da onda uzanmışdır!... Onlar istəyirlər ki, Allahın nurunu öz ağızları ilə söndürsün, Allah isə, kafirlər xoşlanmasalar da, öz nurunu tamamlayır!... Göydə və Yerdə gizlənmişlər Allahındır: bütün əmrlər də sonda ona qayıdacaqdır. Ona ibadət et və Ona təvəkkül elə. Rəbbiniz etdiklərinizdən xəbərsiz deyildir!» (Quran, 30:11, 30:27, 50:15, 14:19, 53:47, 61:8, 11:123). Məhz bu yaranışı nəzərdə tutan Buxari hədislərinin birində qeyd edir ki, peyğəmbərin söylədiyinə görə, Allah demişdir: «Mən öz möminlərim üçün elə bir şey hazırlamışam ki, göz görməmiş, qulaq eşitməmiş və hətta insan ürəyinə belə gəlməmişdir, Mən hələ onu demirəm ki, kimsə bunu başa düşə bilər» [44; 4780].

1945-ci ildə Misirin Naq Hammadi ərazisindən müxtəlif tip ilahiyyat, traktat, yevangel və nəsihət dolu kopt yazıları tapıldı ki, bu yazılar bütün xristian aləminin qəbul etdiyi dini dünyagörüşü alt-üst etdi. Çünki bu yazılarda Isa peyğəmbərin obrazında Sif peyğəmbər, Kirenli Simon, «mömin müəllim» və s. müqəddəslər çıxış edirdi. Burada Foma Psevdo-Matveyin «Yevangel»i, eyni zamanda «Ərəb Yevangeli» adlanırdı. Misirlilərin «Yevangel»i isə «Gözəgörünməz dahi ruhun müqəddəs kitabı» kəlamı ilə başlayırdı. Bu kitabların çoxunda, Sufilik təliminin banisi Sifdən söhbət açılırdı ki, burada Sif, Göydən yerə göndərilib həqiqətləri xalqa çatdırır və nəhayət, yenidən Göyə qalxırdı. Deməli, bütün bu obrazlarda Sif də, «mömin müəllim»i də Isa kimi, peyğəmbər rolunda çıxış edirdilər.

Ərəbi Sif haqqında yazır: «Biliyinin gücünə görə, onu Sif adlandırmışlar, çünki bu ad Allah vergisi mənasındadır. Onun əlində – Allah vergisinin bütün növləri və əlaqələri mövcuddur, axı o Allahın Adəmə ilk vergisidir və O ona ondan vermişdir, çünki oğul – öz atasının sirridir: ondan çıxır və ona qayıdır. Və kim Allah haqqında biliyə malikdirsə, ona qeyri adi gəlməyəcək. Dünyada bütün vergilər belədir: heç kəsdə Allahdan heç nə yoxdur və heç kəsdə özünə məxsus olmayan heç bir şey yoxdur, baxmayaraq ki, onun forması dəyişir. Bunu və dünya nizamının beləliyini hər adam bilmir və yalnız Allah adamlarının təkdən biri bunu bilir. Əgər belə bir bilənə rast gəlsən, ona etibar et, çünki o Böyük Allahın bütün insanları arasında paklar pakı və xüsusi seçilmişlər seçilmişidir» [15; 2]. Belə çıxır ki, Sif də Allahın oğlunun obrazıdır və o ilk əvvəl «bilik» mənasında Adəmə verilmiş, sonradan başqa «bilik» («ağıl» rəmzində) formasında kainat sularında axirətə qədər qalmışdır. Ərəbinin yazdığından belə qənaətə gəlmək olar ki, Sif elə Musa peyğəmbərdir. Çünki Musa peyğəmbər də biliklə ölümdən xilas olmuşdu. Sufizmdə, yəni Sifin öz elmində, bu rəmz «Issi Əfi/Apa» kimi, «bilik ruhu» mənasındadırsa, yazdığımız kimi, Musa adı «yaradılış ruh» mənasını verir. Və əgər nəzərə alsaq ki, biliyi daşıyan məhz ruhdur, razılaşarıq ki, bu rəmzlər eyni mənalıdır. Bu isə o deməkdir ki, Sif həqiqətən də Isa peyğəmbərin obrazıdır.

Lakin «Islam» kitabının müəllifi L. I. Klimoviçin gətirdiyi sitatlara görə şiələrin müqəddəsi Əli ibn Abu Talib də Sifin obrazıdır: «Adəmin dövründə Əli Sif olmuşdur… Əli eyni zamanda Simonun obrazında gəlmişdir…». Və yaxud «Qəbul et ki, o Şimun əs-Safa olmuşdur, yəni o Simon-Petrdə, başqa cür desək, o əfsanəvi həvari (əshabə) Petrdə təcəssüm etmişdir. Digər yerdə o yazır: «Indi mən Əlinin, kimin obrazında təzahür etməsini göstərəcəm ki, sən biləsən. O – Əli – Sultan Məhəmməd şahdır, onun əmri ilə iki dünya ucalmışdır. Onun biliyi (bu) iki dünyanı əhatə edir: bu vahid hökmdarın varlığı qədimdir. Onun bənzəri və uyğunu yoxdur: O – hər şeyi görən, hər şeyi bilən və əbədi mövcud olandır. O – öz qüdrəti ilə bu dünyanı üzə çıxaran və Yerin və Göyün yaradıcısıdır…» [93; 144]. 

Əlinin, Sultan Məhəmməd Şah timsalında, əmri ilə iki dünyanın  ucalması və onun biliyinin iki dünyanı əhatə etməsi, Onun – hər şeyi görən, hər şeyi bilən və əbədi mövcud olması və nəhayət Onun – öz qüdrəti ilə bu dünyanı üzə çıxaran və Yerin və Göyün yaradıcısı hesab edilməsi birmənalı olaraq Əli obrazının Amon, yəni Əman Allahının obrazı olması deməkdir. Klimoviç yazır: «Müasir ismaililərdə Allah-Əlinin təcəssümü haqqında xüsusi qəsidələr mövcud idi: «Əli bu görünən dəniz mövcud olmamışdan mövcud idi: O (Özünün) qüdrəti ilə ərşi və onun altında olanların hamısını ucaltdı. Əli – əbədi var olan və hər yerdə mövcud olandır… O (hər şeydə) açıq və gizlidə meydana çıxandır. Əlini qüdrətli və öz qüdrətini üzə çıxaran hesab et: Onun oxşarı yoxdur və vahid kimi yaşayır. Əli insanların bütün hərəkətlərini örtür və bağışlayır: Əli qocaların və cavanların günahları bağışlayır…» [93; 141]. Əlinin görünən dənizdən əvvəl mövcud olması fikri ona işarədir ki, Əli bilavasitə ilkin materiyanın rəmzidir. Deyilənlərə görə bir dəfə peyğəmbər Əliyə demişdir: «Sən məndən, mən də səndənəm» [35; 75]. Digər bir yerdə isə Peyğəmbər deyir: «Mən və Əli, hər ikimiz Adəmin yaranmasından 40000 il əvvəl Allah qarşısında nur olmuşuq» və ya «mən müdriklik məkanı, Əli isə onun qapısıdır» [69; 50]. Inama görə, imamların bütün bilikləri Həzrət-Əliyə, onun bilikləri Rəsuli-Əkrəmə, Rəsuli-Əkrəmin bilikləri isə vəhyə əsaslanır. Bu isə o deməkdir ki, Həzrət-Əli burada axırıncı peyğəmbər kimi qeyd olunur ki, onun biliyi də Rəsuli-Əkrəm obrazında olan Amon Allahının vəhyi ilə bağlıdır (şəkil 28). Əlinin Allah olmasını qəbul edən Əli-Ilahi təliminə görə, Allah – Nuhda, Ibrahimdə, Musada, Isada təcəssüm etmiş və nəhayət, Əli şəxsiyyətində axırıncı dəfə təcəssüm edəndə o «Şah Cahan» adını alacaqdır [45; 103]. Belə çıxır ki, Əli həqiqətən də bütün cahanın, yəni dünyanın sahibinin obrazıdır.

 

                                                                                     

                                                                                       28. Türk miniatürü. Axirətdə Məhəmməd 

                                                                                           peyğəmbərlə qapıda duran imam Əlinin 

                                                                                           görüşü

Əli-Ilahi təliminə görə, Quran yaradılmışdır, yazılmamışdır. Allah-Əli imam Əli simasında zühur etmişdir ki, öz Quranını yaysın. Lakin bu Quran Məhəmməd vasitəsi ilə xalqa verilən Quran deyil, başqasıdır və xüsusidir və içindəkilər yalnız insanları düz yola gətirmək üçün çox az şeyx və dərvişlərə məlumdur. Məhəmməd  - Allahın müjdəçisi, xəbərçisidir ki, Əli şəxsiyyətində təcəssüm etmişdir [45; 103]. Bu isə o deməkdir ki, axirətdə gəlməli olan Mehdi - Əlinin obrazında gələrək yeni bir Quran kitabı yazacaq və insanlara məlum olmayan sirlər açacaq (şəkil 29). Əhdi-Ətiqdə Malaxiya peyğəmbər axirətdə gələcək peyğəmbəri Iliya adlandırır ki, bu da Əli, El rəmzləri ilə eyni mənalıdır [8; Malax.4:5-6]. 

                                                                                                     

                                                                                      29. Miniatür. Müqəddəslərin 

                                                                                                    Axirət görüşü

                           

Məhəmməd peyğəmbərin dediyinə görə, məhz «Əli və onun ardıcılları axirət günündə xilas olacaqlar» [45; 230]. Əli-Ilahi cərəyanı, yazılanlara görə Iran ərazisindən yaranmışdır və onun davamçıları əsasən Mazandaran, Təbriz əyalətlərində və Iran – Azərbaycan sərhədlərində və Araz çayı boyu ərazilərində yaşamışlar. Davamçılar eyni zamanda Azərbaycanın Zəngəzur və Cəbrail ərazilərində mövcuddurlar və ehtimal olunur ki, bu cərəyan kürdlərdə də çox inkişaf etmişdir [45; 104, 105]. Dərvişlərin vahid fikirlərinə görə, Mehdi – Qüreyş nəslinin nümayəndəsi olacaqdır və o imam Hüseynin oğludur ki, hicrinin 226-cı ilinin şaban ayının 15-də möcüzəli surətdə yoxa çıxmışdır və axirətin sonunda zühur edəcəkdir [45; 228]. Hilmi Dədə Baba [65; 155] - Əli haqqında deyir deyir: 

«Tutdum aynanı üzümə,

Əli göründü gözümə, 

Nəzər eylədim özümə, 

Əli göründü gözümə.

Adəm baba Həvva ilə, 

Həm Alləm əl-esma ilə, 

Çərxi fələk səma ilə, 

Əli göründü gözümə.

Həzrəti Nuh Nəciyulla, 

Həm Ibrahim Xəlilulla, 

Sinadakı Kəlimulla, 

Əli göründü gözümə.

Isayi Ruhullah odur, 

Iki aləmdə Şah odur, 

Möminlərə pənah odur, 

Əli göründü gözümə. 

Əli əvvəl, Əli axır, 

Əli batin, Əli zahir, 

Əli Tayyip, Əli Tahir, 

Əli göründü gözümə,

Əli candır, Əli Canan, 

Əli dindir, Əli iman, 

Əli Rəhim, Əli Rəhman, 

Əli göründü gözümə.

Hilmi gedayi bir kəmtər, 

Görür gözüm dilim söylər, 

Hər nərəyə qılsam nəzər, 

Əli göründü gözümə.

Bildirmək istərdik ki, Əlinin də, Vahid Allahın olduğu kimi, çoxlu ləqəblər olmuşdur. Və bu ləqəblərin hamısı da Allahın qədim adları ilə bağlıdır: Əlinin «Vəliyulla» ləqəbi «Şahi - vilayət» rəmzi ilə mənaca eyni olub – Vaal Allahı, Vaal şahı mənasını verir. «Şahi - Mərdan» ləqəbi «marlar (əmirlər) tayfasının şahı», «Şahi Bəqərə» - Göy dünyasının (Bəhr – dünya okeanı) Göy öküzü rəmzində şahı, «Əmiri – möminün» - «ümman dənizinin əmr edəni, sahibi», «Şahi-Ləfatə» - «Pta/Fət elini şahı» və s. mənalarındadır. «Lə Fata» rəmzi (fata – gənc) ərəb dilində - «Əlidən başqa gənc, Zülfüqardan başqa qılınc yoxdur» mənasını verir ki, bu da o deməkdir ki, ərəb müdrikləri öz fikirləri çox dəqiq izhar edə bilmişlər.  Çünki, «Lə Fata», yəni «Fət eli» - Pta Allahının elinin rəmzi, insanlara həyat verən və onların canlarını alan dirilik suyudur. Lə-Fata rəmzinin digər variantı Lətif rəmzidir ki, bu da Allahın 99 şərəfli adlarından biridir. Pta rəmzi qədim Misir mətnlərində əsasən Ra Günəşi ilə birlikdə Ra-Pta şəklində yazılırdı ki, imamilərdə və şiələrdə bu rəmz Rafida şəklidə onların adlarından biridir. Eyni zamanda Ra-Pta rəmzi Petr (Pta-Ra) kimi də qeyd olunur ki, Petrin həvari (kəbir/əkbər) olması eyni zaman onun kosmik ölçüləri ilə əlaqədardır və s.

Bildirmək istərdik ki, qılıncla bağlı - «sahibi əs-Sayf», yəni «hakimiyyətinin rəmzi qılınc olan» və «qılınc sahibi» mənalı rəmz var ki, bu da Əli nəslindən olan qaim Mehdiyə aiddir. Lakin buradakı sayf qılıncı sufiliklə bağlıdır ki, məhz bu elmi bilən Ilahi qüdrətə, yəni qılınc rəmzində olan ilkin materiya üzərində hakim olacaqdır (şəkil 30). Digər tərəfdən, bu rəmz «əhli əs-suffa» - «örtük əhli» ilə bağlıdır. Şiələr müqəddəs örtük sahiblərini, yəni «əhli əl Qisa»nı – «əhli əl Beyt» ilə bağlayırlar. «Kitabi - Dədə Qorqud»da örtük rəmzi «üzü niqablu Beyrəgə» aid edilir [4; 54]. Quranda bu «ev əhli» həm Ibrahim peyğəmbərinin evinin sakinlərinə və həm də Məhəmməd peyğəmbərin evinin sakinlərin aid edilir (Quran, 11:73,76, 33:33). Belə çıxır ki, Ibrahim peyğəmbərin nəsli elə Məhəmməd peyğəmbərin nəslidir və onların evləri də elə bir evdir. Digər tərəfdən, peyğəmbərin ailəsini şiələr «itra» (ailə, qohumlar) adlandırırlar və ona kosmik məna verirlər ki, bu mənaya görə, bu ailənin üzvləri «ilahi bərəkətin» və xüsusi biliyin daşıyıcılarıdırlar [36]. Əgər nəzərə alsaq ki, «itra» rəmzi yuxarıda yazdığımız atar/adər rəmzləri ilə eynidir və Allah (Tarı/Tanrı) mənasını verir, razılaşarıq ki, bu müqəddəslərin nəsli elə Amon, yəni Əman Allahının öz nəslidir. 

                                                                                                                                            

                                                                                                        30. Miniatür. Əlinin «Zülfüqar»ı

Mənbələrə görə, Əlinin oğlu Hüseyn Iran şahı olan Yezdəgirdin qızı ilə evlənmişdi və ona görə də onu törəmələri Iran şahlarının varisləri və onlara məxsus «ilahi bərəkətin» daşıyıcıları sayılırdı [93; 118, 119]. Ibn Xaldun isə bildirir ki, öz biliyi ilə seçilən müsəlman alimlərinin əksəriyyəti və Quranın demək olar ki bütün təfsir verənləri məhz iranlılar olmuşlar. Deməli, Iran şahları bilavasitə Əli nəslinə aid olduğu üçün onlar «ilahi bərəkətin», yəni farna adlandırılan Ilahi odun daşıyıcılarıdırlar və s.  

Ibn Ərəbi, qeyd etdiyimiz örtük rəmzini, ruhun gizli mənası ilə bağlayıb vərəsənin gəlişinə aid edir: «Bil ki, Allah özünə Açıq və Gizli atributlarını götürüb, dünyanı isə gizli (qaib) dünya kimi və şəhadət dünyası kimi yaratdı, ona görə ki, gizlini öz gizlimizlə, şəhadəti isə şahidliklə dərk edək. O özünə razılıq və qəzəb atributlarını verdi və dünyanı qorxulu və axtaran yaratdı: Onun qəzəbindən qorxan və Onun razılığını axtaran. O özü haqqında Gözəl və Şahanə danışırdı, ona görə bizi Allahdan qorxan və Allahı sevən yaratdı. Allahla əlaqəli olan və onun adını daşıyan hər şey belədir. Bu iki atributları Onun Özü, Özünün, Kamil Insanın yaradılmasına yönəldiliş və dünya həqiqətlərini və fərdi mövcudluğunu (müfradat) quraşdıran iki əli kimi qeyd etdi. Dünya – şəhadət olunan, onun vərəsəsi isə – gizlidir və ona görə də hakimiyyət örtük ilə örtülmüşdür. Allah Özünə qaranlıq örtüyünün atributlarını vermişdir ki, bu da təbiət cisimlərinin mənasıdır və açıq örtük atributu vermişdir ki, bu da yüngül ruhların mənasıdır. Buna görə dünya – sıx (kasif) və yüngülün (lətif) birləşməsidir: O – öz-özündəki örtükdür, ona görə də öz-özünü dərk etdiyi kimi Allahı dərk edə bilmir [15; 1]. Deməli, axirətdə gələn ruh eyni zamanda Allahın örtülü qalmış ruhudur ki, axirətdə bu ruh zühur etməli, yəni yeni forma alıb görünməlidir. Bu isə o deməkdir ki, tək Allahın yeni forma almış ruhu elə Əli obrazıdır.

Xristian mətnlərinə görə də Məsih artıq mövcuddur, lakin «gizlənir» və onun doğulması yox, zühuru və öz sirrini açması gözlənilir. Məsih haqqındakı yazılarda bildirilir ki, o əzəli və əbədidir və «dünyanın yaranmasından əvvəl seçilmiş və Yəhva tərəfindən yaradılmış və gizlədilmişdir və onun yanında əsrin axırına qədər olacaqdır». Məsih və onun nuru dünyanın yaranması zamanı iştirak etmişdir və eyni zamanada Demiurq qüdrəti olan «Yahvənin ruhu» Məsihin ruhu ilə eynidir. Filona görə Göy insanı olan Məsih, makrokosmosa görə mikrokosmos rəmzindədir və Adəm - Adam Kalmon, Puruşa, Qayomart və Antropos ilə eyniləşdirilir [36].

Lakin gizlənmiş peyğəmbər haqqındakı məlumata ən qədim dövrlərə aid olan Misir yazılarında rast gəlinir. Mətnlərin birində Osiris Ani deyir: «Sən Göy üzü ilə hərəkət edirsən və hamının gözü səndə və sənin yolundadır, çünki, sən əvvəl onların gözündən gizlənmişdin. Gün-gündən sən, sübh və qürub zamanı özünü üzə çıxarırsan» [18; 262].

Hədislərdə gizlilik, yəni əl-qaib haqqındakı bilik Allaha və peyğəmbərə aid bilikdir ki, insanlar bunu bilməməlidirlər. Şiələr bu biliyi bilavasitə öz imamlarına aid olduğuna inanırlar. Əl-qaib (gözə görünməz varlılıq) – «gizli» imam haqqında inam Əli nəslində yaranmışdır ki, onlara görə Əli ölməmişdir və qayıdacaqdır. On ikinci imamın yoxa çıxmasından sonra şiələr inanırlar ki, o «gizli vəziyyətdə» mövcuddur və öz vaxtında gələcəkdir. Əl-qaib rəmzi - «əl-qayb əs-saqirə», yəni kiçik gizlilikdən və indiyə qədər davam edən «əl-qaib əl-kəbirə»dən, yəni böyük gizlilikdən ibarətdir. Kiçik gizlilik Mehdinin gəlişindən sonra qurtaracaq və o haqq ədaləti bərpa edib hakimiyyəti Əli nəslinə qaytaracaq [36; 53]. Buradakı 12 imam rəmzi, digər 12 ana qardaşlıqdan ibarət olan və Əli ibn Əbu Talibdən başlanan türük (türk) sufi qardaşlığını yada salır. Lakin buradakı 12 rəmzi eyni zəmanda Isa peyğəmbərin və Məhəmməd peyğəmbərin də 12 ən yaxın həvarisi ilə də bağlıdır ki, onlara, yuxarıda yazdığımız kimi, nakib də deyirmişlər. Bu isə o deməkdir ki, yoxa çıxan 12-ci imam elə həvarilərdən biridir və həvari də kəbir, yəni Allahın kosmik ölçüsü mənasında Əkbər deməkdir.

Bildirmək istərdik ki, qabaqda durmaq, rəhbərlik etmək mənası kimi qəbul olunmuş imam rəmzi, şiə doktirasına görə, insanların istəyindən aslı olmayan ali hakimiyyət mənasındadır və yuxarıdan təyin olunur. Imamın seçki yolu ilə seçilməsini birdəfəlik inkar edən şiələr elan edirlər ki, müsəlman cəmiyyətinin ali hakimiyyəti Əli nəslinə Allah tərəfindən verilmişdir. Imam öz hakimiyyətinin Ilahi təbiətinə görə, dinin gizli sirlərini bilir ki, bu sirləri Məhəmməd peyğəmbər yalnız Əliyə açmışdır və atadan oğula ötürülür. Şiə imamı – Allahın yerdəki canişini, qapısı - peyğəmbəri biliklərin varisidir ki, onun vasitəsi ilə Allaha yaxınlaşmaq olar [36; 97, 98]. Belə çıxır ki, şiəlikdə imam elə axirətdə gəlməli olan varis, yəni Əlidir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, Əlini Allah kimi qəbul edən və öz köklərini ona bağlayan cəmiyyətlərin əksəriyyəti türük, yəni türklər olmuşdur. Bunlardan Xəlvətiyə, Bəktaşiyə, Kələndəriyə, Əş-Şeyxiyyə, Mirheydəri və s. sufi qardaşlıqlarını qeyd etmək olar. Lakin bunların içərisində qulat, yəni ifrat şiələr olan (Heydərilər) qızılbaşlar var ki, onlar Əlini - Allah, Şeyx heydər və Şah Ismaili isə Əlinin təcəssümü hesab edirdilər.

Qalut haqqında biz yuxarıda yazdıq və qeyd etdik ki, bu nəsil qali, yəni gel nəsli sayılır və Əlinin məzarı da Ukayl, yəni Agel tayfasının hakim olduğu Kufə şəhərində yerləşirdi. Eyni zamanda Agel/Akil, peyğəmbərin əmisi olan Abu Talibin oğlu, yəni Əlinin qardaşıdır. Yazdığımız kimi, Buxarinin, Həcc kitabının 25-ci - «Məkkə şəhərində evlərin alıb satılması və vərəsəliklə verilməsi və insanların Müqəddəs Məscidə eyni hüquqlarının olması» haqqındakı bölümünə görə Məhəmməd peyğəmbərin evi elə Əli ilə Akilin şərikli evidir ki, vərəsəliklə Akilə çatmışdır [44; 1588]. Lakin M. Xorenatsiyə görə Gel, eyni zamanda, tikilib qurtarandan sonra Yerusəlim şəhərinə verilmiş sonrakı addır: «Vespasianın, Titin və özünün dağıtdığı Yerusəlimi tikdikdən sonra onu, öz adına uyğun «Gel» adlandırdı, çünki Adrian həqiqətən də Günəş deməkdir» [49; 60]. Belə çıxır ki, Məhəmmədin və Əlinin evi olan Gel şəhəri eyni zamanda həqiqi Yerusəlim, yəni Qüds və yunanların Qades - ölüm şahlığı adlandırdığı kaduslar ölkəsidir. Yunanların Gelios adlandırdıqları Gel rəmzi, çeçen və inquşların da mifologiyasında Günəş Allahı hesab olunur və bu Gel rəmzini M. Xorenatsi Midiyada Gelarküni kimi göstərir [108].

 M. Xorenatsi Gel, Gelarküni rəmzini eyni zamanda Qarni [QRN] adlandırır ki, bu rəmz Quran [QRN] kimi də oxunur [49; 12]. Bu isə o deməkdir ki, bütün qədim yazılarda həqiqətən də söhbət bir hadisədən gedir ki, bu hadisə də bilavasitə Gel rəmzi ilə bağlıdır. Çünki, qədim Misir yazılarında məhz Geliopol, yəni Gel şəhərində Amon Allahı dünyanı yaratmağa başlamış və Adəmin cismi də buranın torpağından yoğrulmuşdur. Geliopol, yəni Gel şəhəri, qədim Misirin baş Allahı Ra-Xaraktinin, yəni Ər-Qorqudun – Günəş Allahı olan Qor Allahının sevdiyi yer olmuşdur. Quran, yəni Qərəə rəmzi də Qor rəmzinin variantıdır. Belə çıxır ki, ifrat şiələr olan sufi türklərinin qalut nəsli – elə Qor əsilli gel nəslidir.

M. Xorenatsinin «Ermənistan tarixi» [73; 10] kitabında deyilir ki, Trdat şah Qarni qalasını tikib qurtarandan sonra, «orada, öz bacısı Xosroviduxt üçün və özünə ad qoymaq üçün sütunlarla bəzədilmiş və çox gözəl qabartma naxışlı yay sarayı düzəltdi və orada yunan dilində yazılar yazdı. Zəlzələlərdən sonra bina uçdu, qalıqları isə xalq arasında «Trdat taxtı» adlanmağa başlandı [109; 66]. Digər tərəfdən, Arakelə görə, Qarnidə gizli mağara mövcud olmuşdur: «Bu cəlalilərin bəziləri Qarni qavarına tərəf getdi və orada süni mağara tapdı, Burada, onlardan qorxaraq gizlənimiş xristianlar var idi. Bu böyük mağara yerin altında qazılaraq yaradılmışdı və bir girişi var idi, heç bir deşiyi, yarığı və s. yox idi. Onu çox qədimlərdə şahzadələr qazmışdılar ki, hansı-sa öz ehtiyaclarını ödəsinlər: və indi ora insanlar daxil olub, cəlalilərin qorxusundan gizlənmişdilər» [30; 7]. Bu isə o deməkdir ki, Qarni qalası adi qala deyildir və ora bilavasitə ruhlar dünyası ilə bağlı olan qaladır. Burada gellərin cəlali adlanması, onların məhz xəlil nəsli olması ilə bağlıdır. Çünki, ərəb dilində «G» rəmzi məhz «C» rəmzi kimi oxunur. 

Qarni [QRN] rəmzi mənbələrdə Liviyanın [LV - VL] (vilayə/vilayət) baş şəhəri olan Kiren/Kiriney [KRN] [8; 1Makk.15:23 və s.] kimi də yazılır ki, bu da assuriyalıların Kir rəmzidir [8; Am.1:5, Isx.22:6]. Lakin Suriyanın rumlu hakimi də Kirin/Kiren [KRN] (lat.Quirinus) [8; Lk.2:2] adlanırdı. Herodotun yazdığına görə isə Gerion [QRN] Sirakuzun hakimi olandan sonra orada möhkəmlənərək, oranı öz qüdrətinin sütunu etmiş, Geli isə qardaşı Gelona vermişdir (Herodot, VII/156). Sirakuz rəmzi «Kitabi - Dədə Qorqud»da Şirokuz kimi qeyd edilir və burada bildirilir ki, Əgrək «Şirokuz ucundan Gökcə dənizə dəkin el çarpdı. Ğalaba toyım oldı» [4; 110]. Bu isə o deməkdir ki, Göy dənizi Şirokuz ucundan başlanır və burada hakim Gerion (Qerion), yəni Quran - Qor Allahıdır. Bu Göy aləminin yerlə birləşdiyi məkan isə Gel elidir ki, Gelona, yəni Gel nəslinə verilmişdir. Erməni mənbələrində Qarni [QRN] rəmzi Xoran [XRN] rəmzi ilə eynilik təşkil edir ki, burada Xoran - çadır, örtük, tağ-tavan, qurbangah və həm də kilsədəki qurbangah mənasındır. Deməli, Qierion/Qarni rəmzi Göy çadırı (örtüyü, tavanı) mənasındadır ki, bu da bilavasitə qurbangahda yaradılmışdır. 

Mənbələrə görə, Ermənistanda şirak/sirak rəmzi eyni zamanda Şiraqel rəmzi kimi də yazılır və ərazini bildirir. Şiraqel rəmzinin açılışı Aşşur/Assur/Azər və Gel rəmzlərindən ibarətdir ki, bu da bu ərazilərin eyniliyi mənasındadır. 

Ifrat şiələr olan qulat, yəni gellər təbliğ edirdilər ki, «insan üçün Allahın sübutu» (Hüccət Allah və ya əl-Hüccə ələ-l-xalq) Məhəmməd olmuşdur, ondan sonra isə Qurandır. Lakin Quran dərkolunmaz olduğu üçün mütləq Quranın gizli sirlərini bilən, cəmiyyəti düz yola dəvət edən «qəyyum»u, səlahiyyətlisi olmalıdır. Belə sübut/səlahiyyətli, Allahın yerdə mövcudluğunun sübutu kimi Əli qəbul edilmişdir. Imamilərin inamına görə, yerdə həmişə Əli nəslindən «görünməz» və ya «görünən» cəmiyyətin başçısı olmalıdır. Ən axırıncı əl-Hüccə, yəni Allahın mövcudluğunun sübutu isə gizli imam olan Mehdidir ki, onun gəlişi gözlənilir. Və O məhkəmə günü Allahı inkar edənlərə sübut olacaq. Müasir şiə aləmində «hüccət əl-Islam» (Islamın sübutu) rütbəsi var ki, «ayət Allah əz-uzma» (Allahın böyük nişanəsi) və «mərcə ət-təqlid» (təqlid mənbəyi) ilə birlikdə şiə ierarxiyasında ali pillə mənasındadır [36; 282]. Lakin «təqlid» [T-QLD] rəmzi özü «qalut» mənasında «Ata-Gilad» [T-GLD] rəmzindən yaranmışdır və Gel Ata mənasında, bu nəslin banisinə aiddir və biz bu mövzuya qayıdacağıq.

Sufi qardaşlığında varis - xəlifə adlanır. Xəlifə, eyni zamanda «gizli müqəddəslərdə» qütbün və ya Kamil Insanın adıdır. Qütb – sufilərdə Kamil Insanla eyniləşən ali müqəddəsdir ki, Allahın yerdə əmrlərini yerinə yetirən qüsursuz valisi, insanla Allah arasındakı vasitəçidir və məhz ona peyğəmbəri sirlərin açmaları məlumdur. O ən ali sufi və bütün sufi cəmiyyətini idarə edəndir [56; 87]. Əgər biz nəzərə alsaq ki, sufilərdə Kamil Insan deyəndə əsasən Məhəmməd peyğəmbər nəzərdə tutulur, razılaşarıq ki, ikinci Kamil Insan da Əli obrazı olmalıdır. 

Digər tərəfdən, xəlifə – müsəlman cəmiyyətinin başçısı, Allahın elçisinin əvəzi mənasındadır ki, Qurana görə xəlifə Adəm və Davud, Allahın yerdə canişinləri olmuşlar (Quran, 2:30, 38:26). Adəmin ilk Kamil Insan olmasını qəbul etsək, belə çıxar ki, Davud obrazı da Əliyə şamil edilməlidir. Qurana görə də Allah Davudu özünün xələfi, yəni varisi kimi qeyd edir ki, bu onun Mehdi obrazında olması deməkdir: «Ey Davud. Biz səni yer üzündə xəlifə (xələf) etdik:  insanlar arasında həqiqətlə mühakimə et və nəfsinin ardınca getmə, yoxsa o səni Allah yolundan döndərər! Kim ki Allah yolundan dönür – onları məhkəmə günün yaddan çıxartdıqları üçün ağır cəza gözləyir!» (Quran, 38:26).

Mənbələrə görə, «bərəkə» adlanan Ilahi nuru daşıyan xəlifə nəsli eyni zamanda «Qardaşlıq» cəmiyyətiniin banisinin varisi hesab olunur və onun qəbrinin yanında yaşayırlar [36; 268, 269]. Deməli, əgər bani imam Əli və ya Məhəmməd olmuşdursa, - xəlifələr nəsli də onların yurdunda, yəni Akil/Gel elində yaşayanlardır. Xəlifə rəmzi gel-afa kimi açıqlanlanır ki, burada «F» rəmzi Fət, yəni Yafət rəmzinin qısa variantıdır və xəlifənin hakimliyi də bu mənada «xilafət», yəni «Gel-Yafət» adlanır. 

Eyni zamanda, inama görə yalnız Haşim tayfası xəlifə ola bilər. Haşim rəmzi sufizmdə Qasım və s. rəmzlərlə eynidir və burada sözün kökü «QS», «XZ» və s. rəmzləridir. Buxari hədislərinin birində deyir ki, Qasım rəmzi peyğəmbərin künyəsidir və insanların Qasım adlandırılması düzgün deyil [44; 3115]. Qasım adının «QS» rəmzi, eyni zamanda Əhl əl-Qisə («Müqəddəs örtük sahibləri») rəmzi ilə eynidir və biz yuxarıda yazdıq ki, şiələr müqəddəs örtük sahiblərini, yəni «əhli əl Qisə»ni – «əhli əl Beyt» ilə bağlayırlar. Qisə rəmzinin Kus variantı isə Bakuviyə görə, Əli ibn Əbu Talib və Ibrahim əl-Xəlilin doğulduğu Irakın kəndinin adıdır [121; 30a]. Qisə/Kus rəmzlərinin Əqsa rəmzi ilə eyniliyini nəzərə alsaq razılaşarıq ki, müqəddəs örtük sahibləri elə Məscid əl-Əqsanın, yəni Yerusəlim adlanın Gel şəhərinin ərazisində yaşayanlardır. Qisa/Əqsa/Kus rəmzləri, digər tərəfdən əl-xassə (qisas) və s. rəmzlərlə eynidir ki, bu mövzuya biz aşağıda qayıdacağıq.

A. Masse yazır ki, Hicaz və s. şəhərlərdə dinin əsas cəhəti betilə (semit. «beyt-el» - «Allahın evi»), [müq. et. 8; Bıt. 28:18, Lev. 26:1, Çis. 33:52] – dik qoyulmuş daşa sitayiş idi… Betilə sitayişi ilə bağlı olan Ukaz mərkəz sayılırdı… Baş şəhər isə Taif şəhəri idi [127; 19, 23]. Belə çıxır ki, «əhli əl-Beyt» deyəndə hansısa dik qoyulmuş daş nəzərdə tutulur ki, Ukaz buranın mərkəzi, Taif rəmzi isə baş şəhər olmuşdur. Bildirmək istərdik ki, Qisə [QS] və Ukaz [KZ] rəmzləri yəhudi və xristian mənbələrində əsasən Aqios [QS] və Aqiazo [QZ] kimi yazılır və müqəddəs mənasını verir [102]. Bu rəmzlərin kökündə, yuxarıda yazdığımız kimi «KZ» rəmzi dayanır ki, o hələ qədim Misir mənbələrində həyat enerjisi mənsında işlənmişdir və mənbələrdə, «Enneadanın doqquz Allahı» mənasında «doqquz oğuz» (tuquzquz) kimi qeyd olunur. Türklərdə isə bu rəmz Oğuz elini bildirən rəmzdir. Digər tərəfdən, Aqios [QS] və Aqiazo [QZ] rəmzlərinin yerinə mənbələrdə əsasən «müqəddəs» mənasını verən yəhudilərin «kodeş», yəni Qades/Qüds/Kades/Kadus rəmzi işlənir. Bu isə o deməkdir ki, Ukaz mərkəzi - elə Oğuz elidir və «betel» də «Oğuzun içində yaradılmış Təmam vilayətidir», yəni Iç Oğuz mənasında, bu daşın üstündən başlayan ruhlar dünyasıdır ki, o da Qüdsdə, yəni kadus elində yerləşir. B. A. Turayev hesab edir ki, «vefil» (betel) – Allah evi elə «Baal oz», yəni Ilahi gücə malik konusvari daşdır [75; 13, 14]. «Tövrat» kitabından bilirik ki, Yaqub, Ilahi yuxu görəndən sonra, başının altındakı daşı «betel» (vefil) adlandırmış və «bu yer necə də qorxuludur! bura Allah evindən başqa bir şey deyildir, bura Göyün qapılarıdır» demişdi [8; Bıt.28:17-19]. Bu isə o deməkdir ki, Betel/Betil, yəni əl-Beyt rəmzi Allah evi mənasında Göydəki ruhlar dünyasının qapısıdır. Baş şəhərin Taif adlanması isə, həm bu rəmzin taifə, yəni tayfa rəmzi ilə eyniliyi və həm də Taifə [TF] rəmzi altında Fət/Pta [FT/PT] elinin nəzərdə tutulması deməkdir. «Kitabi - Dədə Qorqud»da və s. kitablarda Oğuz nəsli «taifeyi Oğuzan» adlandırılır. Belə çıxır ki, müqəddəs örtük sahibləri, yəni «əhli əl Qisa» («əhli əl Beyt») elə Oğuz tayfasıdır və Iç Oğuzun, yəni ruhlar dünyasının da yolu məhz onların ərazilərində yerləşən Betil daşından başlanır.

Yuxarıda yazdıq ki, Quranda örtük (pərdə) rəmzi Günəşin çıxdığı yerlə və orada yaşayan insanlarla bağlıdır: «O, Günəşin çıxdığı yerə çatanda gördü ki, O, aramızda örtük yaratmadığımız insanların başının üstündən çıxır (Quran, 18:90). Belə çıxır ki, seçilmişlər nəsli olan Əlinin nəsli, bilavasitə Günəşin çıxdığı yerdə, yəni Şərqdə – Albaniyada yaşayan Oğuz türkləri, yəni sufi müqəddəsləridir. 

Bildirmək istərdik ki, «Kitabi - Dədə Qorqud»da qeyd olunan rəmzlərin də bir çoxu oğuz rəmzi ilə bağlıdır. Belə ki, buradakı at – «qazlıq», yəni «oğuz atı», dağ – «qazlıq dağı», qız-gəlinlər – «qaza (oğuza) bənzər qız-gəlinlər», ərənlər – «qazı (oğuz) ərənləri», qoca – «qazlıq qoca», zaman – «oğuz zamanı», oğuz elinin özü isə, əsərin qəhrəmanı Qazan xanın adına çıxılaraq, «Qazan Oğuzu» adlandırılır [4; 89, 38, 42, 110, 67, 94, 124]. Bu isə o deməkdir ki, buradakı Qazan xan obrazı elə oğuz [ĞZ] rəmzində olan xaosu [XS] özünə tabe etmiş Amon Allahının obrazıdır.

Oğuz rəmzi Əhdi-Ətiqdə Xios [8; Deyan.20:15] kimi yazılır və Homerin vətəni olan Kos [8; Deyan.21:1] adasının adı ilə eyni kökə malikdir. Buradakı Xosa [8; 1Par.16:38, 26:10-16] rəmzi isə - mar, midiyalı mənasını verən Meraranın oğludur. Əhdi-Ətiqdəki Xazo [8; Bıt.22:2] rəmzi - Milki və Naxorun oğlu rəmzindədir ki, bu da yerdəki Mülklə Göydəki Xor Allahının oğlu mənasındadır. Buradakı Xuza [8; Lk.8:3] rəmzinin aid edildiyi şəxs isə – qanasusamış Irodun evini idarə edəndir və əgər biz Irodun (Arad/Atar) Allah obrazında olduğunu nəzərə alsaq, onun evinin idarə edəni deyəndə də Allahın yerdəki Mülkündə yaşayan bəglərin nəzərdə tutulması qərarına gələrik. 

Müqəddəs kitabdakı Qaza [8; Bıt.10:19] rəmzi, ərəblərin Quzzeh adlandırdıqları, Yerusəlim şəhərinin yaxınlığında - xanaanlıların sərhəddində yerləşən filistim şəhəridir. Bakuviyə görə, Qaza, əş-Şamla Misir arasındakı şəhərdir [121; 27a]. Şam rəmzinin səma, yəni Göy dünyası, Misir rəmzinin isə Göydə yaradılmış el olduğunu nəzərə alsaq, başa düşərik ki, bu ikisinin arasında olan şəhər deyəndə keçid aləmi olan Bərzax nəzərdə tutulmalıdır. Eyni fikri Əhdi-Ətiqdəki Şimeyanın oğlu olan Xaziil [8; 1Par.23:9], yəni Xazi/Oğuz elinə aid etmək olar. Islamda Qaza deyəndə, Islam uğrunda gedən döyüşdə qələbə müharibəsi nəzərdə tutulur ki, bu da axirətdə Oğuz elindəki, «bəgin nökərdən ayrılması» ilə nəticələnəcək döyüşdür. 

Islamda Oğuz rəmzindən yaranmış sözlərdən biri də «ihsan» (ixsan) rəmzidir ki, – «yaxşı iş görmək», «xeyirli iş» mənasındadır. Naumkinin fikrincə, ihsan rəmzi – «yaşamaq və onu kamilləşdirmək üçün köməklik etmiş, əmlak və ya başqa şey verən, var-olub həzz almağa kömək edən mənasındadır» [54; 308]. Burada vermək, almaq sözlərini kökü – nala/nail rəmzidir ki, bu da «NL/LN» rəmzi ilə, yəni Göydəki ellə bağlıdır. Belə çıxır ki, dünyadakı ən böyük ihsan - Allahın bizə, bu dünyada insan kimi yaşamaq üçün verdiyi Ilahi ruh, ağıldır ki, məhz onun hesabına, insan öləndə sonra da onun ruhu Göydə, Allahın məhz insan üçün yaratdığı o dünyada həyatını davam etdirir. Beləliklə, dünyada ən böyük və ağlasığmaz xeyirli iş görmüş ən ləyaqətli, ən comərd varlıq Allahdır ki, onunla alicənablıqda heç kim müqayisəyə gələ bilməz. Quranda, Allahın insanlara etdiyi yaxşılıların tamamı, Onun göndərdiyi Mehdi obrazında olan Musa peyğəmbərlə bağlanır ki, axirətdə gələn bu obraz insanlara hər şeyi izah edib, doğru yol göstərəcək və yeni kitab gətirəcək: «Sonra Biz Musaya, yaxşı iş görmüş kimsənin gördüyü işi tamamlaması, hər şeyi izah etməsi, doğru yol göstərməsi və mərhəmət üçün kitab verdik ki, bəlkə onlar öz Allahları ilə görüşə inansınlar» (Quran, 6:154).

Qədim Misir yazılarının birində deyilir: «O öz varlıqlarını – insanları gözləyir. O Göyü və Yeri onlar üçün yaratmışdır, su qarışıqlığını (xaosu) düzəltmiş, o hava yaratmışdır ki, onların burunları yaşasın. Onlar – onun bənzəridir, onun bədənindən çıxanlardır. O onlara görə Göyə qalxır. O ot, mal-qara, quş, balıq yaratdı ki onları doydursun. O, düşmənlərini və (hətta), ona qarşı üsyana qalxmaq fikirləri olan öz uşaqlarını da məhv etmişdir» [11; 65]. Burada öz uşaqlarını ona qarşı üsyanı deyəndə, Allahın axirətdəki məhkəməsi başa düşülməlidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, islamda Fatimə [FT-M] obrazı da qədim Misir yazılarında Pta Allahı kimi qeyd olunan Fət/Yafətin obrazıdır. Buna görə də A. Mets qeyd edir, «Fatimə «müqəddəs qızın» (batul) analoqudur. Onun aybaşısı olmamışdır» [125; 63]. Həqiqətən də mənbələr Fatiməni «əl-batul», yəni bakirə, Məryəm əl-Kübra, yəni «Böyük Məryəm», «seyyid», «hər iki dünyadakı bütün qadınların xanımı» və s. adlandırırlar. Onun obrazı da həmişə Ilahi nurla bağlanır və bir çox müsəlman ölkələrində ələm – «Fatimənin əli» sayılır. Ismaili şiələrin inamlarına görə, Xədicənin hamiləliyi dövründə çoxlu möcüzəvi hadisələr baş vermiş və Fatimə ilə Əlinin nigahı Göylərdə kəsilmişdir. Belə ki, burada Allah – vali, Cəbrail – xatim, mələklər – şahid və s. rolunda çıxış etmişlər. Şiə ənənələrinə görə, məhz Fatimə Məhkəmə günü cənnətə girən ilk adam olacaq [36; 253]. Şərqi Türküstanın qam-şaman müsəlmanları, məsləklərinin pirinin Həzrəti Fatimə olduğunu bildirirlər və işlərinə – «Mənim əlim deyil, Həzrəti Fatimənin əli və ya dilidir» deyə başlayırlar [65; 87].

Fatimənin əl-Kübra, yəni Kəbir/Əkbər rəmzi ilə əlaqələndirilməsi, onun ruhlar dünyasının rəmzində olması deməkdir ki, yuxarıda yazdığımız kimi, bu dünya qadın rəmzindədir. Nurdan yaranmış Fatimə rəmzinin eyni zaman ələmlə eyniliyi və Məhkəmə günü cənnətə ilk girməyi ona işarədir ki, axirətdə məhz onun obrazı ilk yaranacaq və Quranda bu hadisə torpaqların dəyişdirildiyi vaxt adlandırılır. Qədim yazılarda ruhlar dünyasının rəmzlərindən biri də Fatimə obrazı ilə eyni mənalı Aşşur Ilahəsidir ki, o mənbələrdə Aşera adlandırılır. «Aşeranın qadın hökmranı» rəmzi isə mənbələrdə Amon Allahının arvadı Mut Allahına deyilir [108]. Mənbələrdə «Aşiratın barmaqları» (Aşşur/Assur/Osiris/Azər) kimi qeyd olunan bu bir cüt əl (ələm), qədim Misir yazılarında «Ka», yəni «Ağa» adlandırılır və rəsmlərdə Allahın başının üstündə göstərilir [32; 269]. 

Şiələrin deyimlərinin birinə görə, bir dəfə Allah Məhəmməd peyğəmbərə demişdir: «… Əgər sən olmasaydın, Mən Göyləri yaratmazdım, Əli olmasaydı, Mən səni də yaratmazdım» [93; 115]. Bu deyimdən aydın olur ki, əgər mənbələrin əksəriyyətində Məhəmməd peyğəmbər Allahın rəmzində çıxış edirsə, Əli burada Mehdinin, yəni Sahib əz-zəmanın obrazındadır. Digər tərəfdən L. I. Klimoviçin gətirdiyi sitatlara görə, «Allahın şiri» olan Şahi-Mərdanı (Əli) - Koroğlu eposunun qəhrəmanı olan Koroğlu ilə bağlayırlar [93; 273]. Bu isə o deməkdir ki, Əli eyni zamanda Herakl rəmzi ilə eyni məna verən Koroğlu/Qoroğlu obrazındadır. 

Erməni yazılarına görə, Koroğlu cəlali nəslinin nümayəndəsidir və məlumdur ki, o «dirilik suyu» içmiş, əlində Göydən gəlmiş daşdan hazırlanmış «misir qılıncı» tutmuş, altındakı at isə dəryadan çıxmışdır. Koroğlu [KRĞL] (digər xalqlarda Goroğlu, Quruqli və s.) rəmzinin qədim Herakl [HRKL/QRKL] rəmzi ilə eyniliyi onu deməyə əsas verir ki bu obrazlar eynidir. Buradakı cəlali rəmzi isə, sufilərin xulul/qolelu adlandırdıqları xəlil rəmzidir ki, Allahla vəhdət mənasındadır və s.

Kəbə

Kəbə (əl-Kəbə, Həcərül-əsvəd, Qara daş, Qiblə) - bu gün müsəlmanların Məkkədəki müqəddəs məbədi sayılır. Rəvayətə görə, burada baş büt – «hübəl» adlanmış, onun da ətrafında 360 digər bütlər yerləşdirilmişdir. Müsəlman rəvayətlərinə görə, əvvəllər ağ rəngdə olmuş «qara daşı» Allah Adəm peyğəmbərə bağışlamış, daş Göydən yerə atılaraq Məkkəyə düşmüş və qara rəngə çevrilmişdir. Məkkənin Came məscidinin (əl-Məscid əl-Həram) mərkəzində yerləşən bu daşın küncləri işığa tərəf tikilmişdir. Şərq güncü «ər-rükn əl-Əsvəd» («qara daş» - «əl-həcər əl-Əsvəd»), Şimal küncü Iraq («ər-rükn əl-Iraqi»), Qərb küncü Suriya («ər-rükn əş-Şami»), Cənub küncü isə Yəmən («ər-rükn əl-Yəməni») küncləri adlanır. Qapı ilə üz-üzə «Ibrahim məqamı» adlı daş var ki, həmin daş üstündə Ibrahim dayanıb Kəbəni inşa etmişdir. Deyilənə görə, ilk əvvəl Adəm peyğəmbər bu daşın üstündə ilk bina tikmiş (yaxud çadır qurmuş), Kəbəni isə oğlu Şis (Sif) inşa etmişdir. Nuhun tufanı zamanı Kəbə Göyə çəkilmiş, sonra dağılmış, Ibrahimin oğlu Ismail Məkkədə məskun olduğu zaman Allah peyğəmbərə əmr etmişdir ki, Kəbəni bərpa etsin. Ibrahim əmri yerinə yetirmiş və Allaha inananları orada ibadətə çağırmışdır [150]. 

Yazılanlara görə, Ibrahim peyğəmbər Ismaili Saranın təkidi və Allahın məsləhətinə əsasən anası Aqara (Həcər) ilə Məkkəyə aparır. Ismail burada Kəbəni tikir və ərəblərin əcdadı olur [132; 40, 41]. Əhdi-Cədidə görə, Həcər, Ərəbistandakı Sina dağının və Yerusəlimin rəmzidir [8; 4:25]. Buxari yazır ki, əgər Ismailin anası Zəmzəm suyunu tərk etsəydi və ya götürməsəydi, o (oğlu – F. G. B.) axına çeriləcəkdi: «O içdi və oğluna verdi, sonra isə mələk dedi: «Ölümdən qorxma, burada Allah evi (tikiləcək) və onu bu oğlan və atası tikəcək, Allah isə (Ona yaxınları) atmır». Kəbəyə (tikildiyi yerə) gələndə, o təpə kimi hündürlükdə yerləşirdi və axın suları onun sağ və sol tərəflərindən axırdı» [44; 3364]. Buxarinin bu hədisindən aydın olur ki, Kəbə axın sularının arasındakı təpədə yaradılmışdır. Burada, daşın üstünda «Ibrahim məqamı»nda Ibrahim peyğəmbərin ev tikməsi, təbii ki, rəmzi mənada, Göydəki ilkin suların arasında, «Ibrahim məqamı»nda - «dünya» yaratması başa düşülməlidir.

Kəbədəki baş bütün Hübəl adlanması, buranın - Tövratdakı Xavila, digər mənbələrdə isə Qubla, Qibal, Qəbələ kimi qeyd edilən Qaba aləm olması deməkdir. Deməli, Kəbə - Qaba aləmin (yəhudilərdə Olam Qaba) rəmzidir. Məkkənin digər adları Məkkeyi-Mükərrəm və Bəkkədir ki, buradakı Bəkkə rəmzi, yuxarıda qeyd etdiyimiz sufizmin ən ali məqamı olan bəglik (bəqa) məqamıdır. Belə çıxır ki, Bəkkə, yəni Məkkə şəhəri Göydə sufizmin bəglik məqamında yaradılmışdır. 

Məkkəni eyni zamanda «ümm əl-Qura», yəni «şəhərlər anası» adlandırırlar ki, bu Qor eli mənasındadır. Digər tərəfdən, Məkkə rəmzi Makkaveya rəmzi ilə eynidir ki, Suriya şahı onlara bütpərəstliyi qəbul etməyə məcbur etmək istəmiş, lakin müqəddəs nəsil olan bu nəsil həqiqi dinin qorunması üçün müdafiəyə qalxaraq, Ilahi qanunlarla Allaha ibadəti bərpa etmişdir [8; 1Mak.2:4, 66]. Makkavi nəslinin müqəddəsliyi, onların həqiqi dini qoruması və Ilahi qanunlarla Allaha ibadəti bərpası rəmzi onu deməyə əsas verir ki, burada, axirətdə baş verməli olan mübarizə nəzərdə tutulur ki, bundan sonra qədim sirlər açılmalı və həqiqət bərpa olunmalıdır və s. 

Quran yazır: «Həqiqətən, insanlar üçün ilk bina olunan Ev – Bəkkədəki Evdir, o xeyir-dua verilmiş və aləmlər üçün rəhbərlikdir! Orada, insanlar üçün açıq nişanələr – Ibrahim məqamı mövcuddur və ora daxil olan təhlükəsizlikdə olur. Insanların Allah qarşısında borcu, ora üz tutmaq imkanında olan üçün o Evə həcc ziyarətidir. Kim inanmırsa, Allah üçün fərqi yoxdur, O varlı və aləmlərdən yüksəkdir!» (Quran, 3:96,97). Bu isə o deməkdir ki, həqiqətən Bəkkədəki ev deyəndə ruhlar dünyası başa düşülməlidir ki, məhz burada Ibrahim məqamı, yəni bu məqamda gətirilmiş ilkin materiya mövcuddur. 

Məkkə rəmzi, mənbələrdə Maqoq (Məcuc) kimi qeyd olunan rəmzlə də eyni kökdəndir ki, bu da maq, cadugər mənasında midiyalılara aiddir. Maqoqlar haqqında biz aşağıda yazacağıq. Məkkə adına əlavə olunan Mükərrəm rəmzi isə, sufizmdə «maq – Irəm» kimi izah olunur ki, bu da Irəm şəhəri kimi tanınan Imad, yəni Midiyanın maqlar tərəfindən yaradılması deməkdir. Quranda Irəm rəmzi dünyada bərabəri olmayan «sütunlar şəhəri» adlandırılır (Quran, 89:7). Sanadan (Yəmən) olan «məcnun şair» - Əbdül Həzrətin «Tayna nekronomikona» (Əl-Əzif) kitabına görə «Sütunlar şəhəri olan» Irəm zat əl-Imad şəhəri müqəddəs və vacib yerdə tikilmişdir. O fiziki yerdə yox, digər ölçü məkanında, ilk yaradılmış varlıqlar tərəfindən tikilmişdir. Bu yer Böyük Boşluğun gizli qapısı sayılır. Məqrib cadugərləri bura şüurun dəyişmiş vəziyyətində girərmişlər [9]. Deməli, həqiqətən də Irəm şəhəri yerdə yox, Göydə, yəni ilkin materiyada yaradılmışdır. Rəvayətə görə, Ad oğlu Şəddadın əmri ilə qızıl və gümüş kərpicdən tikilən Irəm zat əl-Imad şəhərini, yəhudilərin «nefilim» (nəhəng) adlandırdıqları cinlər tikmişlər. Maqoq rəmzinin də əsasən cinlərə aid edilməsini nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, Məkkəni – ilkin insanlar olan nəhəng varlıqlar magiya vasitəsi ilə tikmişlər.

Bütün qədim mənbələrdə qızıl rəmzi Qafqaz dağları kimi rəmzləndirilmiş Midiya dağlarına aparıb çıxarır. Bu mətnlərə görə Midiya şahlarının qızılları Ekbatan, yəni Qaba aləmdə – Qəbələ yerləşir ki, bu da iki yerdə: Midiyada və Suriyadadır. Suriyada, yəni Assuriyada Nina (Nun/Nine) oğlu Sardanapal şahın böyük xəzinəsi məlumdur ki, yeraltı xəzinədə saxlanılır. M. Xorenatsi yazır ki, müqəddəs Nina xristianlığı Klarçın yaxınlığındakı Alan və kasb qapılarından maskutları sərhəddinə qədər təbliğ edirdi [73; 86]. Buradakı Klarç rəmzinin Iç-Gelar (Çigil) olması aydındır. Onun yazdığına görə Sardanapalın ləğəbinin də Tonos Kon-koleros, yəni Ata Gelar-küni olmuşdur ki, bu da Iç-Gelar mənasındadır. Lakin Gelarküni rəmzi bizə deyir ki, bu xəzinə Midiya qalasındadır və məlumdur ki, Eçmiədzin kimi qeyd olunan Midiyanın Iç dünyası da Təbrizli Arakelə görə, gözəl və möhkəm və qızıl, gümüşdən olmalı idi. Bu isə o deməkdir ki, dünyanın ən böyük xəzinəsi də məhz bu Midiya qalasında bu günə qədər saxlanılır.

Buradakı Nun, yəni ilkin sular rəmzi erməni mətnlərində Anani/Nune/Nine və s. kimi yazılır ki, Arakelə görə Anani səhrası, yəni müqəddəs həvari Ananinin qəbri Erivan səhrasında yerləşir və burada kiçik kilsədən başqa bütün tikililər ağacdandır (ağac rəmzi). Arakel xüsusi qeyd edir ki, Eçmiədzinin tikintisi, səhranı tikintisi ilə paralel, yəni eyni vaxtda aparılırdı. Biz aşağıda müqəddəs ataların səhra tikintisi haqqında yazacağıq. Əgər nəzərə alsaq ki, səhra rəmzi, ilkin materiyanın rəmzidir, razılaşarıq ki, Ad oğlu Şəddadın böyük boluqda qızıl və gümüşdən tikdiyi  sütunlar şəhəri olan Irəm zat əl-Imad şəhəri elə qızıldan olan Eçmiədzin, yəni Iç Midiyadır. Bu isə o deməkdir ki, yeraltı mağarada ucaldılmış qızıl qüllə tikilərkən, eyni zamanda Ibrahim məqamında, Məkkədə - Kəbə, yəni Qaba aləm, Qiblə yaradılmışdır.

Tövratda, Edom şahzadələrindən biri Irəm [8; Bıt.36:43] adlanır ki, burada bu rəmz «şəhər» mənasını da verir. Belə çıxır ki, Irəm obrazı eyni zamanda insan simalı Adəm (Edom) obrazıdır. Islamda Irəm rəmzi «baqi Irəm» kimi qeyd olunur və cənnət bağı mənasındadır. Irəm bağı rəmzi Quranda Ərim seli kimi də göstərilir: «Səba yurdunda nişanə vardır. Sağda və solda iki bağça var idi – Rəbbinizin ruzisindən yeyin və Allaha şükr edin! Gözəl ölkə və rəhmli Allah. Lakin onlar inkar etdilər və Biz üstlərinə Ərim selini göndərdik və onların bağlarını acı meyvələri, yulğun ağacı və sidr ağacı olan iki bağla dəyişdirdik!» (Quran, 37:64,65, 34:15,16). Bu isə o deməkdir ki, Irəm bağı adi bağ yox, Ilkin materiyanı sel halında gətirilməsindən yaradılan bağdır. 

Lakin «baqi Irəm» rəmzi sufizmdə «bəglik səviyyəsində yaradılmış Irəm» mənasında Irəmin «Ibrahim məqamı»nda yaradılması deməkdir. Qeyd edək ki, islamdakı behişt rəmzi də «bəg- şiyat» kimi açıqlanır ki, şiyat rəmzi qədim mənbələrdə şənlik, xoşbəxtlik, səadət, inkişaf, bolluq və s. mənasındadır və biz aşağıda bu haqda yazacağıq. Deməli, behişt rəmzi – «bəglik səviyyəsində yaradılmış xoşbəxt həyat» deməkdir.

Baqi-Irəm rəmzi erməni mənbələrində Baqaram kimi də yazılır ki, Sebeosa (VII əsr) görə, Baqaramın uşaqları angex nəslidir, çünki Baqaram Angex adlandırılırdı və vəhşi xalqlar onu ilahiləşdirmişdi [106]. Angex [NGX/NQX] rəmzinin xaqan [XQN] mənasında olmasını və bu rəmzin Tork Angelə (türk gel) də aid edilməsi o deməkdir ki, Irəm bağının insaniləşdirilmiş obrazı bilavasitə türk xaqanı olan Amon Allahının obrazıdır. 

Irəm rəmzinin Imir variantı isə, avropalıların «Edda» salnaməsinə görə, yerdən Göyə qədər ucalmış şəhər-qaladır ki, bu qala antropomorf ikicinsli nəhəng olan Imirin bədənidir. Imir, buz və od nəhənglərinin yaşadığı xaosdakı kainat sonsuzluğunda olan Qinunqaqapdan düşmüş dumandan yaranmışdır və aşağıda biz bu haqda yazacağıq.

Kəbə daşının küncləri «ər-rükn əl-Əsvəd», «ər-rükn əl-Iraqi», «ər-rükn əş-Şami» və «ər-rükn əl-Yəməni» adlanır, buradakı «ərrükn» (ərkan) rəmzi islamda sütun deməkdir. Belə çıxır, Məkkeyi-Mükərrəm Göydə yaradılmış ruhlar dünyasıdır və bu ruhlar dünyası gözə görünməz dörd sütun üzərində dayanmışdır. Burada 360 bütün qoyulması, ruhlar dünyasının bir ilə yaradılması deməkdir. 

Sütun rəmzi ilə bağlı M. Xorenatsi yazır ki, «(Arşak) pontlularla vuruş zamanı böyük dənizin sahilində öz işarəsini qoydu: o, ayaq üstə durduğu vəziyyətdən, iti ucu qızdırılıb ilan qanında möhkəmləndirilmiş nizəsini ataraq, dəniz sahilində qoyduğu dəyirman daşınının sütununa taxmışdır. Uzun müddət pontlular bu sütuna Allahın yaratdığı kimi sitayiş edirdilər» [49; 9]. Ilkin sularda yaradılmış sütunun ilan rəmzi ilə bağlılığı mövzusuna aşağıda qayıdacağıq.  

Qədim Misir yazılarına görə, Göy aləmini yerdə ucaldılmış sütunlar saxlayır. U. Bac yazır ki, Şu işığın rəmzidir və o Böyük Germopoldakı pillələrin başında durur və hər gün Göyü qaldırır və gün ərzində onu saxlayır. Bu işi yüngülləşdirmək üçün o dünyanın hər tərəfində sütun ucaltmışdır və «Şu sütunları» Göyü saxlayan dirək kimidir [6; 81, 82]. Deməli, bu sütunlar bilavasitə işıqdan, yəni Ilahi nurdan yaradılmışdır.

Lakin «sütunlar şəhəri» rəmzi, misirşünas U. Bacın yazdığına görə, hələ qədim misirdə «Günəş şəhəri» olan Geliopol şəhərinə verilən rəmzdir ki, yunanlar onu Iunu (Annu) adlandırır [6; 352]. Belə ki, Xeb-sed bayramında «Geliopol sütunu»na səcdə edirdilər ki, adətən o Geliopol öküzü kimi tanınan Allah bütü ilə assosiasiya olunurdu və özlüyündə ucuna öküz başı keçirilmiş uzun ağac formasında idi [22; 75]. Bu isə o deməkdir ki, sütunlar şəhəri olan Irəm zat əl-Imad şəhəri elə Geliopol adlanın gellər şəhəridir ki, erməni mənbələri onu Gelarküni adlandırır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz bir sitatda isə sütun evi deyəndə, ümumiyyətlə Allah mənasında olan Xat, yəni Xuda özü nəzərdə tutulur: «Və Ra Bexdetli Qora dedi: «Bu düşmənlər çay yuxarı Setet ölkəsinə – sütun evi olan Xat tərəfə üzdülər, və onlar çay yuxarı Şərqə tərəf Txalt (və ya Txart) ölkəsinə, onların bataqlıq vilayəti tərəfə üzdülər» [18; 101]. 

B. A. Turayev mənbələrdəki Iraklın sütununu, Herakl sütunu kimi qeyd edir: «Bu assuriyalı kimi saqqallı - şiri parçalayan malabənzər büt - babillilərin Gilqameşinə və Eabaniyə, yəni misirlilərin Bes Allahına, yunanların Heraklına və ola bilər ki, Tirin əsasını qoymuş və Irakl sütunlarına qədər Aralıq dənizində üzən, Bibloslu Filonun Usoos adlandırdığı ovçu-Allaha bənzəyir» [75; 15]. Nəzərə alsaq ki, Herakl rəmzi məhz Gel eli ilə bağlıdır razılaşarıq ki Herakl sütunları məhz burada yaradılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Herakl sütununu eyni zamanda Xosrov/Xozroy sütunu da adlandırırlar ki, Xozroy rəmzi də Xəzər/Xızır ölkəsi mənasında ölümsüzlüklə bağlıdır. Bu isə o deməkdir, Xozroy sütunu - Xızır peyğəmbərin ölümsüzlük ölkəsi olan Xəzər ölkəsinə aparan yoldur.

«Ölülər kitabı»nın 152-ci bölümü - «Evi yerdə necə tikmək lazımdır» adlanır və burada qeyd olunan ev məhz Geliopolda tikilmşdir: Yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Səni salamlayıram! Qeb şənlikdədir, çünki Osiris Nu onun bədənində ayağa qalxır [və Ra-nın ardınca gedənlərin arasında öz yolunu gedir]. Mən o insanlara [və Allahlara] tərif oxuyuram ki, onlar öz atalarına doğum vermişlər: onlara göz verilmişdir. Seşat ilahəsi Nebet Allahını gətirmişdir və Anpu (Anubis) Osiris Nu-nu çağırdı ki yerdə ev tiksin. Onun özülü Iunu-da (Geliopol) qoyulmuşdur, onun ölçüləri elədir ki, Xeraxi-yə çatır, məbədgahı Sexem Allahının [məbədgahı kimidir], Sexemdəki yaşayanlar kimi, necə ki mən onun bərpasını yazmışdım: kişilər və qadınlar  nəzir gətirirlər, qulluqçu və şərab nəziri verirlər. Və Osiris də, [onu] yolda müşayət edən Allahlara deyir: «Xu üçün tikilmiş ev budur, hansı ki [bütün lazımi atributlarla] təchiz olunmuşdur və hansı ki, sizin içinizdə yeniləşmək üçün hər gün gəlir» [18; 640]. Deməli, Göydəki ruhlar dünyası elə Geliopolda tikilmiş evdir ki, bu ruhlar dünyasını, gözə görünməyən işıq sütunları saxlayır. «Ölülər kitabı»nda Iunu deyəndə həm yuxarıdakı, yəni Göydəki müqəddəs məbədgah və həm də aşağıdakı, yəni yerdəki müqəddəs məbədgah nəzərdə tutulur [18; 756].

Mənbələrdə sütunların sahibi firon sayılır. Quranda (38:12, 89:10) firon – «zu-l-autad» - «çadırlar, sütunlar sahibi», yəni möhkəm dayanmış tikililər sahibi adlandırılır [36; 259]. «Kitabi - Dədə Qorqud»da da yerdən çıxan firon şişlərindən danışılır ki, bu şişləri tutub saxlayan Qazan xandır [4; 117]. Qədim Misir mətnlərindər bu sütun Ced sütunu adlandırılır və onu Tet kimi də qeyd edirlər. Tet sütunu Busirisdə qaldırılırdı və bu Osirisin ölmüş bədəninin bərpa mənasını, yəni dirilməsini bildirirdi. Bu rəmzi əsasən «Ölülər kitabı»nın CLV bölümü ilə əlaqələndirirlər: «Sən, ey Osiris qalx! Ey Möhkəm Ürəkli, sən öz fəqərə sütununu aldın! Ey Möhkəm Ürəkli, sən öz boynun və belin üçün dayaq aldın! Öz sütununda bərqərar ol. Mən sənin qarşında su qoydum və sənə qızıldan Ced sütunu gətirdim ki, sən sevinəsən» [6; 205-207]. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, mətnlərdə Osiris ilkin materiyanın toxumu adlandırılır ki, sonda bu toxum inkişaf edib dünya ağacına və s. rəmzlərə çevrilir. Digər yerdə isə o dirilik suyunun rəmzidir və yazılara görə, su onun əlindən axır. Osirisin qalxması o deməkdir ki, axirətdə, artıq ölmüş Osiris Allahını təşkil edən ilkin materiyanın parçalanmasından sonra, onun yerinə yeni Osiris Allahı yaranacaqdır. Belə çıxır ki, Osirisin yenidən dirilməsi Nut Göyünün, Qiba/Qeb «torpağından» yenidən ayrılması deməkdir. Həqiqətən də mətnlərin birində Göyə ucalan Ra oranı hazırlayandan sonra deyir: «Qoy xotep böyük sahə sexet»: bundan sonra Sexetxotep əmələ gəlir» [18; 22]. Və Allah deyir: «Mən onda aarat otlarını yığacam»: bundan sonra Sexet-Aaru (Yalu sahələri) yarandı. [Və Allah dedi]: «Mən elə edəcəyəm ki, orada, ulduzlar kimi hər cür xet şeyləri olacaq»: bundan sonra axexa ulduzları əmələ gəldi. Onda Nut ilahəsi hündürlüyə görə qorxudan əsdi. Və Əlahəzrət Ra dedi: «Mən əmr edirəm ki, [ilahəni] saxlayan sütunlar olsun». Bundan sonra xex Göy sütunları əmələ gəldi. Və Əlahəzrət Ra dedi: «Ey mənim oğlum Şu, Mən səndən xahiş edirəm ki, sən [mənim] qızım Nutun altında dur və orada olan və qaranlıqda yaşayan xex sütunlarını, milyon xexi gözlə. Ilahəni öz başına götür və onun üçün dayə ol»: bundan sonra belə bir [adət] yarandı ki, oğul öz bacısına qulluq edir, ata isə oğlunu başında gəzdirir» [10; 88]. 

                                                         

                                                                                    31. Sexet-xotepet sahəsi (Turin 

                                                                                    papirusundan) [18; 523]

Qədim Misirin bu mətni ən mürəkkəb və vacib mətnlərdən olduğu üçün onun açmasına xüsusi nəzər salaq. Mətndə bildirilir ki, Göyə ucalan Ra Allahı oranı hazırlayandan sonra deyir ki, «Qoy xotep böyük sahə sexet» olsun və bundan sonra Sexetxotep əmələ gəlir. Burada Ra Allahının Göyə ucalandan sonra oranı hazırlaması, Amon Allahının bu prosesi Göydə yaratdığı Ra Günəş diski vasitəsi ilə həyata keçirməsi mənasındadır. Onun – «Qoy Xotep böyük sahə Sexet» olsun əmri, xotep mənasında olan Ptah Allahının Göyü tutması ilə bağlıdır. Biz yuxarıda yazdıq ki, Ptah Allahı özünü ilkin Nun suları ilə eyniləşdirilir və buradan yaradıcı Allah sayılan Atum yaranır. Deməli, Ptah Allahının «Qoy Xotep böyük sahə Sexet» olsun əmri, Ptahın – ilkin Nun sular rəmzində olan Sexet sahələri ilə birləşməsi üçün verilən əmrdir (şəkil 31). Başqa sözlə, burada söhbət Göydə yaradılmış və hər yeri tutan Ptah Allahının - Göy sahələri mənasında olan Sexet sahələri ilə birləşməsindən gedir ki, bu birləşmədən Atum (Ptah) Allahı, yəni Xotepsexet yaranır. Daha sonra Allahın «Mən onda aarat otlarını yığacağam» deməsi və bundan sonra Sexet-Aaru (Yalu sahələri) yaranması o deməkdir ki, Ptah Allahının Göyə sahələri ilə, yəni Sexetlə birləşməsindən sonra Aaru (Yalu) kimi qeyd olunan Ra Günəşi özü bu sahələrlə biləşmişdir. Aaru sahələrinin mənbələrdə Yalu adlanması da Ra Günəşi ilə birləşən Göy sahələrinin, bu birləşmədən sonra El Allahına çevrilməsi mənasındadır. Deməli, Sexet-Aaru rəmzi – Göyün Ra Allahına tabe olması və bu iki varlığın sonradan El Allahına çevrilməsi deməkdir. 

Daha sonra Allah deyir: «Mən elə edəcəyəm ki, orada ulduzlar kimi, hər cür xet şeyləri olacaq»: bundan sonra axexa ulduzları əmələ gəldi. Ulduz deyəndə, qədim mənbələrdə «qamər»lər adlanan 120 min peyğəmbər nəzərdə tutular ki, onlar dünyanı yaradıb qurtarandan sonra ulduz rəmzində mələklərə çevrilib Göydə yaşamağa başlamışlar və biz aşağıda bu haqda yazacağıq. Buradakı xet şeyləri deyəndə xat, yəni Ka/Xa ilkin materiya ilə birləşmiş Ata rəmzli Allahların ruhu başa düşülməlidir. Biz yuxarıda yazdıq ki, xat rəmzi Ba-ruhunu material bədəni rəmzindədir. Deməli, xat/xet rəmzi artıq Ilahi sahə ilə birləşmiş ruh mənasındadır ki, mənbələrdə bu rəmz həm qadın rəmzli ruhlar dünyasına, yəni makrokosmosa və həm də bu dünyanın insan cildində təcəssümü olan pirlər (firon) nəslinə, yəni mikrokosmosa aid edilir. Deməli, «ulduz kimi xet şeylər» deyəndə, bir-birini öldürüb Allahlara çevrilmiş qamərlərin ruhu başa düşülməlidir. Bu isə o deməkdir ki, yazıda qeyd olunan axexa ulduzları elə qamərlərin ruhlarıdır. Axexa rəmzi özlüyündə Xa-Xa mənasında, yerdə Allah kimi yaşamış, yəni Hu (Xa) - enerjisi olan pirin, Göydə yeni Ka/Xa (Hu) rəmzli enerji ilə birləşməsindən yaranmışdır. Bu isə, bu varlıqların Allaha bərabər qüdrətə malik olmaları deməkdir. Mənbələrdə bu rəmz Qoq (Yəcuc) kimi də qalmışdır. Daha sonra, Göy sütunlarının da xex adlanması, bu sütunların da Allah rəmzində olması deməkdir ki, bildiyimiz kimi, yunan mifologiyasına görə Göy sütunlarını Herakl saxlayır və s.

Qamərlərin Ilahi sahələr ilə birləşmələri mənbələrdə «kütləvi toy» kimi də rəmzləşdirilir. Belə ki, yazılanlara görə, Iskəndər hələ təşkil olunmamış ölkəni idarə etmək üçün nəhəng tədbir həyata keçirməyə başlayır. O Makedoniya və Iran zadəganlarının evlənmə və Suzada kütləvi toy vasitəsilə «qovuşmasını» təşkil edir [90; 56]. Aydındır ki, burada «makedoniyalılarla iranlıların qovuşması» deyəndə söhbət, maked, yəni maq-ataların ruhlarının, Göydəki «sahə»lərlə birləşməsindən gedir. Qeyd etmək istərdik ki, islamda Allahın 99 şərəfli adlarından Müqtədir (qüdrətli), Müqəddim (pay verən), Müqiyyət (doyduran), Müheymin (qoruyan) Məcid (səxavətli), Mücib (qəbul edən) adları məhz maq rəmzindən yaranmış adlardır.

Qədim Misir yazılarının birində «möhür gözləyən evin keşikçisi yenilməz Nu deyir: «Səni salamlayıram, Xap-ur (Xeper – F. G. B.), Göyün Allahı, «Göyü ayıran», sənə yalvarıram ki, mənə su üzərində, Sehet ilahəsi subasma və tufan gecəsi Osiris üzərindəki hakimiyyəti kimi, hakimiyyət verəsən. Qoy sənin iradənlə mən subasmalar Allahının torpağında yaşayan Ilahi prinsiplər üzərində hakimiyyət qazanım, necə ki onlar öz müqəddəs Allahları üzərində malikdirlər və onun adı onlara naməlumdur: və qoy onlar mənə, o [onların üzərində malik olduğu hakimiyyəti] də versin [18; 448]. Bu mətndə Nu Allahı, yəni mənbələrdə Ani/On və s. kimi qeyd olunan, axirətdə Geliopol şəhərindən gəlməli olan Allah öz atasından hakimiyyət istəyir. Burada Sexet sahələri - Sehet ilahəsi subasması kimi qeyd olunur ki, tufan gecəsi Osiris üzərindəki hakimiyyəti kimi hakimiyyət verir. Bu hakimiyyət - «subasmalar Allahının torpağında yaşayan Ilahi prinsiplər üzərində hakimiyyət» kimi səciyyələnir ki, bu da ilkin materiya üzərindəki hakimiyyət deməkdir.

Biz yuxarıda yazdıq ki, subasma – xüsusi ritualla həyata keçirilmiş bir prosesdir ki, bu zaman Göydən tökülən kişi suları ilə yerdən qalxan qadın suları birləşmiş və Qurana görə həmin məqamda Göyün qapıları şırıltı ilə tökülən su ilə açılmışdır və yerdən püskürülün su əvvəldən təyin edilmiş iş üçün birləşmişlər. Qurana görə, bu zaman köpük kül kimi getmiş, insana lazım olan isə yerdə qalmışdır. Yerdə qala isə yazdığımız kimi, subasma torpağı olan Ta-Meri, yəni Misir torpağıdır. Belə çıxır ki, sexetxotep elə Misir ölkəsidir və onun insaniləşmiş obrazı isə Atum Allahı, yəni Adəmdir. Bu isə o deməkdir ki, Ptah Allahının Sexet sahələri ilə birləşməsi elə subasma hadisəsidir ki, Amon Allahı bu prosesi həyata keçirmək üçün bənzər obyekti kimi ən sadə və ideal prosesdən (su qaynatma) istifadə etmişdir. Digər tərəfdən, yazılanlıra görə, subasma «həyat toxumunu» xilas etmək üçün keçirilmişdir ki, su çəkiləndən sonra insan qurban kəsmiş və Allahlar səviyyəsinə yüksəlmişdir. 

Lakin yazdığımız kimi, subasma eyni zamanda Bax Allahıdır və bu rəmz sufizmdə Allaha qovuşma mənasınadır. Allaha qovuşmaq üçün isə türük (türk) - ekstatik vəziyyətdə tərikə silsiləsinin pillələrini qalxmalıdır. Bu yol, əvvəldə yazdığımız kimi qədim hind mənbələrindəki atın qurbankəsmə ritualı olan «Aşvamedxa» ritualının bənzəridir. Deməli, bu prosesi həyata keçitmək üçün türk (maq) ritualı sözlə təkrarlayaraq, beynində həmin ritualı təsəvvür edir. Eyni zamanda, qabda su qaynadılaraq, buxarının Göyə qalxması, kəsilən qurbanların eyni formada Göyə qalxmasına bənzədilir. Digər tərəfdən, qurbanlar kəsilərkən, onların ruhları, maqın söz və fikrinə, eyni zamanda suyun qaynadılmasına bənzədilməsi ilə Göyə qalxır və maqın fikrində təsəvvür etdiyi formada, Göydəki ilkin materiya ilə birləşir. Beləliklə, maqın söz və fikri ilə qurban prosesi (əməl) birlikdə, bu üç vasitə ilə proses həyata keçirilir. Bu prosesin həyata keçirilməsi zamanı isə, digər yerdə bu prosesi istiqamətləndirən bənzər proseslər keçirilir ki, bu proses də ona oxşadılır. Nəticədə qurbanın Göyə qalxan ruhu, Göydə ilkin materiyaya yayılır və onunla sexetxotep rəmzində birləşir.

 «Ölülər kitabı»nın CX (110-cu) bölümünün vinyetkasında Sexet-xotepet, və ya «Dinclik (hüzur) sahələri» (Yelisey sahələri) təsvir olunur ki, bu Göydəki ruhlar dünyası mənasındadır. Bu bölümün mətni isə belədir: «Buradan Sexet-Xotepet və işığa çıxma haqqında bölüm başlanır: Ölüm şahlığına giriş və çıxış haqqında bölüm: Sexet-Aaru-da görünmə: Küləklər hökmdarı, Qüdrətli şəhər Sexet-Xotepetdə qalma: Orada güc qazanma: Orada Xu-ya çevrilmə: O torpaqlarda əkin əkmə: Orada məhsul yığma: Orada qidalanma: Orada susuzluğu dəf etmə: Orada cismani məhəbbətlə məşğul olma: Və yerdə edilənləri hamısınının orada edilməsi» [18; 523, 524]. Bu mətndə, Sexet-xotepet rəmzi «dinclik sahələri» adlandırılır ki, bu da xoşbəxtlik ölkəsi rəmzində cənnət mənasındadır. Burada gedən proses isə, cənnətə düşən ruhun yerdəki kimi yaşamağa başlaması mənasındadır.

Misir mətnlərindəki Sexet rəmzi sax/sak rəmzindən yaranmışdır ki, bu da ilkin materiyanın insan ruhu ilə birləşməsindən yaranan bədən mənasındadır və biz bu haqda aşağıda geniş yazacağıq. Sax rəmzinin şaq/aşaq variantı da mənbələrdə Göy sahələrinə aid edilir ki, alimlər bu rəmzləri bilmədiklərindən mənbədəkiləri təxmini yazırlar. «Qədim Şərq tarixi» kitabında deyilir: «Məbəd sahələri (Nanna Allahının, aşa[q] – Nannara) - kahin (aşaq – en) sahələrinə, «qidalanma sahələri» (aşa[q]= şikum və ya  aşa[q]- kurum) və «becərmə sahələrinə» (aşaq – uru) və s. bölünür» [83; 167]. Təbii ki, burada söhbət ilk insanların özlərinə tabe etdikləri Göy sahələrindən gedir ki, Misir yazılarında bu sahələr «bəxşiş sahələri», «qurban sahələri», «Yalu sahələri» və s. kimi qeyd olunur. Hind mətnlərində şaq [ŞQ/SQ] sahələri – kşatr kimi qeyd olunur və bu rəmz də «KŞ» [KŞ] rəmzi ilə bağlıdır. 

Lakin sax/sak deyəndə sak xalqı da nəzərdə tutulur ki, bunlar da Midiya sakinləridir. Burada sexet [SXT] rəmzi mənbələrdə «iskut» [SKT] kimi də qalmışdır və «Xuda-Issi», yəni «Allahı ruhu» mənasını verir. Q. Qeybullayev, sak, skif, iskut tayfaları üzərində araşdırma apararaq belə qənaətə gəlir ki, Midiyaya daxil olan skiflərin adı iskutay, iskuday olmuşdur ki, qədim mənbələrdə onları skit, skut kimi qeyd edirlər [50; 276]. Qədim ingilis salnamələrində də skottlar, yəni skutlar skif adlandırılırlar [3; 776]. Ingilis-sakson salnamələrində isə Skotiya rəmzi eyni zamanda Şotlandiyaya da aid edilir. Məlumdur ki, Şotlandiyanın digər adı Gutlonde, yəni qotlar ölkəsidir [2; 636]. Belə çıxır ki, mənbələrdə Şotlandiya deyəndə qutilər (Xuda/Qad rəmzi) ölkəsi olan skotiya (sisaka rəmzi) nəzərdə tutulmalıdır. Islamda Allahın 99 şərəfli adlarından olan Şahid adı «sak-ata» rəmzindən yaranmışdır ki, bu da iskut/skot rəmzləri ilə eynidir. Bu rəmzin digər variantı olan Iskutay rəmzi tatar xaqanının adında Sqatay kimi qalmışdır [91; 60]. 

Ilkin materiya mənasında olan Sexet rəmzi də – «issi xat», yəni «Xuda, Allah ruhu» mənasındadır və bu rəmzi «Xat issi» kimi də yazmaq olar. Bu halda isə xatus/kadus (kodeş) rəmzi yaranar ki, bu da «müqəddəs» deməkdir. Belə çıxır ki, müqəddəs rəmzi pir və saklara ona görə aid edilir ki, onlar Göydəki ilkin materiya daşıyıcılarıdırlar. Yəni onlar öz iradələri ilə bərəkət və həyat verən ilkin materiyadan istədiyi kimi istifadə edə bilirlər. Bu isə o deməkdir ki, türk bəglərinin nəsli, insanlara həyat vermiş saklar və kaduslar nəslidir. Məhz onlar Göydən yerə Ilahi od gətirmiş (ilkin materiya) və onu yerin altındakı sirli məbədgahda «bərkitmişlər».

Mütəxəssislərin yazdığına görə, qədim Misirdə böyük və varlı məbədgahların yanında «həyat evi» («Per-anx») olurdu ki, burada himnlər, Allaha və o dünyaya həsr olunmuş mətnlər yazılırdı [7; 165, 166]. Bəzi məbədgahlar (əsasən Fiva tipli) üç hissədən ibarət idi: «Bu açıq həyət, sütunlu zal və məbədgahın özündən ibarətdir. Açıq həyət əsasən məbədgahın birinci naxışlı sütunundan sonra başlanırdı və özlüyündə açıq boşluqdan ibarət idi və divara yapışıq sütunla əhatələnmişdi. Açıq həyətin bütün boşluğu, Göy Duatına (ruhlar dünyasına – F. G. B.) aparan yolun üç pilləsinin birincisini təşkil edirdi. Bu, Allaha yaxınlaşmanın ilk səviyyəsi mənasındadır. Açıq həyətin «tavanı» Göy özüdür. Açıq həyətin döşəməsi naxışlı sütundan əvvəlki torpaqdan hündürdədir, lakin o qədər də «hündür» deyil ki, Allaha çatsın… Məbədgah, yuxarıda yazdığımız kimi, dünyanın modeli olduğu üçün (Göy, Yer və yeraltı Duat) onun əsas hissələri planlaşdırılmaya görə yeraltı Duat, Yerdəki Misir və Göy Duatının əsas hissələri ilə nisbətdədir. Qədim Misirin yeni şahlıq dövrünün məbədgahının açıq həyətinin, yeraltı Duatın şahlığının birinə uyğunluğu «Ölülər Kitabı» və «Amduat Kitabı» əsasında rekonstruksiya olunur: tam aydındır ki, açıq həyət, Amon-Ra Allahının ikinci saatda öz səyahəti zamanı gəzdiyi yeraltı şahlıq olan Uernesin («Amduat Kitabı»na əsasən) «surətidir» [19]. Buradan aydın olur ki, qədim Misir məbədgahları - Göy dünyası, Yerdəki məbədgah və yerin altındakı ölüm şahlığından ibarətdir. Mənbələrə görə, Iran  və Orta Asiyaya yayılmış müsəlmanların məscidi, boy uzunu və köndələn ox üzrə həyətə çıxan 4 eyvanlıdır (tağlı) ki, eyvanların sahəsi ilə birlikdə özünəməxsus xaçvari şəkildədir. Buradakı eyvan da məhz Göy dünyasının rəmzi sayılır.

Maraqlı haldır ki, Əbu Həmid əl-Qəzaliyə görə də dünya üç hissəyə bölünür. Birinci – görünən və hiss olunan «aləm əl-Mülk və-Şəhad», ikinci – mənəvi olan «aləm əl-Cəbərut», üçüncü isə – gözəgörünməz o biri dünyadır ki, «aləm əl qeyb və-l-Mələküt» adlanır. Nəsəfi «Zubdat əl Xəkaik» əsərində yazır: «Dünya özünün birinci hissəsində iki hissəyə ayrılır. Onun birinci hissəsi gizli dünya, ikinci hissəsi isə görünən aşkar dünyadır. Bu iki dünya kəmiyyət və məna baxımından müxtəlif cür adlanır: yaradılış dünyası və əmr dünyası, Mülk dünyası və Mələküt dünyası, maddi dünya və ruhi dünya, hissiyyat orqanı ilə aşkarlanan dünya və ağılla dərk olunan dünya, gizli dünya və aşkar dünya, işıq dünyası və qaranlıq dünya və s. bütün bu adlar bu iki dünyalara aiddir… Zahiri dünya, Batini dünyanın ünvanıdır, Mülk də Mələkütün işarəsidir. Dərviş, deyirlər ki, Mülk Mələkütə bənzərdir və Mələkütün əsası Cəbərutdur və s.» [16]. Bu isə o deməkdir ki, məbədgahın açıq həyəti - gözəgörünməz ruhlar dünyasının rəmzi olan «aləm əl qeyb və-l-Mələküt», məbədgah özü – görünən və hiss olunan «aləm əl-Mülk və-Şəhad», keçid ölkəsi olan «aləm əl-Cəbərut» isə yeraltı dünyadır ki, məbədgahın altında yerləşməlidir. Lakin burada Mələkütün əsası olan Cəbərutun rəmzi eyni zamanda Göyü saxlayan sütunlardır.

Quranda yeraltı dünya haqqında deyilir: «Bu, sənə danışdığımız kənd haqqındadır. Onlardan biri qalmış, digəri isə yerə basılmışdır!... Ey Allahım, mən törəmələrimdən bəzilərini əkin bitməz vadidə - Sənin Beyti Həraminin yanında yerləşdirdim. Ey Allahımız! Qoy onlar namaz qılsınlar və insanların ürəklərini onlara meyilli et və bəhrlərini çox elə – bəlkə onlar razı qaldılar» (Quran, 11:100, 14:37). Bu o deməkdir ki, yerə basdırılmış kənd - ölüm şahlığının rəmzi olan Cəbərut, yer üzərində qalmış kənd - Mülk, bu kəndin üstündəki ruhlar dünyası isə - Mələkütün rəmzidir.

Digər tərəfdən, Misir məbədgahlarından başqa Iran ərazisində də bu tipli məbədgahlar tikilmişdir. Mətnlərdə Suza şəhərində tikilən sirli «bina»dan danışılır ki, R. Fray bu haqda yazır: «Suza şəhərində tapılmış mixi yazılarında, I Dariyanın, Kserksın, I Artakserksın, II Dariyanın və II Artakserksın tikinti fəaliyyətindən danışılır ki, bu da bütün bu şahların öz qış iqamətgahlarına olan xüsusi münasibətinə işarədir. Suz və Persopol şəhərindəki tikilmiş bu binaların adlarının terminləri hər dəfə aydın deyildir. Alimlərin çoxu səylə qədim fars sözü olan hadish, apadana, tacara sözlərini bir sözlə - «iqamətgah» sözü ilə qeyd edirlər: lakin mətndən və etimologiyadan aydın olur ki, hadish sarayın ümumi adıdır: xüsusi ifadədə isə o «hakimiyyət monastırı» (iqamətgahı) kimi qeyd edilir ki, bu da Ottoman imperiyasının hündür portu və ya Əhdi-Ətiqdəki Esfirin kitabının «şah qapıları» kimidir. Qədim farsın «Apadana»sı – Suzdakı müsəlmanların eyvanının prototipidir ki, Persopolda «camaat üçün yer», «qəbul zalı» mənasındadır. Daniilin [8; Dan.11:45] kitabında bu söz appadana kimi yazılmışdır ki, burada o, çadırların qurulduğu böyük açıq boşluq mənasındadır [142; 141]. Lakin Daniilin kitabına, görə «şah çadırını dəniz ilə müqəddəs məbəd dağının arasına sərir» ki, burada dəniz deyəndə ümman dənizi, yəni Göy okeanı nəzərdə tutulmalıdır. Mətnlərin birində Artakserksin: «Hörmüzün iradəsi ilə mən, bu cənnət monastırı (iqamətgahı) sarayını tikdim» deməsi, bu monastırın Göydəki ruhlar dünyası olması nəticəsinə gətirib çıxarır [59; 45]. «Apadana» rəmzi [PD-N] sufizmdə Napat [N-PT] rəmzi ilə eyni mənalıdır ki, bu rəmz də Napatlı Amonun elinə aiddir. Sebeosun yazılarında biz Napat şəhərinə – Şaxrayanpet formasında (Napat şəhəri) rast gəlirik [106; 3/23]. Yuxarıda biz Nifatu/Napat dağlarının kaduslar elində yerləşməsini yazdıq. Əgər nəzərə alsaq ki, hadish rəmzi – kadeş/kadus/hədis, Apadana isə – Napat rəmzi ilə eynidir, razılaşarıq ki, Göydəki ruhlar dünyası bilavasitə kadus elinin üstündə yaradılmışdır. Napat rəmzi eyni zamanda Pta Allahının adı ilə bağlıdır ki, «appadana» çadırı deyəndə  «Allahın sakinliyi olan çadır» yəni «skiniya» - «vəhy çadırı» nəzərdə tutulmalıdır.

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Allahın sakinliyi (mövcudluğu) olan «vəhy çadırı» Musa peyğəmbər tərəfindən «qalmaq» üçün yaradılmışdır. Bu çadırın qurulduğu gün, mistik bulud vəhy çadırını bürümüş və axşamdan səhərə qədər çadırın üstündə od kimi görünmüşdür. Yəhudilərin səhrada dolaşdığı zaman Allah onların qarşısında, gündüz bulud sütunu formasında, gecə isə odlu sütun formasında gedirmiş. Hər dəfə bulud vəhy çadırının üstündən qalxanda Izrail oğulları yola düşür və bulud harada dayanırdısa, orada da onlar öz çadırını qururdular [8; Isx.13:21, Çis.9:15-23, Isx.40:38]. Belə çıxır ki, Məkkeyi Mükərrəm, yəni maq-Irəm - sütunlar şəhəri olan Irəm zat əl-Imad şəhəridir ki, əsil Məkkənin, yəni kadus elindəki Qüds məbədgahının üstündə eyni zamanda sərhəd mənasında yaradılmışdır. Sərhəd rolunu oynayan bu sütun Vasan [VSN] adlanır və büt hesab olunurdu. Ona nəsəb, ənsab [NSB] da deyirdilər. Bu daş məbədin (xima-nın) müqəddəs sərhəd daşı sayıldığı üçün ona qurban qanını tökürdülər.

Qeyd etmək istərdik ki, Plano Karpiniyə görə, monqolların nəhəng çadırları olmuşdur ki, bu çadıra iki min adam sığırmış. Çadırlardan biri «Qızıl orda» adlanırdı ki, orada şah taxta çıxmalı idi. Bu çadır qızıl təbəqə ilə örtülmüş və qızıl mismar vurulmuş sütun üstündə qurulmuşdu [3; 482]. Monqol çadırına iki min adamın yığılması təbii ki ağıla sığan deyil, çünki bu nəhənglikdə çadırı qurmaq indiki dövr üçün də problemdir. Bu çadırın qızıl sütun üstə olması isə onu deməyə əsas verir ki, burada da söhbət Musanın yaratdığı «vəhy çadırı»ndan gedir. 

Mənbələrdə qızılla bağlı çadır deyəndə eyni zamanda yada Y. Puqaçovun – «Puqaçın qızıl çadırı»ı düşür. Əsas oturacaq yeri Berda, yəni Bərdə şəhəri olan qaçaq Puqaçov rus mənbələrində manifestlər verən çar kimi göstərilir və çar adlandırılaraq III Pyotrla eyniləşdirilir və s. [3; 403, 392].

Digər tərəfdən, qeyd etdiyimiz kimi qədimdə dik qoyulmuş daşa – betilə sitayiş olunurdu ki, bu daş da sütun rəmzini bildirirdi (şəkil 32). Betil isə «beyt-el» - «Allahın evi» mənasında həm Ibrahim peyğəmbərin və həm də Məhəmməd peyğəmbərin evinin sakinlərinə aid edilir. Kəbə və Məkkənin - Beytullah, yəni «Allahın evi», Beyti-Xudan - «Xudanın evi» mənasını verən adları o deməkdir ki, bu dik qoyulmuş daş da sütun kimi ruhlar dünyasının rəmzidir. Mənbələrdə Kəbənin adlarından biri də Beytül-Ətiqdir ki, burada «Ətiq» [TQ] rəmzi sufizmdə elə «Xuda» [XD] rəmzi ilə eynidir. Məkkə surələrində qeyd olunur ki, Allah – «əl-beyt» və  ya «əl-beyt əl-məmur» adlanan Kəbənin ağasıdır [36; 123]. Eyni zamanda Quranda deyilir: «Allah, müqəddəs ev olan Kəbəni, insanlara təsdiq üçün qoymuşdur» (Quran, 5:97). Digər tərəfdən, «Qara daş Allahın yerdə sağ əlidir» (Əl Xatib, Tarix 6/327; Ibn Əddi, Əl-Kamil 2/17) deyimi onu göstərir ki, qara daşı ərəblər də Allahla bağlayırmışlar. Belə çıxır ki, Kəbə, yəni qara daş həqiqətən Allah bağlı olan evdir.  

                                         

                                                                                                  32.  «Betel» daşı [225; 71]

Əhdi-Ətiqdə, «Betil» daşı (qaya) - Petr [8; In.1:40] kimi də qeyd olunmuşdur və burada Allah deyir: «Mən sənə deyirəm: sən – Petrsən, və bu daşda Mən Özümün kilsəmi yaradacam və cəhənnəmin darvazaları ona qalib gələ bilməyəcək [8; Mf.16:18]. Yazılanlara görə əvvəllər Petr Ioninin oğlu Simon adlanırdı və qulluq vaxtı o Kif adlandı (qaya mənasını verən Suriya sözü) [8; In.1:42, Mf.16:18]. Sufi dilində bu rəmzlər  o deməkdir ki, bu daş Ionindən, yəni Nun adlanan ilkin sulardan yaranmış Göydəki aləmin, yəni Səmanın (Sima/Simon) rəmzidir və tikintidən sonra ona Kif, yəni Qaf adı verilmişdir. Deməli, həqiqi Qaf dağı Betel/Betilin, yəni Allah evinə aparan Göyün qapısıdır. 

Lakin Petr [8; 4Çar. 14:7, Is.16:1, Sud.1:35,36] eyni zamanda Idumeyanın (Sela) baş şəhəridir. Mənbələrin (Bibliya lüğəti) yazdığına görə Petra, «Şərq»in yaşamaq üçün ən yaxşı məkanıdır. Əgər «Şərqin Ərəbistan»ı ticarət mərkəzi sayılırdısa, Petra ərəblərin bütün tərəfdən axışıb gəldikləri yer idi. Ingilis səyahətçilərinin sözlərinə görə, burada qayaların arasında kilsə, sərdabə və ev olan mağaralar var idi. Bu isə o deməkdir ki, Petr daşı həqiqətən də «ruhlar dünyası»nın rəmzi olan mağaranın ağzına qoyulmuş daşdır.

«Aqvan tarixi»ndə daş rəmzi, Albaniya Arsakındakı Mes-Arank sərhəddində olan Şikakar rəmzi kimi qeyd olunmuşdur ki, bu da «sak qayası» mənasındadır [50; 100]. Bu rəmzi bəzi tədqiqatçılar «qırmızı qaya» kimi də tərcümə etmişlər. Lakin Şikakar rəmzi eyni zamanda sak-Qor kimi də oxunur ki, bu da Qor Allahının dünyasının bu daşdan başlaması mənasındadır. Qaya rəmzi ilə bağlı məşhur etnoqraf Q. Qeybullayev, mənbələrdə - «qayadakı Aran», «xəzinə qayası» adlarını da xüsusi qeyd edir. VII əsr erməni mənbəsində isə Albaniyadakı bu qaya Xorsvem, yəni «Xors qayası» kimi göstərilir. IX – X əsrlərin ərəb mənbələrində bu toponim Xors, Xurs, Xirs kimi yazılır. X əsrin anonim mənbəsinə görə, Xursan şahlığı Dərbəndlə Şirvan arasında yerləşir. Xursanın sahibi isə  Xursanşah titulunu daşıyır. Yazılanlara görə, Xursan sonradan Məhəmməd ibn Yəzid tərəfindən Şirvana birləşdirilmişdir. Strabon Xursan rəmzini Xorzena kimi yazır və bildirir ki, Xorzena və Kambisena - Qafqaz dağları, Iberiya və Kolxidanın sərhəddində yerləşir. Lakin əl-Məsudi (IX əsr) bu şahlığı Xorasan adlandırır [50; 129-131, 434]. Bu isə o deməkdir ki, qədim mənbələrdəki Xorasan rəmzi (Xrist şəhəri – Xristian dünyası) indiki Xorasan şəhəri ilə yox, bilavasitə Azərbaycan ərazisində yaradılmış şahlıqla bağlıdır və bu şahlığın yolu iki dünya arasına qoyulmuş qayadan, yəni daşdan başlayır. 

Digər tərəfdən, 1727-ci ilə aid yazıda Daşbaşı Aran toponimi məlumdur ki, bu Aranı eyni zamanda Aran-Daş adlandırırlar [50; 232, 233]. Bütün bunlar isə ona gətirib çıxarır ki, qədim mənbələrdə «Betil» daşı, yəni «əhli-Beyt» deyəndə bilavasitə saklara aid olan Xorasan, yəni qədim Misir mənbələrində Xor/Qor kimi qeyd olunmuş Qorqudun ruhlar dünyası nəzərdə tutulmalıdır ki, bu dünyanını yolu da bilavasitə Azərbaycan ərazisindəki qeyd etdiyimiz mistik qayadan başlanır. Məhz bu Aranda, yəni ərənlər elində türk bəgləri olan Yafət-Aran nəsli yaşayır. 

Strabon yazır: «Albaniyadan çıxan keçid, özlüyündə qayada oyuq kimi təsəvvür olunur. Sonra Qafqazdan çıxan çaydan yaranmış bataqlıq gəlir» (Strabon XI: 3/5). Daha sonra o dəqiqləşdirib qeyd edir ki, farslar «qayaya təpə forması verdilər, sonra fars Tanrıları olan Omanu və Anaita üçün, onunla birgə olan qurbangah və divar tikdilər və Anaitaya və Allahlara məbədgah ucaltdılar və hər il keçirilən müqəddəs sakei bayramı təyin etdilər» (Strabon XI:8/4). Buradakı Omanu Allahı elə qədim Misirin Amon Allahıdır. Anaita isə Nut Göyü mənasında yerdən Göyə ucalmış ruhlar dünyasının rəmzidir. Bu isə o deməkdir ki, Amon Allahını və onun Nut Göyünün yolu bilavasitə bu Albaniya qayasından başlanır. 

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Qurana görə, Məryəm, ailəsindən ayrı Şərqdə bir yerə çəkilir və onlarla arasına bir pərdə çəkilir (Quran, 19:16,17). Digər yerdə isə deyilir ki, biz Məryəm oğlu Isaya açıq nişanələr verdik və onu müqəddəs ruhla, yəni «Ruh əl - Kudusla» möhkəmləndirdik (Quran, 2:87). Buradakı müqəddəs rüh rəmzi «Ruh əl – Kudus» kimi yazılır ki, bu da Isa ruhunun Qüds ruhu olması, Qüds (yunanlarla Qades – ölüm şahlığı) rəmzinin isə Kadus elində yerləşməsi deməkdir. Əgər nəzərə alsaq ki, qədim mənbələrdə «Şərq» deyəndə Göydəki ruhlar dünyası nəzərdə tutulur, razılaşarıq ki, Məryəm ailəsi ilə aralarına çəkilən pərdə rəmzi elə mağaranın ağzına qoyulmuş Petra daşının rəmzidir.

Mövzudan kənara çıxaraq «qırmızı torpaq» rəmzinə nəzər salaq. Mənbələrə görə Idumeyada Xorreylər yaşamışlar ki, bu rəmz ərəb mənbələrində Xürrəmilər kimi qalmışdır. Xürrəmiliyin ardıcılları «müxəmmirə», yəni «qırmızı bayraqlılar» kimi qəbul edilmişdir ki, bu onların «qırmızı torpaq»la əlaqəsi mənasındadır. Xürrəmilər ruhun insana keçməsi inanır və hesab edirdilər ki, Əbu Müslüm göyərçinə çevrilmişdir və uçaraq Məzdək və Mehdi ilə birlikdə dağlardakı qalaların birində yaşayırlar. Hər üçü, yerdə ədaləti bərpa etmək üçün öz zamanını gözləyir [36; 284]. Bu isə o deməkdir ki, burada söhbət quş rəmzində ölməz ruha çevrilmiş Allahlardan gedir ki, onlar məhz axirətdə yerə enib haq-ədaləti bərpa etməlidirlər. Lakin Zeynalabidin Əli Əbdi Bəyin «Təkamilətül-Əxbər» adlı əsərinə görə, axirətdə haqq-ədaləti bərpa etməli olan Mehdi, yəni Sahib əz-zəman şahənşah - Şah Ismail Xətaidir və o eyni zamanda «peyğəmbərlərin möhürüdür» (xətmi-ənbiya). Əbdi Bəy yazır: «Rumlu, şamlu və zülqədər tayfalarından olan sufilər və ğazilərin dəstələri Rum (Türkiyə) və Şam (Suriya) ölkələrindən, Misir və Diyarbəkr diyarlarından axışıb [Ismailin düşərgəsinə] gəldilər. Buradan hər yana, Əlahəzrətin ayağa qalxmasını gözləyənləri yola çağıran əmrlər göndərilmişdi: bu hərəkat Sahib-zamanın zühur etməsinin başlanğıcı oldu» [137; 192]. Belə çıxır ki Şah Ismail Xətai də axirətdə gəlməli olan Mehdinin obrazıdır. Eyni zamanda bu o deməkdir ki, Mehdinin zühuru Azərbaycan ərazisindən gözlənilməlidir. Ismaililərdə zühur 17 ramazan 559 ildə (8 avqust 1164-cü il) gözlənilirdi ki, Qiyamət gününin elanı haqqında Həmdullah Qəzvini yazır: «Bu bayram, ismaililərin hicr əvəzi yeni eranın başlanğıcını qeyd edir» [69; 183]. Bu isə o deməkdir ki, zühurdan sonra eyni era başlanmalı və ilkin yaranış təkrar olunmalıdır.

Səfəvilər irsini araşdıran Oqtay Əfəndiyev Şah Ismail haqqında yazır: «Xətainin «Divanı»nda öz əksini tapmış qızılbaş nəzəriyyəsinə görə, Xəlifə Əli Allahdır və kim bunu qəbul etmirsə o, kafirdir. Məhəmməd yalnız peyğəmbərdirsə, Əli «Allah həqiqətinin təzahürüdür» («məzhər-i həqq»dir). Ismail özünün Əli və Fatimədən başlanan «mənşəyi» ilə fəxr edir. O, Əlidə Ilahi mahiyyətin başqa şəklə düşdüyünə inanır. Əvvəlcə o, (Ismail) Allahla (Əli ilə) bir olmuş, indi isə yenidən zühur etmişdir. Peyğəmbərin və imamın keyfiyyətləri onun simasında təcəssüm etmişdir. Insan Allahın təcəssümü ola bilər. Ismail – insan qiyafəsində olan Allahdır (insan surətinə girmiş Tanrı). O, bu dünyaya «Allahın nuru» (nuri-xuda), «peyğəmbərin möhürü» (ənbiya xətmi), «kamil rəhbər» (mürşüdi-kamil), «aparıcı imam» (imami-rahnemə), mütləq həqiqət – Allah (həqqi mütləq) kimi gəlmişdir. O, özünün «qazi», «sufi», «əxi» adlandırdığı tərəfdarlarından təkidlə pərəstiş, təzim, kor-koranə itaət (səcdə, socud) tələb edirdi» [84; 47]. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, Səfəvilik özü sufilik mənasındadır və bu sufilər ifrat şiə cərəyanlarına aiddir. Digər tərəfdən, burada qazilər deyəndə oğuzlar, sufilər deyəndə türük, yəni türklər, əxilər deyəndə isə ağalar nəsli olan pirlər, seyidlər nəzərdə tutulur ki, bu üç tərəfdarların hamısı türk tayfalarıdır. Mənbələrə görə, XIV əsrdə Kiçik Asiyada əxilər ruhani-cəngavər ordeni yaratmışdılar və onlar məkanından asılı olmayaraq tiranlara qarşı mübarizəni özlərinə əsas meyar seçmişdilər. Onların başçıları isə Əli hesab olunurdu [45; 12].

Yazılanlara görə, Şah Ismail Xətainin döyüşçüləri olan qızılbaşlar (qazilər) mənbələrdə – «sorxsər bidin mülhidləri» adlandırılır [137; 187]. Lakin burada «mülhid» rəmzinin işlədilməsi bütün sirlərin açılmasında açar rolunu oynayır. Çünki «mülhid» rəmzi ən qədim dövrlərdən Mələküt, yəni Göydəki ruhlar dünyasının əhalisi sayılır. Belə çıxır ki, Şah Ismail Ələmut qalasından, yəni mülhid – Mələküt dünyasına aparan yeganə yolun yerləşdəiyi məkandan gəlmişdir. Biz yuxarıda, nizarilərlə bağlı qeyd etdik ki, islamda «nizari» deyəndə əsasən ismaililər nəzərdə tutulur ki, müxtəlif dövlətlərdə onlar «əl-batiniyyə», «əs-səbiyyə», «əl-qəramilər» (qərmətilər), «ət-təlimiyyə», «əl-mülhidə» və s. adlarla adlanmışlar. Inama görə Məhəmməd ibn Ismailin ölümündən sonra o yeddinci - sonuncu imam kimi qayıtmalıdır. Bu isə o deməkdir ki, Şah Ismail Xətai eyni zamanda Məhəmməd ibn Ismaildir ki, axirətdə qayıtmalıdır. Nizarilərin və ismailililərin «batini» adlandırılması isə, onların qədim sirləri bilmələri ilə bağlıdır. Mənbələrə görə, batiniləri: Bağdadda – qarmatilər, Kufədə – mübarəkilər, Reydə – xələfilər, Cürcanda – mühəmmirələr, Bəhreyndə isə – seyidlər adlandırırdılar. Eyni zamanda buradakı «batin» rəmzi qızılbaşlara aid olan «bidin mülhidi» rəmzidir. Bidin, bodun (vətəndaş, xalq) rəmzlərin bodi – tam kamilliyə çatmış mənasındadır ki, biz bu rəmz haqqında yazdıq. Sorxsər rəmzi isə bir tərəfdən qırmızı rənglə əlaqəlidirsə, digər tərəfdən o, Əsər-Xızır (Azər-Xıdır və s.) mənasında, ruhlar dünyası və bu dünyanın sahibi olan Azər Allahı, yəni Oziri fikrini ifadə edir və s.

Biruni xürrəmi rəmzini Babəklə bağlayır və yazır ki, Babək əl- Xürrəminin ölkəsi Bəzz - Azərbaycan, Arran və Beyləqanda yerləşir. Digər mənbələrə görə, Bəzz vilayəti Azərbaycanla Arran arasında yerləşir və bu rəmz altında ölkə, torpaq, şəhər, kənd, dağ, qayalıq və daşlıq yer nəzərdə tutulur [133; 229-230]. Deməli, Bəzz rəmzi də həm daş, qaya və həm də ölkə, el mənasını verir. Bəzz rəmzi eyni zamanda «Bəzzeyn» kimi qeyd olunur. Bəzzeynlə bağlı, Əbu Dulafın ikinci risaləsində deyilir ki, xürrəm adlanan qırmızı geyinmiş adamların bayraqlarını qaldırdıqları yer Bəzzeyn dağları ərazisində yerləşir və Babək burada çıxış etmişdir. Məhz burada Mehdinin [zühurunu] gözləyirlər [137; 119]. 

Bəzzeyn [BZZN] rəmzi mənbələrdəki Vasan [VSN] rəmzi ilə eyni mənalıdır. Əhdi-Ətiqdə Vasan şahının adı Oq-dur ki, bu rəmz yuxarıda yazdığımız kimi Aqu mənasında Aquank, yəni Albaniyaya aiddir. Vasanın sığınacağı Qolan [8; Vt.4:43] şəhəri olmuşdur və yazdığımız kimi, bu rəmz eyni zamanda iki dünyanını sərhəd daşı (Vasan) mənasındadır. Əhdi-Ətiqə görə, Vasanın paytaxtı Edrey [8; Çis.21:33, Nav.13:31] şəhəri - qayalı düzəngahda yerləşmiş və ərazisində divarlı və mis qıfıllı 60 böyük şəhər olmuşdur [8; 3Çar.4:13, Is.45:2]. Edrey rəmzi, Adər/Atar rəmzi ilə eyni mənalı olub, Adrian rəmzi kimi - Tarı, Tanrı (Neter) rəmzləri ilə bir kökdəndir. «Kitabi - Dədə Qorqud»da Tarı və Vasan rəmzi Tırabuzan (Trabzon) kimi qeyd olunur [4; 116]. Günəş mənasını verən Adrian isə M. Xorenatsiyə görə, Gel və Yerusəlim rəmzləri ilə bağlıdır. Əgər nəzərə alsaq ki, Vasanın da sığınacağı Gel mənasında Qolan adlanmışdır, razılaşarıq ki, Bəzzeyn/Vasan rəmzi məhz Gelarküni ilə bağlıdır. 

Lakin Bəzzeyn rəmzi eyni zamanda Bizans rəmzi ilə də eyni mənalıdır və araşdırıcıların sözlərinə görə Bizans imperatorlarının nəsli angel adlanmışdır [2; 381]. Angel rəmzi isə yazdığımız kimi elə Gel, yəni Gelarküni nəslidir.

Nizam ül-Mülkün yazdığına görə, «hicri 162-ci ildə Mehdinin xəlifəliyi zamanında sorxələm adlandırılan Qorqan batiniləri xürrəmdinlərlə birləşdi» [133; 227]. Nizam ül-Mülk burada batiniləri Qorqan batiniləri adlandırır ki, bu batini rəmzinin Qor Allahı ilə, yəni Xürrəmi rəmzindəki Xur/Xor rəmzi ilə əlaqələndirilməsi deməkdir. Deməli, Babək qədim Misirin Qor/Xor Allahının rəmzidir və o axirətdə zühur etməlidir. 

Mənbələrə görə, Babək nə vaxtsa islamı qəbul etmişdir və onun müsəlman adı Həsən olmuşdur. Z. Bünyadovun yazdığına görə, Babək Azərbaycanda islamdan əvvəlki qayda-qanunları bərpa etməyə çalışırdı. Birincisi, o, özünün müsəlman olmayan Babək (Papak) adını bərpa etdi, ikincisi, Allahın insan surətində görünəcəyi (Hulul-[Xulul]) nəzəriyyəsini elan etdi: üçüncüsü, ruhun bir cisimdən digərinə köçdüyünə (tənasux ər-ərvah) inanırdı və dördüncüsü, bu əqidədə idi ki, imamın qeyb olan ruhu çox sonralar qayıdacaq (ricət). «Babəkin tarixi»ndə  deyilir ki, Cavidan ölüm qabağı demişdir: «Mən bu gecə öləcəyəm. Mənim ruhum bədənimdən çıxıb Babəkin bədəninə keçəcək və onun ruhu ilə birləşəcəkdir… Mən onu öz yerimə öz ardıcıllarıma rəhbər təyin edirəm». Cavidanın ruhunun Babəkin ruhu ilə birləşməsi rəmzi, axirətdə gələcək Mehdi rəmzi ilə bağlıdır ki, onda Allahın ruhu təcəssüm etməlidir. Vardapet Vardana görə, Baban (Babək) özünü ölməz adlandırırdı [133; 228, 226, 313].

Qeyd etmək istərdik ki, «Tənasüh», yəni ruhun digərinə keçməsinə inanalar – «əshab (əhli) ət-tənasüh» və ya «tənasühiyə» adlanır. Tənasüh təliminə inananlar əsasən ifrat şiələrdir ki, onlara görə, Ilahi ruhun insana keçməsi çox vaxt təzahürlə bağlıdır (xulul). Buna görə də tənasüh tərəfdarlarını çox vaxt «əshab əl-xulul» və ya «əl-xululiyyə» adlandırırlar [36]. Belə çıxır ki, Cavidanın ruhunun Babəkə keçməsi deyəndə Amon Allahının ruhunun Mehdiyə keçməsi başa düşülməlidir ki, bunun da axirətdə baş verəcəyi gözlənilir. Belə çıxır ki, Babək rəmzi də Mehdinin rəmzidir və o Bəzz qalası ilə bağlıdır. Qeyd etmək istərdik ki, qədim Misir yazılarına görə, Osirisin birinci oğlu Babai adlanır və o, Osirisin Geliopoldakı Gözünün daxilində Allahlarla birləşmişdir və s. [97; 63].

Movses Kalankatuasi yazır ki, Sünik hakimi Vasakın qızı ilə evlənən Baban (Babək – F. G. B.), Gelarkünidəki məhşur Makenasos monastırını yandırmışdır [81; 20]. Babəkin Gelarkünidəki məşhur monastırı yandırması - axirətdə, monastır kimi rəmzləndirilmiş birinci ruhlar dünyasını məhv edib, yerinə ikinci ruhlar dünyasını yaratması mənasındadır.

Məsudi yazır: «Abu Musa dağları (Qarabağ) Arrana aiddir və orada Arran nəsli yaşayır. Ar-ras çayı, Babək Xürrəmdin Azərbaycanda sahib olduğu əl Bəzzain yeri ilə Arrana aid olan Abu Musa dağları arasında axır». Mənbələrdə Musa dağı, Musa qayası (Betil, Xors qayası) deyəndə bilavasitə Musa peyğəmbər nəzərdə tutulmalıdır ki, yuxarıda yazdığımız kimi, o, məhz Midiya (Madiam) ərazisində «vəhy çadırını» qurmuşdur. Quranda bu haqda yazılır: «Musanın tayfasından bir cəmiyyət vardı ki, haqq yolu ilə gedir və ona uyğun ədalətli idilər! Və biz onları on iki qola, ümmətə ayırdıq. Onun xalqı içmək istədikdə biz Musaya «Əsa ilə daşa vur!» deyə vəhy etdik. Oradan on iki çeşmə axmağa başladı: bütün insanlar içəcəyi yeri bilirdi. Biz buludları onların üzərinə kölgəlik etdik və onlara qüdrət halvası və bildirçin endirdik. Sizə verdiyimiz ruzi ilə qidalanın! Onlar Bizi incitmədilər, yalnız öz-özlərini incidirdilər! Və o vaxt onlara deyilmişdi: «Bu şəhərdə sakin olun, istədiyinizi yeyin və «Rahatlıq!» deyin. Qapıdan girərkən səcdəyə əyilin və Biz sizin günahlarınızı bağışlayaq. Biz yaxşılıq edənə artıracağıq!... Onlardan dəniz yanında olan kənd haqqında sor, onlara şənbədə qulları düz qalxaraq gələndə, onlar şənbəni pozurdular. O gün ki onlar şənbəni bayram etmirdilər, onlar onun yanına gəlmirdilər. Biz günahkarları günaha görə belə imtahana çəkirik!» (Quran, 7:159-161,163). Quranın yazdığından məlum olar ki, Allaha qulluq edən nəsil məhz Musanın su, yəni dirilik suyu çıxardığı bu yerdə yaşayan əhalidir və məhz bu yer dənizlə, yəni işıq okeanı ilə sərhəddir. Bu əhaliyə: «Bu şəhərdə sakin olun, istədiyinizi yeyin və «Rahatlıq!» deyin» ifadəsinin şamil edilməsi isə Göydəki ruhlar dünyasının da məhz bu ərazidə yaradılması mənasındadır ki, insan bilavasitə bu «şəhər»də rahatlıq tapır.

Digər tərəfdən, Bəzz rəmzi Zaxariya Ritora görə, hunnlar ölkəsidir: «Bazqun – dili olan torpaqdır ki, hunn sərhədləri ərazisinə aid olaraq Kaspi darvazalarına və dənizinə qədər ona əraziyə çatır və yayılır» [92; 97]. Hunn rəmzinin xanaan rəmzi ilə eyni olması ilə bağlı biz yazdıq. Bu isə o deməkdir ki, Bəzz qayasından başlayan ölkə eyni zamanda hunnların yaşadığı Xanaan ölkəsidir ölkəsidir. 

Arran rəmzi Tövratda «Xarran» kimi qeyd olunur ki, alimlər bilməməkdən «dünya»nın bu «keçid qapısını» istədikləri yerdə yerləşdirirlər. B. A.Turayev Xarran haqqında yazır: «Xarranın qəribəliyi ondadır ki, o Aralıq dənizindən Babilə, Midiyaya, Kiçik Asiyaya, Ermənistana və s. gedən yolun kəsişdiyi yerdədir». Deməli, Bəzz rəmzi həm qaya, daş və həm də bu Göyün qapısından başlayan ruhlar ölkəsi deməkdir. 

Qırmızı torpaq, qırmızı geyimlilər və s. rəmzlər isə bizə deyir ki, burada söhbət eyni zamanda, mənbələrdə Edom kimi də qeyd olunmuş Adəmdən gedir [8; Bıt.2:25]. Belə ki, həm şəhər və həm də şəxsiyyət mənasını verən Edom (Adəm) [DM/TM] rəmzi də «qırmızı torpaq» mənasındadır. Əhdi-Ətiqdə, Edom rəmzi ilə eyni olan Adumim [DMM] [8; Nav.15:7] rəmzi də – qırmızı, qanlı mənasında yüksəklikdir. 

D. Rol yazır: «Qırmızı Torpağın bütün insanları» üçün ən müqəddəs yer Cam Dağının zirvəsindəki çeşmə olmuşdur. Çünki bu, Edemi suvaran və «Torpaq Hökmdarı» və digər Göy Allahlarının taxtının ətəyində çağlayan (qaynayan) bulaq idi [99; 449]. Tövratdan biz bilirik ki, Allah Adəm üçün Şərqdə Edem cənnəti yaratmışdır ki, Isay (Yeşay) peyğəmbərə görə, Yəhva  Allahı onu öz qüdrəti ilə səhrada təşkil etmişdır  [8; Is.41:19, 51:13]. Burada, bu cənnət torpağı - Xanaan, Hett, Amorey, Ferezey, Ievus və s. torpağı adlanır ki, orada süd və bal axır  [8; Isx.3:8,17, 33:3]. Quranda süd gölü və bal kimi çaylar ilə əlaqədar bildirilir ki, mömin adamlar üçün o dünyada şərab çayı, bal kimi təmiz çaylar axır, müxtəlif meyvəli ağacları olan bağ salınmışdır. Burada dadı dəyişməyən süd gölü var. Möminlər üçün burada pak zövcələr var və insanlar orada əbədi xoşbəxt yaşayırlar (Quran, 47:15-17). Belə çıxır ki, qırmızı torpaq, Allahın öz qüdrəti ilə ilkin materiyada yaratdığı Edom, yəni Atum torpağıdır və bu qırmızı torpaq elə - Xanaan, yəni hunların, hett, yəni quti/xudaların, amorey, yəni mar/midiyalıların və s. torpaqlarıdır. Bu torpağın eyni zamanda Ievus [VS] adlanması isə onun elə Bəzz [BZ] mənasında olması deməkdir.

D. Rol Adəm rəmzi haqqında yazır: «Adəm adı Şumer yox, qərbi-semit dil qrupuna aiddir ki, yazdığımız kimi, bu «qırmızı» və «torpaq» mənasındadır. Maraqlıdır ki, «Adəm» - qədim Suriyanın Uqarit şəhərinin xarabalığında tapılmış xanaan mətnlərində, Uqaritin baş Allahı olan El Allahı ilə assosiasiya olunur. El isə, bildiyimiz kimi Tövratda Allahın ilk adlarından biridir  [99; 226]. Belə çıxır ki, Edom/Adəm obrazı elə El Allahının obrazıdır. Yəni, Allahın öz qüdrəti ilə Göydə yaratdığı el-oba – elə Atum Allahının bədənində yerləşir. El rəmzi ilə eyni mənalı olan Al rəmzinin qırmızı mənasını verməsi, türkmənlərdə isə bu rəmzin uca, qüdrətli, güclü, əzəmətli mənasında işlənməsi yazdıqlarımıza sübut kimi qəbul olunmalıdır [91; 62].

Qədim Misir yazılarına görə, Misir (Kemet) – «qara» və «qırmızı» torpaqdan ibarət olmuşdur ki, burada «qara torpaq» - qumluq səhra olan «qırmızı torpağ»ın əksidir [18; 171, 711 ]. Firon isə mənbələrdə «qara» və «qırmızı» torpağın hökmranı adlandırılır və bəzən bunlar – «iki torpaq», «iki sahil» mənasında Aşağı və Yuxarı Misirə ayrılırlar  [113; 93].  Bu isə o deməkdir ki, iki torpaq, yəni Aşağı və Yuxarı Misir deyəndə, yuxarıda qeyd etdiyimiz Mülk və Mələküt, yəni Yerdə və Göydə yaradılmış ruhlar dünyası başa düşülməlidir. Mətnlərin birində, yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Mən, Kemetin və qırmızı təpəli səhranın hökmdarı olan Qoram: mən bütün bunlar üzərində hakimiyyət əldə etmişəm» [18; 586]. Burada isə belə nəticə çıxarmaq olar ki, Yuxarı Misir ölkəsi mənbələrdə qırmızı qumlu təpə mənasındadır. «Qumlu təpə» rəmzini başa düşmək üçün Ərəbinin yaranışla bağlı bəzi fikirlərini yada salaq: «Sərhədsiz bulud (əl-ama) və qeyri-materil kimi təsəvvür olunan ilkin mahiyyətdən, ən xırda toz (əl-xaba) kimi təsəvvür olunan ilkin substansiya ayrılmışdır». Ərəbi bunu, istənilən forma ala bilən yumşaq gips ilə müqayisə edir ki, bu gipsin mahiyyəti, Ilahi adlardan və atributlardan (əl-asma və-s-sifət) ibarət olan yaranacaq ideal varlığa Ilahi axmadan (fayd, fayadan) ibarətdir». Biz aşağıda bunun açmasını verəcəyik. Burada isə qeyd edək ki, ilkin materiyanın quma bənzədilməsi, onun məhz «əl-xaba» adlanan toz kimi olması ilə bağlıdır. Deməli, qum təpələri deyəndə ilkin materiyadan yaradılmış təpəlik başa düşülməlidir ki, mənbələrdə Allah – «öz təpələrində olan» adlandırılır. Quranan 46-cı surəsi «Əhqaf» adlanır və «qumsal təpə» mənasında tərcümə olunmuşdur ki, bu da Əhqaf, yəni Qaf dağının bilavasitə bu təpədə yerləşməsi mənasındadır. Bu təpələrin eyni zamanda kəndir mənası verməsi və s.–lə bağlı açmalara qayıdacağıq.

U. Baca görə, Qırmızı torpaq Ərəbistan və Liviya səhralarıdır  [6; 355]. Ərəbistan rəmzinin Göydəki ereb, yəni «xaos» mənasında olmasını biz yuxarıda qeyd etdik. Liviya isə qədim Misirin Sebek Allahının su şahlığıdır. Qədim Misir yazılarında Amon Allahının baş məbədgahı da Liviya vahəsi olan Siva/Savada yerləşir. Digər yerdə isə midiyalılar, qəddar liviya tayfası hesab edilir [75; 182]. 

Eyni zamanda biz yuxarıda yazdıq ki, mənbələrə görə, Afrikanın əvvəlki adı da Libiya, Liviya olmuşdur və midiyalılar, qutilər, ermənilər də məhz Afrikada yaşamışlar [2; 607-610]. Bunlar isə o deməkdir ki, qədim mənbələrdəki Liviya rəmzinin indiki Liviya dövlətinə aidiyyəti yoxdur və mənbələrdə bu rəmz altında vilayə/vilayət rəmzi başa düşülməlidir ki, bu da Göydə yaradılmış ruhlar dünyası, yəni Edem, Ədn cənnətidir. Ərəbistan, Liviyanın qırmızı torpaqları isə Edem ölkəsinin qırmızı torpaqlarıdır. 

Digər tərəfdən, Misir mənbələrində Allah özü «Qırmızı» adlandırılır: Evin keşikçisi, yenilməz Amenxotepin oğlu, yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «… Budur Amentidə yaşayanların hökmdarı… mən çevrilmələr günündə qırmızının hökmranıyam. Mən bıçaqlar sahibiyəm və silah mənə təsir etmir. Mən öz yolumu keçmişəm. Mən möcüzəli ətriyyatın şirin iyilərini yazan yazaram və mənə, qüdrətli Qırmızı Allaha məxsus olan gətirilmişdir [18; 701]. «Ölülər kitabı»nın  179-cu bölümdə isə Qırmızı gözün Allahı o dünyada yaşamaq üçün ölmüşə sima verir. 177-ci bölümdə Qor Allahı da «qırmızı gözlü» adlandırılır [18; 307]. Bu isə o deməkdir ki, qan rəngi olan qırmızı rəng bilavasitə Allahlarla bağlıdır.

Qan rəmzi Tövrata görə, ruh mənasındadır və burada açıq yazılır ki, «qan ruhdur» və «bədənin ruhu – qandadır» [8; Lev.17:11]. Həvari Pavel isə bildirir ki, «O (Allah – F. G. B.), bütün yer üzündə yaşamaq üçün insan nəslini bir qandan xəlq edərək əvvəlcədən onların zamanını və yaşayış hüdudlarını müəyyən etdi….»  [8; Deyan.17:26 ]. Belə çıxır ki, Amon Allahı düşünən insanı və bu insanın ruhunun son mənzilini bilavasitə qan tökməklə yaratmışdır. 

«Kitabi - Dədə Qorqud»da, Oğuzların çadırları qırmızı, Oğuz eli isə «qanlı»dır və o qana bulanmış çaydan o tərəfdə yerləşir: «Qalqubanı oğul, yerimdəy turı gəldim. Boynı sınsın, Al ayğırı bütün mindim… Qara-qara dağlardan xəbər aşmış, qanlu-qanlu sulardan xəbər keçmiş, Dəmür qapu Dərvəndindən xəbər varmış, Alca (qırmızı) atlu Şökli Məlik qatı pusmuş. Pusduğundan qara dağlara tuman düşmüş. Yatdığı yerdə bəg Bəkili tutun demiş… «Qan alaca ordusunu çapın» demiş! [4; 106, 110, 111]. Kitabda Dərbənd şəhəri «qanlı qara Dərvənd» adlanır və o kafirlərin yaşadığı iqlim Aranda, yəni Aran ölkəsində yerləşir və bu qanlı dünyanın girişi isə qanlı sulardan o yandadır [4; 74, 58]. Lakin kitabda təkcə Oğuz eli qanlı adlandırılmır. Buradakı bəglər - «Qanlı Oğuz bəgləri», sular – «qanlı-qanlı sular», Oğuz elinin ordusu isə «Qan alaca ordu» adlandırılır  [4; 38, 74]. Bu isə o deməkdir ki, Oğuzun çadırının qırmızılığı, bu elin bilavasitə qanla bağlılığı ilə əlaqədardır. 

Digər tərəfdən, «Kitabi - Dədə Qorqud»da təkcə Oğuz eli yox, Oğuzun rəmzi düşməni olan kafərlər və onların eli də qanlı adlandırılır [4; 115, 89, 85]. Qanlı Oğuz eli isə eyni zamanda «Qan Abqazı eli» adlandırılır ki, buradakı Abqazı rəmzi Ba-Qaz, yəni Aba-Oğuz mənasında «Ruh-Oğuz» deməkdir  [4; 68]. Deməli, Oğuz eli ruhların yaşadığı eldir və bilavasitə qanla, yəni qan tökməklə yaradılmışdır. Kitabda Qanturalının atası Qanlı qoca, oğlunun getmək istədiyi yerlərin çətinliyini qeyd edərək deyir: «Oğul, sən getdiyin yerin dolamac-dolamac yolları olur, atlı batıb çıxa bilməz onun palçığı olur, ala ilanın sökə bilməz onun ormanı olur, Göylərə çatan qalası olur, göz baxuban könül alan onun gözəlləri olur, «hay!» demədən boyun vuran cəlladı olur, çapar atasının çiynində qalxanı olur, pis yerə sən gedirsən geri dön…»  [4; 86]. Buradakı qala rəmzinin «Göylərə çatan» adlandırılması, Qanlı qocanın bu yolu getməsi və məhz onun Göydə ruhlar dünyasını, yəni Iç Oğuzu  yaratması deməkdir. Iç Oğuz elini, yəni iç eli [Ç-L]– «Çöl»ü [ÇL] yaratmaq üçün isə baş kəsib, qan töküb - «Qanlı Oğuz içində çöldi almaq» lazımdır  [4; 69]. Deməli, burada Qanlı qoca obrazı elə «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı «varıban peyğəmbərin üzünü görən, gəlübən Oğuzda səhabəsi olan, acığı tutanda bığlarından qan çıxan, bığı qanlı Bügdüz Əmən»in, yəni Amon Allahının obrazıdır.

 Lakin burada Qanlı qocanın oğlu Qanturalı da bu yolu getmək fikrindədir. Dədə Qorqud bu yol haqqındakı xeyir-duada deyir: «Qanlı-qanlı sulardan keçər olsa, keçit versin! Qalabalıq kafirə girəndə Allah Taala sənin oğluna fürsət versin… Qara dağa yetdigündə aşıt versün! Qanlı-qanlı sulardan keçit versün» [4; 54, (izah 39), 103]. Burada açıq bildirilir ki, qanlı-qanlı suları keçmək üçün Qara dağı «aşmaq» və qanlı sulara «keçid» almaq lazımdır ki, bu fürsəti də Allah hər adama vermir. Kitabda Qanlı qoca oğlu Qanturalı «cəmal və kəmal yiyəsi» adlandırılır ki, bu da onun Kamil Insan, yəni Adəm (Atum Allahı) nəslindən olması deməkdir [4; 87]. 

«Kitabi - Dədə Qorqud»da oğul rəmzi «qanlı suyun daşqını» rəmzinə əlavə edilir ki, bu subasma mənasındadır [4; 74]. Belə çıxır ki, Qanlı Oğuz elinin, qanlı-qanlı sularının daşmasından oğul yaranmışdır. Və bu oğulun qayıtması digər yerdə sovulmuş, yəni qurumuş bu qanlı suların çağlaması kimi qeyd olunur [4; 66]. Belə çıxır ki, Nuhun subasması nəticəsində də qanlı sulardan oğul yaranmışdır. Kitabda: «Qanlı – qanlı sular əsən olsa, qamın düşər» ifadəsi var ki, bu da ilkin sularda qanla yaradılmış varlığın sağ qaldığı zaman qam, yəni hər şeyi bilən, kainatın sirlərindən xəbərdar olacağı bildirilir [4; 75]. Deməli, burada söhbət axirətdə yaranmalı olan Mehdi obrazından gedir ki, qanla yardılmış sular axirətə qədər qaldıqda, sirləri bilən oğul yaranmalıdır. 

Qanlı sular, daşqın rəmzini daha yaxşı başa düşmək üçün qədim Misir yazılarına müraciət edək. Bexdetdən olan Qor və qanadlı disk haqqındakı rəvayətdə, Ra - Bexdetli Qora deyir: «Sən üzümü suya atdın, ondan axan və onda sənin ürəyin əmələ gəldi» və ona görə də Bexdetli Qorun suları (kanal) bu günə qədər [üzüm suyu] adlanır. Və Bexdetli Qor dedi: «Ey Ra get, sənin torpağında uzanmış öz düşmənlərinə bax»: bundan sonra əlahəzrət Ra yola düşdü, onunla Aştertet (Aştoret) ilahəsi də var idi, və o yerə yıxılmış düşmənləri gördü və onlar hamısı bağlanmışdı. Və Ra Bexdetli Qora dedi: «Bu yerdə həyat şirindir», və ona görə də Bexdetli Qorun sarayı «Şirin həyat» adlanır». Və Ra Tota dedi: «Mənim düşmənlərimə [burada divan tutulmuşdur]»: ona görə də bu yer indiyə qədər Teb adlanır [18; 92]. Buradakı üzüm suyu rəmzi, ilkin materiyanı özünə tabe etmiş Amon Allahının keçirdiyi ritualla bağlıdır. Belə ki, Amon Allahı, qırmızı üzüm dənəsini öz ürəyi adlandırmış və onu suya atmışdır. Suya düşmüş üzüm suyu qırmızı rəngə boyamışdır. 

Biz yuxarıda, C. Uilsondan sitat gətirib yazdıq ki, özünü ilkin Nun suları ilə eyniləşdirən Ptah (Pta) Atum Allahını yaradır: «Ptah, böyükdür; O – doqquz Allahın ürəyi və dilidir… hansı ki, Allahları mayalandırmışdır… (nə isə) Atum obrazında ürəkdə təcəssüm etmiş və dildə təcəssüm etmişdir». Beləcə Atum düşünülmüş və yaradılmışdır. Heç nədən yaradıcı Allah, Atum ideyası əmələ gəlmişdir. Ideya Tanrı dünyasının «ürəyində meydana gəlmişdir»: bu ürək və ağıl Ptah özüdür»; sonra ideya Tanrı dünyasının «dilində yaranmışdır»; bu dil və nitq Ptah özü olmuşdur. Atum - obrazında ürəkdə yaranmış və dildə yaranmışdır». Deməli, üzümü öz ürəyi adlandıran Amon, ürəyində düşünülmüş dünyanı yaratmaq üçün qurbanlar kəsmiş və qurbanların ruhların öz «ürəyindəki» dünyaya «doldurmuşdur». Suya atılmış ürək rəmzli qırmızı üzüm, suyu necə qırmızı rəngə boyayırsa, Amon Allahının qurbanlarının ruhu da (qan rəmzində) ilkin materiyanı eləcə qurbanın ruhuna boyamışdır (üfüqün qızartısı) və bütöv bu qarışıq sanki Amonun ürəyi rəmzində (Pta) bədəninə çevrilir. Belə çıxır ki, mətndəki «sən üzümü suya atdın, ondan axan və onda sənin ürəyin əmələ gəldi» ifadəsi, ilkin sularda əmələ gələn Amon Allahının ürəyinin rəmzidir ki, bundan sonra ilkin materiya Amonun ürəyi rəmzində ona tabe olur. Mətndəki Bexdetli Qorun sarayının Teb adlandırılması, Göydəki bu ruhlar dünyasının eyni zamanda Osirisin dənizə atıldığı Teb qutusu və Tuba ağacı rəmzindədir. Bildirmək istərdik ki, islamda Allahın 99 şərəfli adlarından biri də Təvvabdır (tövbə qəbul edən) ki, bu da Teb/Tuba rəmzləri mənasındadır. 

Qeyd edək ki, Ibn Sina da «Yakzan oğlu Hayy haqqındakı traktat»da bildirir ki, əgər səyyah ora düşsə və «onun şirin suyundan dadsa, bədənindən yaradıcı güc axacaq və ona lazımi qədər möhkəmlik verəcək ki, o bu səhranı keçsin və dəniz-okeana qərq olmasın, Qaf dağı onu gur axan suları ilə yormasın və cəhənnəm ordusu onu o dünyaya itələməsin». Bu isə o deməkdir ki, bu sular bilavasitə Qaf dağı ilə bağlıdır və məhz burada şirin həyat mənasında xoşbəxtlik ölkəsi olan Qor Allahının ruhlar dünyası yaradılmışdır.

Əhdi-Ətiqdə qanla dolmuş sular (çay) Dimon [D-MN] suları adlanır ki, bu da Ada/Ata Amonun [T-MN] suları deməkdir [8; Is.15:9]. Müsəlman əfsanəsində isə qanla bağlı «Osman qanı» ifadəsi var ki, bu da 3-cü xəlifə Osman ilə bağlıdır. Deyilərlərə görə, o düşmənlərdən Quranın səhifələri ilə qorunmaq istəmiş, lakin düşmənlər onun qanını bu səhifələrə tökmüşlər. Osman rəmzini eyni zamanda «Xuni Osman» və «Dami Osman» kimi də adlandırırlar ki, buradakı Dami Osman – «Adəm Osman» deməkdir. Osman rəmzi özü - «issi Əman», yəni «Əman ruhu» kimi yozulur. Deməli, «Dami Osman» deyəndə Atum-Amonun ruhu başa düşülməlidir ki, bu da kosmik insan olan Napatlı Əmanın ruhu mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, qədim mənbələrdəki qırmızı rəmzi bilavasitə ruhlar dünyasının qanla yaradılması ilə əlaqədardır. 

Mövzudan kənara çıxaraq qeyd edək ki, araşdırıcılara görə Diodor Siciliyalı II Ramsesi - Osimon-Dias, yəni Osman-Allah adlandırır [2; 537]. Bu isə Osmanın, yəni Əman, Amon Allahının (ruhunun) obrazının Allahın obrazı olması mənasındadır. Əman atanı adı digər mənbələrdə Otoman/Ataman (Ataman imperiyası) kimi yazılır ki, bu da Ata-Əman mənasında «Allah Amon» deməkdir. Mənbələrdə məhz türklər – tatar, tatar-ataman adlandırılırlar. 

Rus araşdırıcıları, mənbədəki sitata arxalanaraq yazırlar: «Heç şübhəsiz ki, sfinksin sifətində qırmızı oxranın izi var… Xefrenin piramidasının özülünün bir neçə yerində və böyük piramidanın Şərq və Qərb tərəfdəki daşların üz qatında Kavilya, qırmızı oxranın izini gördü və eyni rəngi indi də Xufu sfinksinin üzündə görmək mümkündür [2; 572]. Belə çıxır ki, piramida, sfinks və fironun obrazları, Göydəki ruhlar dünyasının obrazıdır.

Əflatun Qırmızı dənizlə Atlantik dənizi eyni hesab edərək, onları Herakl sütunları ilə bağlayır: «Ellinlərin üzdüyü dəniz, məhz o dəniz ki, Herakl sütunlarından o tərəfdə yerləşir, necə deyərlər, Atlantik və Qırmızı dənizlər – bunlar yalnız bir dənizdir» (Platon, 1/202). Bu dənizlərin Herakl sütunları ilə bağlanması o deməkdir ki, bu dənizlər bilavasitə ilkin materiya mənasındadır və o yaranışdan sonra qırmızı rəngə «boyanmışdır». 

Amrozio Kontarinin (XV əsr) yazdığına görə, Təbriz yaxınlığında Tavr adlanan bir neçə qırmızı dağ mövcuddur [50; 265]. Deməli, qırmızı rəng eyni zamanda Azərbaycanla da bağlı olmuşdur.

Biz yuxarıda yazdıq ki, qırmızı rəng əsasən Göy çadırına, Allahın özünə və tacına, qırmızı geyinmiş xürrəmilərə və s. aid edilir. Aşağıda isə göstərəcəyik ki, qırmızı rəngi eyni zamanda əjdaha nəslinə, mələklərə, Isağın oğlu Isava və Kain nəslinə aiddir. Lakin Məhəmməd peyğəmbərin sözlərinə görə bu rəng bilavasitə türklərə aiddir: «Məhkəmə saatı o vaxta qədər başlamayacaq ki, kiçik gözlü, yastılanmış burnu və dəmirdən hazırlanmış qalxana bənzər qırmızı sifəti olan türklər gəlməyəcək» [70; 24]. Quranda görə də qırmızı rəng axirətdə görünəcək: «Göy yarılıb, dəri kimi qırmızı olduğu zaman (axirət gələcək)» (Quran, 55:37). Bu isə o deməkdir ki, Allah nəsli bilavasitə türklərdir ki, məhz onlar Göy aləminin rəmzidirlər, yəni müqəddəslər nəsli olduqları üçün, öləndən sonra mələklərə çerilib, Göy aləmində yaşamağı davam etdirirlər. Eyni zamanda bu türklərin qırmızı torpağı olan Misir aləmi də qırmızı daşdan başlanır ki, bu daş da bilavasitə Azərbaycanda yerləşir.

Bütün bunlar isə ona işarədir ki, Kəbə daşı da - Petr, Sela, Baal-oz rəmzləri kimi, cənnətlə bağlıdır və bilavasitə ruhlar dünyasının rəmzi olan yeraltı dünyanın, yəni yerin altındakı mağaranın ağzına qoyulmuşdur. Digər tərəfdən, qədim Misirin Geliopolunda da ən qədim zamanlardan «benben» daşına (və ya «mentxir») səcdə edilirdi. Rəvayətə görə, üçbucaq formalı olan bu daş, ilkin okean sularından qalxan ən qədim daşla eyniləşdirilir. Bu daş eyni zamanda dünyanı yaratmış Günəş Allahı olan Atum Allahının rəmzi sayılırdı. Mənbələrin yazdığına görə sütun şəkilli daş abidə də bu qədim ayinlə bağlıdır ki, Pliniyin (b. e. I əsr) sözlərinə görə bu, daşlaşmış Günəş şüasıdır. Qədim şahlıqda piramidalar öz mənasına görə, Günəşin daşlaşmış şüası ilə eyni mənalı hesab edilirdi [98]. Əl-Bakuvi isə bu daşlaşmanı Azərbaycandakı çayla bağlayır: «Azərbaycanda Uveys çayı var ki, Naxçıvan yaxınlığındakı Diyar əl-Mülk körpüsünə çatır. O daşdan tikilmişdir və dünyanın möcüzələrindən biri sayılır. Orada çay var ki, suyu daş kimi bərkiyib, daş lövhələrə çevrilir» [121; 35a].

Ervardsa görə, piramidaların formalarının pilləvariliyinin sonrakı formalarına keçidi, məhz Geliopoldakı hündür, itiuclu, konusvari Benbeneta daşına bənzədilməsi ilə bağlıdır ki, bu şəhərdə Benbeneta daşı Günəşin sığınacağı kimi qəbul edilmişdi və sübh tezdən Günəşin şəfəqləri ilk əvvəl bu daşa toxunurdu [100; 243]. 

Mənbələrdə Benben, Benbeneta rəmzi daşla bərabər təpəyə də şamil edilir və Benben təpəsi Allahın yaratdığı ilkin təpə sayılır. Benben təpəsində insanlar sonralar Geliopolun baş məbədini – Ra-Atum müqəddəs ziyarətgahını tikdilər. Bu təpənin rəmzi isə daş sütunlar oldu. Ümumiyyətlə, məbədin yaradılması, qədim Misirdə dünyanın yaradılması ilə əlaqələndilir. Ilkin təpə hesab olunan Benben təpəsi isə bütün təpələrin ilkini kimi qəbul edilmişdir. Misir məbədgahı, mətnlərə görə, Allahın özünü dünyaya açdığı yerdə əmələ gəlmişdir. «Kitabi - Dədə Qorqud» abidəsində Benben təpəsi – «Bambam təpə başı» kimi qeyd olunur və Beyrək, Banıçiçəkdən bu təpəyə çıxmasını soruşur [4; 65]. 

Banıçiçəyin adındakı «ban» rəmzi urartuların, «ölkə» (akkad. «matu») mənasını verən «abani» rəmzi ilə eynidir. Erməni və fars mənbələrində bu rəmz Avan adlanır və şəhərkənarı yaşayış məskəni və sonralar isə kənd, şəhər mənasını vermişdir. Yazdığımız kimi, «Kitabi - Dədə Qorqud»da «ban» rəmzi, yuxarısı ağ olan dam (çadır) mənasındadır ki, «ağ ban» kimi yazılır. Bu dam eyni zamanda qırmızı, alabəzək dam mənasında «al ban», «ala ban» kimi qeyd olunur [4; 33, 15]. Biz onu da qeyd etdik ki, buradakı «Bunlu qoca» obrazı «Ban eli» mənasında - Alban eli deməkdir və o eyni zamanda şəxsiyyət obrazıdır ki, bunu kosmik insan daxilində olan Allahın eli kimi başa düşmək lazımdır. Bu isə o deməkdir ki, Bambam təpə başına çıxan qadın rəmzli Banıçiçək obrazı, bu təpənin başından Göyə qədər ucalan ruhlar dünyasıdır və onu Kamil Insan kimi nəhəng təsəvvür edirlər. Deməli, Banıçiçəyin yenidən Bambam təpə başına çıxması, ikinci ruhlar dünyasının yaranması mənasındadır ki, bu da Bey-rək obrazının, yəni Ba – ruhu və Rək kimi yazılan Kor/Qor/Xor Allahının yenidən yaranması mənasındadır. Bu hadisə isə yalnız qadın rəmzli ruhlar dünyasının, yəni Banıçiçəyin təpəyə çıxmasından sonra mümkündür.

Biz yuxarıda bildirdik ki, Əs-Suyutiyə görə, Yəməndəki Xadramaut ətrafında yerləşən Baraxut vadisi «odlu cəhənnəmdir» və orada Allahsızların ruhları yığılmışdır. Əl-Cəbiyə isə «Göydəki cənnətdir». Deməli, həqiqətən də yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, qədim yazılarda, Göydə baş verən hadisələr də yerdəki kimi maddi göstərilir. Əl-Kəlbinin, ölənlərin ruhunun o dünyada hansı ərazidə yaşamasını qeyd etməsi, söhbətin ruhlar dünyasından getməsi deməkdir. Xadramaut sözü Xıdır-Maday fikrini ifadə edir ki, bu da qədim Misirin «Xator Maat» Allahı mənasındadır. Qədim Misirdə Xator ilahəsi – «Qorun evi» deməkdir və o eyni zamanda Günəşin gözü, Günəş - Xatorun atası, Xator isə atasının müdafiəçisi kimi də göstərilir [113; 92]. Xatorun - Qor Allahının evi olması, onun ruhlar dunyasının rəmzində olması deməkdir ki, Qor Allahı da bu dünyanın sahibidir. Xatorun – Günəşin gözü olması isə, Günəş işığının da daxil olduğu ilkin materiyadan ibarət olan Xator ilahəsinin vasitəsi ilə hər şeyi görməyin mümkünlüyü mənasındadır. Yəni, Göydəki ruhlar və Allahlar bütün varlıqları məhz ilkin materiyanın xüsusiyyətləri ilə əlaqədar görə bilirlər. Günəşin - Xatorun atası olması, Günəş Allahı olan Amon-Ranın Xator ilahəsini yaratması mənasındadır. Xatorun isə atasının müdafiəçisi olması, Göydəki ruhların bilavasitə ilkin materiyadan ibarət olan Xatorun daxilində və məhz onun hesabına yaşaması deməkdir. 

Mətnlərin birinə görə Xator, Bexdetli Qorun düşmənləri qırdığı yerdə yerləşir və bu haqda Ra deyir: «Ey Bexdetli Qor, dayan» və [bu yer] bu günə qədər Xet-ra adlanır və orada Qor Bexdetli – Ra – Amsu (və ya Min) yaşayır [18; 93]. Belə çıxır ki, Xator ilahəsi, yəni ruhlar dünyası - Allahın, düşmənləri qırdığı yerlə bağlıdır. Bu yer isə Amon Alahının ilkin materiyaya qalib gəlib, orada Qaba aləm yaratdığı və axirətdəki qırğının baş verəcəyi yerdədir.  

Mənbələrdə Xator özü haqqında deyir: «Mən Xatoram – iki sifəti olan qadın ruhunun rəmziyəm». Digər yerdə isə firon özünü, inək formasında olan iki sifətli Xator sütunu ilə eyniləşdirir [113; 92]. Xatorun iki sifətinin olması, onun - özündə iki ruhlar dünyasını birləşdirməsi mənasındadır ki, bunlardan biri dünyanını yarandığı zaman yaranmış, digəri isə axirətdə yenidən yaranmalıdır. Fironun özünü ikisifətli Xator sütunu ilə eyniləşdirməsi, sütun rəmzində yaradılmış ruhlar dünyasının ağasının firon olması mənasındadır. Buradakı inək rəmzi isə ruhlar dünyasının Göy inəyi rəmzi ilə bağlıdır ki, bu inəyi də mayalandıran Göy öküzü - Amon Allahının özüdür. Digər tərəfdən, Denderadan tapılmış rəsmdə, Nut Göyü iki Günəş disk ilə göstərilmişdir ki, onların biri qadının vilva-sının, digəri isə ağzının yanındadır: birincinin işığında Xatorun başı, üfüq və Xatora görə simmetrik dayanmış iki ağac ieroqlifi ilə göstərilir [113; 77]. Nut Göyündə iki Günəşin qeyd olunması, buradakı Günəşlərinin birinin Ay  rəmzində, yəni axirətdə gəlməli olan Mehdi rəmzi ilə bağlıdır ki, ayrılıqda o da Günəş Allahının təkrarıdır. Burada əsas nur saçan Günəş diski bilavasitə Amon Allahıdır ki, ikinci Günəş onun əksidir. Iki ağacın, yəni iki ruhlar dünyasının məhz birincinin işığında göstərilməsi Amon Allahının bütün yaranışın səbəbi olması mənasındadır. Mənbələrdə Xatorun həyat ağacı ilə və onun vasitəsi ilə - bərəkət rəmzi ilə əlaqəsi, Xatorun sikamora ağacının budaqları arasında, ölülər dünyasında ölülərin ruhlarını içizdirməsi rəmzində açıq görünür. Xator eyni zamanda yuxarıda izahını verdiyimiz, əks istiqamətdə başları olan sütun kimi və ya yeddi hissədən ibarət (və ya yeddi qadın rəmzi ilə) kimi də göstərilir [113; 79, 80]. Buradakı yeddi qadın rəmzi isə, Göydəki ruhlar dünyasının yaradıldığı yeddi günə, yəni yeddi mərhələyə işarədir ki, bunların da hamısı qadın rəmzli ruhlardan yaradılmışdır.

Bütün bunlar o deməkdir ki, Xator rəmzində olan Xadra/Xıdır/Qədr rəmzi bilavasitə Göydə yaradılmış ruhlar dünyasının rəmzidir və o digər mənaları olan Mut rəmzi ilə eyniləşdirilir.

 Kəbə [KB] rəmzinin eyni zamanda Qaba [QB] rəmzi ilə eyniliyi onu deməyə əsas verir ki, bu daş, «Kitabi - Dədə Qorqud»da «Qaba aləm» kimi qeyd olunmuş ruhlar dünyasının rəmzidir və bu daşın yerləşdiyi istiqamət olan «Qiblə» rəmzi də Qaba-elinin, yəni Qəbələ rəmzinin yerləşdiyi yerdədir. Islamda Qaba rəmzi «Üqba» kimi işlənir və «o biri dünya», «axirət» deməkdir. «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı «Qaba aləm götürən xanımız Bayandır xan» cümləsində «Qaba aləm»i, yəni Göydəki eli hansısa şəxsiyyətin götürməsi o deməkdir ki, bu insan obrazı burada, ayağı Yerdə və başı Göylərə çatan kosmik Insan-Allah mənasındadır. Nağıl və rəvayətlərdə şahın «Qibleyi-aləm» adlanması bu şahın Bayandır xan kimi Allahın vücudu ilə vəhdət təşkil etməsinə işarədir. 

Petra daşının digər adı olan Sela rəmzi mənbələrdə Sul kimi qeyd olunur ki, Təbərinin yazdığına görə, Azərbaycanın qonşusu «Xəzər ölkəsi olmuşdur və bu yer Sul adlı xalq tərəfindən tutulmuşdu» (Təbəri, I/896). Sul rəmzinin eyni zamanda «Sul qapısı», «böyük Sul şəhəri» adları ilə adlanması və bu qapıların digər yerlərdə «Çola sərhəd qapısı», «Alpan keçid məntəqəsi», «Hun qapısı», «Xon sərhədi», «Dərbənd keçidi» və s. saysız hesabsız keçid məntəqəsi adları onu deməyə əsas verir ki, həqiqətən Petra daşı Mülklə, yəni yerdəki Allah eli ilə Mələkütün, yəni Göydəki ruhlar dünyasının keçid ölkəsi olan Cəbərutun rəmzidir. Belə çıxır ki, həqiqətən də yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bütün yazılarda söhbət bir hadisədən və bu hadisənin baş verdiyi bir yerdən gedir.

 Alman (German) mifologiyasında Sul rəmzi, «Saksların tarixinə» görə saksların ayin sütunu olan Irminsula aid edilir ki, burada Irmin - Tanrı mənasındadır. Lakin biz yuxarıda yazdıq ki, German adı bəzi mənbələrdə Arman kimi və ya əksinə yazılır. Irmin [RMN] rəmzi də Arman [RMN] rəmzi ilə eyni mənalıdır. Belə çıxır ki, Sul rəmzi elə Ermənistan mənasında olan ruhlar dünyasının rəmzidir. 

Tövrat yazır ki, Yaqub (bu ad Ya-Qaba [Kəbə] – «Qaba aləm» mənasındadır) Allahla sübhə qədər tutaşır və Allah onu Izrail adlandırır. Onların tutaşdığı yerə isə Yaqub - Panuel adı verir [8; Bıt.32:30]. Yaqubun Allahla tutaşması, Əmanın ilkin materiya ilə mübarizəsi, yəni ondan Qaba aləmi -Oziri Allahını yaratması deməkdir ki, Izra-il adı da məhz bu mənada Oziri/Osiris, yəni «Azər Allahının eli» deməkdir. Oziri Allahının yarandığı yerin Panuel adlanması, Göydəki elin Pan eli – Alpan olması deməkdir. «Kitabi - Dədə Qorqud»da yazılır ki, Yegnək yuxuda ikən, ala gözün açıb dünya görür. Ağ-boz atlar çapdırar alpanlar görür. Ağ işıqlı alplarla bərabər orada Dədə Qorqudu və dayısı Əməni görür. Yegnəkin ikinci dünyanı, oradakı alpları, alpanları yuxu kimi görməsi, onun ikinci dünyanı ekstatik vəziyyətdə, yəni qamlıqda görməsi mənasındadır. Qeyd edək ki, alman mifologiyasında «alp» [LP] rəmzi «elf» [LF] kimi - mələk obrazında göstərilir. Deməli, Panuel - Pan eli [PN-L] elə Alpanlar [L-PN] yurdu olan ruhlar dünyasının qapısı, yəni Mələkütə keçid yeridir. 

Bütün bunlar o deməkdir ki, Kəbə daşı – Yerdəki aləmlə Göydəki ruhlar dünyasının arasına qoyulmuş və maneə, sədd rolunu oynayan daşdır. Mənbələrdəki Qəbələ (Qiblə) adı da bilavasitə bu Qaba aləmin rəmzlərinin variantıdır. Qəbələ rəmzi ilə əlaqədar Əl-Bəlazuri «Kitab Fütuh əl-Buldan» əsərində yazır ki, «... O, (Qubad) Arranda Beyləqan şəhərini, bütün ölkənin baş şəhəri Bərdəni və Qəbələ şəhərini (burası Xəzərdir) tikdirdi. Sonra o Şirvan vilayəti və Allan qapıları arasında bişməmiş gildən sədd çəkdirdi, gil divar boyu 360 şəhər saldırdı» və s. «Tarixi Dərbəndnamə»də qeyd olunur ki, Dərbənd hasarı tikildikdə qalalardan biri Alpan qalası olmuşdur. B. Dorn isə bunu «Səddi-Alpan» adlandırır. Digər mənbələrdə Dərbəndi «nəhəng şəhər» (Kalankatuatsi, II;4/11), «Qala» (Sebeos, 3/35), «Çor keçidinin şəhəri», «dənizdə tikilmiş istehkam» və s. kimi qeyd edirlər. Əgər nəzərə alsaq ki, Çor sözü - içəri sözü ilə eyni mənadadır, onda razılaşarıq ki, burada Taş Oğuzun içində Iç Oğuzun yaradılmasından danışılır və Çola [ÇL] rəmzi də «Iç el» [ÇL] mənasındadır. «Iç el» rəmzinin eyni zamanda ruhlar dünyası, yəni «Issi el» - Sel/Sul olduğu üçün belə nəticə çıxarmaq olar ki, Sela elə Çola keçididir. Bu keçid ölkəsinin qədim mənbələrdə xüsusi yer tutduğunu nəzərə alaraq, digər faktlara da nəzər salaq.

Aqvan tarixində Çola - «hunn qalası» aldandırılır [81; 2/26]. Biz hunn [HNN] rəmzinin Xanaan [XNN] rəmzi ilə eyni olmasını yazdıq. Qədim erməni mənbələrinə görə, hunnlar, Çol şəhərindən üst tərəfdə, albanlarla qonşuluqda yaşayırlar [92; 15]. Toponimləri araşdıran Q. Qeybullayev belə qərara gəlir ki, «Yeqişenin xonları – elə hunnlardır və ikincisi - «hunn qapıları» elə Çol qalasıdır… Çola əhli isə xristianlardır» [50; 125, 112, 114]. Favst Buzand, Albaniyadakı hunnlar haqqında danışarkən, bu ölkəni «Xon torpağı» adlandırır (F. Buzand, kit.III, böl.7). 

Aqvan tarixində yazılır ki, Dərbənd istehkamları və qalasını tikmək üçün Iran şahları ölkəmizi taqətdən saldılar: bu qəribə binanı tikmək üçün memarları səfərbərliyə alan və çoxlu müxtəlif materiallar axtarıb tapan Iran şahları həmin tikinti vasitəsilə Qafqaz dağı ilə «Şərq dənizi» arasındakı keçidləri qapalı saxlayırdılar [81; 2/11]. Buradakı «Şərq dənizi», yuxarıda qeyd etdiyimiz Sührəvərdinin işıq dənizi, yəni «ümman dənizi» mənasında başa düşülməlidir ki, biz yuxarıda Marduk Allahının Tiamata (ilkin materiya, okean) qalib gələndən sonra, onun bir hissəsini Göy okeanı kimi, Allahlar vilayətindən ayırıb, «ondan su axmasın deyə, siyirtmə ilə bağlamasını» yazdıq. Belə çıxır ki, Marduk Allahı Iran şahıdır və o «Dərbənd səddini çəkmişdir». Iran rəmzinin Aran/Ərən olduğunu, Marduk adının da Mar – Xuda (sufilikdə «DK» rəmzi «XD» rəmzi eyni mənalıdır), yəni marlar Allahı – Midiya Allahı olmasını nəzərə alsaq razılaşarıq ki, Marduk obrazı Midiyanın şahlar nəsli olan Yafət-Aran nəslidir.

A. Bakıxanov yazır ki, «Dərbəndnamə»də deyilənə görə, Məhəmməd peyğəmbərin ətrafındakılar onun ağzından eşitmişlər ki, Dərbənd müqəddəs yerdir və onun sakitliyindən bütün Şərq asılıdır və əgər kim onun müdafəsi üçün çalışsa, o Allahın xeyir-duasını qazanar. Bu deyimi başa düşmək üçün nəzərə almaq lazımdır ki, Adəm, yəni qədim Misirin Atum Allahı, dünya ağacının bitdiyi yerdə, yəni rəmzi olaraq Dərbənddə durmuş və bütün dünyanı ağuşuna almışdır. Atumla eyni məna daşıyan qədim Misirin Maat Allahı isə kainatın, təbiətin harmoniyasını özünə bağlamış gözəgörünməz enerjidir. O, eyni zamanda əkslikləri özündə birləşdirmiş qayda-qanun Allahıdır. Quranda Atum Allahının əllərini uzadıb bütün dünyanı tutması belə təsvir olunur:  «Məşriq də, Məğrib də Allahındır. Hara getsəniz, Allahla üz-üzəsiniz. Hər yeri tutmuş Allah, hər şeyi bilir Allah» (Quran, 2:115).

«Dərbəndnamə» və digər mənbələrdə qeyd olunur ki, Dərbənd səddini, dirilik suyu axtaran Iskəndər tikmişdir və xalq arasında indi də ona «Iskəndər səddi» deyirlər. Əs - Suyuti yazır ki, «Zülqərneyn Qaf dağına çatanda, onu mələk səslədi. Zülqərneyn soruşdu: «Bu nə dağdır? Mələk cavab verdi: Bu Qaf dağıdır. O dağlar anasıdır. Bütün dağlar onun kökündən yaranıb və əgər Allah bir kəndi dağıtmaq istəsə, o bu dağın bir kökünü tərpədər» [131; 11].  Qaf dağından danışarkən, A. Bakıxanov qeyd edir ki,  «…nağıl və deyimlərdə bu dağ div və pərilərin məskənidir» [120; 19]. Bu isə o deməkdir ki, Qaf dağı həqiqətən də sirlə bağlıdır və məhz buradan divlər, pərilər dünyasına yol başlanır. Divlərlə bağlı bildirmək istərdik ki, Xarəzm özbəklərin inamına görə, pərilər divlərdən yaranmışlar, onlar yaxşı pərilərin ata-babaları, ulu əcdadlarıdır. M. Seyidovun qənaətinə görə, div - vaxtı ilə həm də xeyirxah, insanların dostu olan əfsanəvi varlıq imiş və böyük Tanrı Ulu –Toyon onun cildində də yaşayırmış və s. [68; 177].

Quran yazır: «[Zü-l-qərneyn] iki sədd arasında olan bu yerə çatanda, qarşısında, dili çətin başa düşülən xalq peyda oldu. Onlar dedilər: «Ey Zü-l-qərneyn, Yəcuc və Məcuc yerdə kafirlik yayır; bəlkə biz sənə sədəqə verək ki, sən bizimlə onlar arasında bənd qurasan?  O dedi: «O şeylə ki, Allah məni qüdrətləndirib, daha yaxşıdır. «Üfürüb alışdırın!» O, onu oda döndərdikdən sonra dedi: «Gətirin, ona ərimiş metal töküm». Və onlar bu [bəndi] aşa bilmədilər və oranı deşə də bilmədilər» (Quran, 18:92-96). Bu isə o deməkdir ki, Iskəndər obrazı da Marduk Allahı və s. kimi, iki aləm arasında sədd çəkmiş Allahın obrazıdır. Orada peyda olunan xalq isə, Qurana görə, adi xalq yox, bilici-xəbərdarlar, yəni peyğəmbərlər nəslidir: «Onların arasında pərdə, sədd üzərində isə insanları nişanələrinə görə tanıyan insanlar vardır. Onlar cənnət əhlinə: «Salam Sizə!» deyirlər. Onlar çox istəsələr də, ora daxil ola bilməmişlər… Onları nişanələrindən tanıyan sədd əhli bu insanlara dedilər: «Nə ucaldığınız vasitələrin, nə də cəmiyyətinizin faydası olmadı» (Quran, 7:46, 48).

Q. Qeybullayev yazır ki, Qafqaz, yəni Qaf dağı - III əsr orta fars yazılarında Kapkox – Kap dağı, III əsr yazısının yunan variantında Kaz orous – Kaz dağı kimi yazılmışdır. Qədim erməni və qədim gürcü dillərində də Karkox, Kavkaz və Kavkas kimi, IX-XIII əsr ərəb coğrafları – Qabk, Şərq ədəbiyyatında isə Qaf kimi yazırlar. Bu dağ «Altınduki batır» nağılında – Kaf taui, «Koroğlu» eposunun özbəg variantında «Kuy Kaf», türkmən nağıllarında Kay Kap kimi yazılır. Böyük Azərbaycan şairi və dövlət xadimi Şah Ismail Xətainin əsərlərində isə Qaf dağı - «Qülleyi Qaf» kimi qeyd olunur. Pliniy, Yuliy Solin, Pomponiy Mela və s. yazılarında Qafqaz dağlarını - Kroukas, Koraks kimi qeyd edirlər [50; 300, 301]. Quranın isə əllinci surəsi «Qaf» surəsi adlanır.

Bildirmək istərdik ki, Karkox, Kapkox rəmzlərindəki kox rəmzi, sufizmdə haq/xaq, yəni Allah mənasındadır. Deməli, Karkox rəmzi Qor Allahı deməkdir. Buradakı Kap/Kaf [KP/KF] rəmzi isə Ka, yəni Ağa rəmzi ilə Apa/Afa, yəni Pta/Yafət rəmzlərinin birləşməsi mənasında, Yafətin Allaha çevrildiyi yer deməkdir. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Kif, yəni Qaf rəmzi Petr rəmzi ilə bağlıdır və yazılanlara görə, əvvəllər Petr - Ioninin oğlu Simon adlanırdı və qulluq vaxtı o Kif adlandı. Yəni, Qaf dağı Ionindən - ilkin Nun sularından yaranmış Göydəki aləmin, yəni Səmanın (Sima/Simon) rəmzidir və insanın Allahla birləşməsindən sonra ona Kif, yəni Qaf adı verilmişdir. Digər tərəfdən, Qaf rəmzi - ruhun insan bədənindən çıxıb ilkin materiyanı səyahət etməsinin rəmzi olan Quffu rəmzi ilə eyni mənalıdır ki, sufi müdriki Bəhaullanın məşhur «Yeddi vadi» mistik yazılarında bu rəmzdən danışılır. Bəhaulla yazır: «Kaf, və ya Qaf (k və ya q) – «kuffi» («azad ol») mənasındadır, yəni ki, «ehtirasının tamah etdiyi şeydən azad ol: sonra isə öz Allahına tərəf addım at»… Kaf «kuffi» mənasındadır, yəni ki, «məhdudiyyətə bürünməkdən azad ol ki, Müqəddəslik dayanacaqları haqqında bilmədiklərini biləsən» [58]. Deməli, Qaf (Kap) rəmzi, insan ruhunun Göy səması ilə birləşməsinin, yəni yuxarıda yazdığımız sexetxotepin, müqəddəs Yafətin yarandığı dağın rəmzidir.  

Qaf [QF] rəmzinin – «çadır kimi yerə bərkidilmiş» mənasını verən Fekoya kimi də oxumaq olar ki, məna etibarilə bunlar eynidirlər. Foken [8; 1Par.4:32] rəmzi isə Əhdi-Ətiqdə Simeon qolunda şəhərdir. Paralel yerdə [8; Nav.19:7] bu rəmz Efer kimi yazılır. Bu isə o deməkdir ki, sexetxotep rəmzi elə efirdir ki, səma çadırı kimi yerə bərkidilmişdir. 

Əhdi-Ətiqdə Qef [8; Nav.13:3, IÇar.6:17] - beş şah şəhərindən biri sayılır. Bu şəhərdəki Oved-Edomun evində bir müddət «Əhd sandığı» («Kovçeq Zaveta») [8; 2Çar.6:10-12] yerləşmişdir və orada şah evinin bütün qızıl və gümüşləri və bütün qabları saxlanılmışdır [8; 2Par.25:24]. Oved-Edom - levit və merarlı [8; 1Par.15:18-24] sayılır ki, burada levit [L-VT] rəmzi Betel [BT-L] rəmzi ilə eynidir və bu rəmzin kökündə - tam kamilliyə çatma, daxili gözün açılması, hər şeyi başa düşmə və s. mənasını verən Oved [VD], yəni bodi [BD] rəmzi durur. Oved [VD] rəmzi ilə eyni olan Bit [BT] rəmzi isə mətnlərdə «ev» mənasındadır. Əgər biz Edom rəmzinin də Atum Allahı və Adəmlə eyni olmsını nəzərə alsaq başa düşərik ki, Oved-Edom rəmzi – ekstatik vəziyyətdə Göydə Adəm rəmzində yaranmış evdir ki, bu ev Göydə qırmızı torpaq rəmzindədir. Tövratda Allah, levitlər üzərinə başçı və məbədgahın keşikçisi [8; Çisl.3:32] kimi Harun oğlu Elazarı qoyur ki, bu da müqəddəs evin bilavasitə Azər elində olması deməkdir. Allahın izraillilərə vəd etdikləri torpaq da «Göydəki el» mənasındadır: «Sizi, o torpağa aparacam ki, onun üçün, Mən əlimi qaldırıb, Ibrahimə, Isağa və Yaquba and içmişəm və onu sizə vərəsəliklə verəcəyəm» [8; Isx.6:8].

Qaf dağının Kaz orous adlanması - Kaz, yəni Oğuz dağının, orous/Arus/Aruz kimi qeyd olunan Osiris/Oziri/Azər rəmzlərinə aid olması deməkdir. Oğuzun həyat enerjisi (ilkin materiya), Osiris rəmzinin isə bu enerjinin toxumu rəmzində olması o deməkdir ki, Osiris Ağacı, yəni budaqları ruhlar dünyası olan həyat ağacı bilavasitə bu dağda «bitmişdir».

A. A. Bakıxanov «Gülistani Irəm» kitabında yazır: «Qədim ərəb coğrafları Qafqazı Cibal əl-Fəth o mənada adlandırırlar ki, onun təpəsində və dərəsində onlar çoxlu qələbələr qazanmışlar. Indiki Qafqazın və qədim Qaf dağının eyni olmasını sübut edən digər səbəblər də var. Qədim insanların bu dağa şamil etdikləri möcüzələrə gələndə, onları ya ehyam, ya da ki uzaq xalqların təsəvvür və nağılları kimi qəbul etmək olar ki, onlar nə Qafqazın özü haqqında, nə də bu gözəl dağların şimal qolu haqqında düzgün məlumata malik deyillər. Onların çoxu və hətta ən oxumuşu, Qafqazı insan mövcudluğunun ən son səddi hesab edirdi və buna görə də təəcüblü deyil ki, bu dağların güclü, vəhşi və cəld sakinlərini div, qadınlarını isə pəri adlandırırdılar… Hazırki dövrdə, səyyahlar bir neçə dəfə Yer kürəsini gözdən keçirmişlər, Amerikanı və Okeaniyanı kəşf etmişlər, qədim coğraflarının bütün göstəricilərini indiki əhaliyə tətbiq etmişlər, lakin Qafqazdan başqa heç bir dağ, qədim yazılardakı fantastik və rəvayətlərə uyğun gəlmir» [120; 20]. Ərəb mənbələrində Qaf dağının Cəbəl əl-Fəth adlanması, bu dağın Qəbələ/Qubla/Qiblə və Ptah rəmzləri ilə eyniliyi mənasındadır ki, bu da qədim Misirin Ptah elinin məhz burada yaradılması mənasındadır. Buradakı Cəbəl/Qəbələ/Qubl rəmzləri isə ona işarədir ki, Osiris/Oziri Allahınının «qutu»sunu su məhz bu Qublada (Bibl/Babil) sahilə atmış və o buradakı Qaba ağacda «ucalmışdır»,

N. Gəncəvi, Qaf dağında sədd çəkmiş Isgəndəri «Ruhülqüds» adlandırır ki, burada Qüds (Yerusəlim) deyəndə bilavasitə qədim yəhudilərin Kades-Varni adlandırdıqları «vəd olunmuş torpaq», yəni Kadus eli nəzərdə tutulmalıdır. Deməli, Iskəndər bilavasitə Kadus, yəni Qüds elinin ruhudur və o, burada Allah obrazındadır. Qüds isə Süleyman peyğəmbərin Allah üçün tikdiyi evdir və o, Talmuda görə, marlar, yəni midiyalıların torpağında yerləşir: «Süleyman peyğəmbərin Allah üçün tikdiyi evin ərazisində, yəni moria torpağında Ibrahim peyğəmbər Isağın qollarını bağlamış və bu yerdə Nuh gəmidən düşüb qurban kəsmişdir… və Adəm də burada yaradılandan sonra qurban kəsmiş və o məhz bu torpaqdan yaranmışdır...» və s. [145; 3]. Deməli, Adəm - Ararat dağları ərazisindəki moria, yəni marlar torpağından yaranmışdır. 

Misirdə, Naq Hammadidə tapılmış «Svidetelstvo istinı» adlı mətnlərdə yazılır ki, Süleymanın tikdiyi Allah evi – Yerusəlimdir (yəni Qüds [qades/kadus] – F. G. B.): «O – o adamdır (Davud) ki, Yerusəlimin bünövrəsini qoymuşdur, və onun oğlu Süleyman, hansı ki [zinadan] doğulmuşdur, Yerusəlimi, [güc] aldığı üçün cinlərin köməyi ilə tikmişdir. Qurtarandan [tikib] sonra, o cinləri [məbədgahda bağlamışdır]. O, onları yeddi qabda [yerləşdirmişdi]; (və) [onlar] uzun müddət burada, qabda [qaldılar]. Rimlilər Yerusəlimə [gələndə], onlar qabları açdılar, [və o saat] cinlər qabdan, zindandan azadlığa buraxılan kimi, çıxdılar» [34; 229]. Buradan belə çıxır ki, Yerusəlimi, yəni Qüdsü - Süleymanın elə orada bağladığı cinlər tikmişlər və onlar orada uzun müddət qalmışlar. 

Quran Süleyman peyğəmbər haqqında yazır: «(Bəlqis/Bilqeys) Dedi: «O Süleymandandır və Rəhman və Rəhim Allahın adıyladır!» (Quran, 27:30). Süleyman peyğəmbərin Rəhman və Rəhimin adıyla olması, onun həm tək Allah və həm də axirətdə gəlməli olan Mehdi obrazında olması deməkdir. Süleyman rəmzi, özlüyündə Sul və Amon rəmzlərindən ibarətdir ki, biz yuxarıda Irminsul rəmzində Sul rəmzinin Irmin, yəni Ra-Amon rəmzinə aid edilməsini yazdıq. El issinin (IssiEl – Sel), yəni Göydəki elin ruhunun Ra-Amon olması o deməkdir ki, o elə Rəhman, yəni Ra-Amon Allahıdır. Lakin buradakı Rəhim rəmzi qam-əri mənasındadır ki, bu rəmz və onun Mehdi ilə eyni mənada çıxış etməsi haqqında aşağıda yazacağıq. Bilqeysin (Bəlkis) Süleymanı Rəhman və Rəhim adlandırması, ilkin materiya və onda yaranmış ruhlar dünyası mənasını verən Bal (Vaal)-Oğuzun, yəni vilayəti Oğuzun (xaos), Süleymanı Allah kimi qəbul etməsi deməkdir.

Təbrizli Arakel özünün «Tarixlər kitabı»nda, cinlərin qaldığı Bolu (Bal/Vaal) dağındakı yerin ağzından daşın götürülməsini belə təsvir edir: «Ripsipenin qəbirinin üstündəki kiçik kilsə yerin dərin qatında, baş qurbangah hündürlüyünün altında tikilmişdir, qurbangah hündürlüyü isə üst tərəfdən kilsədəki qurbangaha çatmışdır. Kiçik kilsənin qapısını və pəncərəsini heç kəs görməmişdir, çünki onlar gizlədilmişdir. Bunu da səbəbi, kiçik kilsəni tikən öz işini o dərəcədə müdrikliklə yerinə yetirmişdir ki, kiçik kilsənin qapısı və onun yolu kənarda, kilsənin şimal qurbangahında qalmışdır: kiçik kilsənin qapısının eni və uzunu boyu tərpənməz böyük daşı yonub elə qoymuşlar ki, onu yerindən tərpətmək mümkün deyildir və kiçik kilsənin qapısına üzlük kimi etmişdilər: bütün bunlar o dərəcədə müdrikliklə düzəldilmişdir ki, heç kəs, orada qapı olmasını ağlına belə gətirməzdi və başa düşməzdi ki, bu daş onun qapısıdır, daşı sadəcə tikilmiş divarın bir daşı kimi qəbul edərdi… Sonra onlar qəbirin üstündəki kiçik kilsəyə düşdülər və baş daşını kənara diyirlədərək bakirə Ripsimenin qəbrini qazmağa başladılar və müqəddəs Ripsimenin qalıqlarının olduğu tabuta çatdılar. Sirli yerdən, tabutu qalıqla birgə əvvəlki yerindən tərpədənədək çox qazdılar. Sonra qalıqla dolu olan tabutu, kiçik kilsədən böyük kilsəyə çıxartdılar və qalıqları oğurlamaq istədilər… Qalıqların gizlədildiyi dağı, bütün yerli əhali Bolu adlandırır: o Aparner kəndinin yaxınlığında yerləşir, bu, mağaralarla dəlinmiş yüksək dağdır» [30; 16]. Gördüyümüz kimi, buradakı qəbir bakirə Ripsimeyə aid edilir ki, bu rəmz Göy dünyası mənasında «Səma-Piri» deməkdir. Aparner rəmzi isə bu Aran (Ner) elinin Apar, yəni Pir torpağında olması deməkdir. Amon Allahının qəbrinin qadın rəmzi ilə adlandırılması, Allah elinin qadın rəmzli ruhlar dünyasında yerləşməsi mənasındadır. Faktiki olaraq burada əl-Beyt, yəni Betil daşının (Kəbə) götürülməsi və Amon Allahının qəbrinin açılması qeyd olunur. Quranda da bu qapıların axirətdə açılacağı qeyd olunmuşdur: «Əgər biz onlara Göyün qapılarını açsaq və onlar orada qalxmağa başlasalar, onlar deyərdilər: «Bizim gözümüz bağlanmış, biz sehirlənmişdik!» (Quran, 15:14,15). 

Süleyman peyğəmbərlə bağlı Quran yazır: «O (Hüthüt quşu) çox qalmadı və dedi: «Mən elə bir şey öyrəndim ki, sən onu bilmirsən və sənin yanına Səbadan doğru xəbərlə gəlmişəm. Mən qadın tapdım ki, onları idarə edir və ona hər şey verilmişdir və onun böyük (əzəmətli) taxtı vardır. Mən təyin etdim ki, o və onun xalqı Allah əvəzinə Günəşə sitayiş edirlər və şeytan onların əməllərini onlar üçün bəzəmişdir və onları yoldan çıxarmışdır və onlar düz getmirlər!» (Quran, 27:22-24). Hüthüt quşunun Süleymana xəbər gətirməsi deyəndə, quş kimi təsəvvür olunan insan ruhunun, ona ilkin materiyadan xəbər gətirməsi başa düşülməlidir ki, bu da ekstatik vəziyyətdə mümkündür. Deməli, burada Süleymanın, yəni Amon Allahının ruhunun tərikə yolu ilə ilkin materiyaya daxil olması və onun sirlərinə bələd olması başa düşülməlidir. Qadın rəmzi isə yazdığımız kimi ilkin materiyanın rəmzidir və Bilqeysin əyanlarının «Biz güc və qüdrət sahibiyik, hakimiyyət isə səndədir. Bax, gör sən nə əmr edirsən!» (Quran, 27:33) deməsi, ilkin materiyanın Amona tabe olmasına hazır olması kimi qəbul edilməlidir. Bilqeysin, Süleyman peyğəmbərin sarayına daxil olması və onu dərya sayması, Amonun tikdiyi yeraltı aləmin, Ümman dəryasının rəmzi olması mənasındadır: «Ona dedilər: «Saraya daxil ol!». O, onu görəndə, onu dərin bir su dəryası sandı və baldırını açdı. O dedi: «Bu büllardan olan hamar bir saraydır». O dedi: «Allahım, mən özüm özümü incitdim və Süleymanla birlikdə aləmlərin Rəbbi olan Allaha təslim oldum!» (Quran, 27:44). Bu isə o deməkdir ki, başı Göylərə çatan və Göylə Yerin təməl evi olan Etemenankini Süleyman elə tikmişdir ki, cəhənnəmin sinəsində olan bu yeraltı abidədə ilkin sular, yəni materiya mövcud olmuşdur.

Quranda, cinlərdən Ifritin: «Mən sənin yanına onunla (Bilkisin taxtı ilə) sən yerindən durana qədər gələrəm: mən bunun üçün güclü və etibarlıyam!» (Quran, 27:39) deməsi, Amon Allahının, ekstatik vəziyyətdən çıxandan sonra Göy aləminə sahib olması deməkdir. Biliyi kitabdan olanın: «Mən onunla sənin yanına, bir göz qırpımında gələrəm!». O onu öz yanında bər-qərar olmuş görəndə dedi: «Bu mənim Allahımın rəhmindəndir ki, məni, minnətdar və ya naşükür olmağımı imtahana çəkmək üçündür. Kim ki minnətdardır – özü üçün, kim ki naşükürdür - mənim Allahım varlı və rəhmlidir» (Quran, 27:40) deməsi, axirətdə gələn Mehdi obrazının bir göz qırpımında Süleyman kimi Göylərə sahib olacağı mənasındadır. Əhdi-Cədidə görə də axirətdə gəlməli olan Məsih, cinləri - cinlər şahının qüdrəti ilə qovur [8; Mk.3:22], M. Xorenatsi isə bildirir ki, cinlər - marlar ölkəsi ilə, yəni Süniklə bağlıdır [122; 47].

Süleyman peyğəmbərin cinləri Yerusəlimdən buraxması hadisəsini mənbələr Makedoniyalı Iskəndərlə də bağlayırlar. Burada bildirilir ki, Böyük Iskəndər Qoq və Maqoqu (Yəcuc, Məcuc), Kaspi dənizinin sahillərində dağdakı dərəyə qovub, onları böyük qaya ilə bağlamışdır. Digər mənbədə isə qeyd olunur ki, Herakliya isə, qisas məqsədi ilə Kaspi qapıların açıb, bu ən vəhşi tayfanı buraxmışdır [2; 257, 258]. Belə çıxır ki, Babil qülləsi, Yerusəlim və Kaspi qapıları - Kadus ölkəsində yerləşən ölüm şahlığının müxtəlif adlarıdır. Makedoniyalı Iskəndərin arvadı Roksananın Baktriya, yəni Midiya şahzadəsi olması, Iskəndərin özünün eyni zamanda «ruh əl-kudus» (ruhulqüds), yəni kadus elinin ruhu adlanması o deməkdir ki, Makedoniyalı Iskəndər Qoq və Maqoqları bilavasitə Azərbaycan ərazisində bağlamışdır [2; 599].

Digər tərəfdən, cinlərin dərədən buraxılması deyəndə, cinlər məkanının qapısının hansısa dərədə olması mənasındadır. Quranda bu dərə, heyvani qüvvələri üstün tutanlar üçün axirətdə vəd olunmuş cəhənnəmdir: «Onların ardınca namazı tərk edib şəhvət dalınca gedən bir nəsil gəldi. Onlar Ğəyy dərəsində olacaqlar!» (Quran, 19:59). «Qilqameş haqqında dastan»a görə isə, Allahlar yurduna da yol məhz hansısa dərədən başlanır. Əhdi-Ətiqə görə, bu dərədə, Midiyalılardan qorunmaq üçün Izrail xalqı mağara və istehkam tikmişdir: «Midiyalıların Izrail üzərində olan əlləri ağır idi və Izrail xalqı Midiyalılardan qorunmaq üçün özlərinə dağlarda, dərələrdə mağaralar və istehkamlar düzəltdilər» [8; 2Çar.17:9]. Belə çıxır ki, cənnət və cəhənnəmə aparan yol bilavasitə hansısa dərədən başlanır ki, onu Israil xalqı tikmişdir. Lakin biz yuxarıda yazdıq ki, subasma Iranın Xulvan dərəsindən o yana keçməmişdir və Quranda da bildirilir ki, «bitişik Göy və Yeri biz ayırdıq; bütün canlıları sudan yaratdıq, yerdə su onları çalxalamasın deyə, sabit dağlarda möhkəmləndirdik, doğru yolla getsinlər deyə, dərədən yol düzəltdik, Göyü qorunan ban (tavan) düzəltdik» (Quran, 21:30-34). Bu isə o deməkdir ki, bu dərədən başlayan yol həm Göy dünyasına və yeraltı aləmə aparır və s.

Təfsirçilərin və tarixçilərin izahına görə, Zü-l-qərneyn - Makedoniyalı Iskəndərdir. Yəcuc və Məcuclar isə – Qoq və Maqoqlar, yəni Şimalın yarıvəhşi tayfalarıdır. A. Bakıxanov yazır: «Bibliya cəmiyyətinin dərc etdiyi Bibliyanın şərhində deyilir ki, Yafətin oğlu Maqoqdan, Qafqaz dağlarında yaşayan skif xalqı yaranmışdır və orada, Yarmopol adlanan Maqoq şəhəri var idi. Qoq – Izrailin nəvələrinin birinin adıdır. Cadugərlərin şahı da Qoq adlanırdı. Müqəddəs Ieronimin və s. izahına görə Maqoqlar Kaspi dənizi sahillərində yaşayan skiflərdir, Qoqlar isə Şimal tərəfdə yaşayırdılar. Ucaldılmış bənd, çoxlu dəmir işlənmiş Dərbənd səddidir. Dərbəndi indi də «Dəmir-Qapı» adlandırırlar [120; 39]. Maqoqun Yafət oğlu olması və ondan skif/saklar nəslinin yaranması ona işarədir ki, Maqoq kimi qeyd olunan rəmz, «maq» mənasında Midiya şahları olan Sisaka əsilli Yafət-Aran nəslinə aiddir. M. Kalankatuasi də Maqoqları məhz kelt, qalatalıların əcdadı hesab edir ki, bu rəmzlər də gel rəmzinin variantlarıdır [81; 1/2].

XIII əsr aid xəritələrin birində, Maqoqların məskunlaşdığı ərazidə yazılır: «Burada Makedoniyalı Iskəndərin bağladığı on boy qalır. Qoq və Maqoq. Buradan, xalqın tatar adlandırdıqları çıxmışdır və onlar haqqında deyirlər ki, onlar çox dağların arxasından, bərk daşdan dəlib çıxmışlar və onlar böyük sahələri  tutmuşlar» [3; 763]. Belə çıxır ki, Qoq və Maqoqları elə Xəzər ətrafında yaşayan tatarlardır (şəkil 33). Orta əsrin digər xəritələrində də Makedoniyalı Iskəndərin Kaspi dağlarında bağladığı Qoq, Maqoqları - tatar hesab edirdilər ki, yazılanlara görə tatarlar məhz buradan çıxmışlır və mənbələrə görə bu tatarlar Israilin on boyundan törəmişlər [3; 763-765]. XIII əsrin macarları da Qoq və Maqoqları tatar hesab edirdilər [3; 120, 762]. Araşdırıcılar təəcüblə bildirirlər ki, Şərqi avropanın səkkiz milyonluq xalqını cəmi dörd yüz minlik tatarlar özlərinə tabe etmişlər [2; 266]. Parijli Matvey «Velikaya Xronika» kitabında da Qoq, Maqoqların səddi keçib kəlməsini qeyd edərkən, bu tayfanı tatar adlandırır və burada onlar qaniçən və insanları parçalayıb yeyən divlər kimi göstərir [2; 262]. Solin isə eyni rəmzləri skiflərə aid edir: «Daxili əyalətlərin skifləri kəskin həyat tərzi keçirirlər və mağaralarda yaşayırlar… Döyüşləri sevirlər. Ölülərin yaralarından qan içirlər.  Öldürülənlərin sayı çoxaldıqca, onların şöhrəti də artır, adam öldürməmək isə onlarda böyük ayıb sayılır» [3; 807]. 

                                                                              

                                                                                              33. Qoq və Maqoq xalqları göydən gələrək  

                                                                                             Müqəddəslər məkanını əhatəyə 

                                                                                              almışlar». XVII əsr [3; 764] 

Bildirmək istərdik ki, mənbələrdə Xəzər ətrafında yaşayan və «qaniçən» rəmzinin şamil edildiyi yeganə xalq – kadus xalqıdır ki, onları «qaniçən kadus» («qana susamış kadus») adlandırırlar. Fest Avlen (IV əsr) özünün «Yer dairəsinin təsviri» əsərində yazır: «Burada, Xəzər sularının yaxınlığında döyüşkən skif dolaşır, elə burada da qəddar albanlar yaşayır. Orada daşlı çölləri qana susamış (qaniçən) kadus, sürətli mardlar, qirkanlar və apirlər tutur» [50; 361]. Kadus rəmzi isə mənbələrdə gel və leq tayfalarına aid edilir. Bu ərazidəki yeganə gel, yəni Gelarküni nəslini erməni mənbələri Sisaka, yəni sak nəsli adlanıdırır. Deməli, mənbələrdə Israil/Izrail övladları deyəndə bilavasitə Azər elinin övladları olan gel nəsli başa düşülməlidir. Orta əsr səyyahı olan Plano Karpinin tatarları monqol adlandırması da, məhz qaniçən kadus nəslinin «monqol», yəni «Əman-Gel» – «Amon Allahının gel nəsli» olması deməkdir [3; 479]. Yuxarıda qeyd etdiyimiz macar missioneri Yulianın məktubuna görə də monqollar Qottadan çıxmış tatarlardır və onların başçıları da Qurqut olmuşdur [3; 163]. Monqolların Qottadan çıxmış tatar adlandırılması, onların Göydən gəlmələri ilə bağlıdır və biz yuxarıda bu haqda yazmışıq. 

III əsrdə yaşamış Etik Istriyski, Makedoniyalı Iskəndərin qarşılaşdığı Qoq və Maqoqlarıdan törəmiş kafir xalq haqqında yazır: «Bu xalq Antixristin dövründə böyük dağıntılar törədəcək və onu Allahlar Allahı adlandıracaq» [3; 807]. Burada Antixristin dövründə olacaq dağıntılar deyəndə, axirətdə baş verəcək məhəkəmə günü başa düşülməlidir. XVII əsrin rus kartoqraf tarixçisi Semyon Ulyanoviç Remezov isə yazır ki, Makedoniyalı Iskəndər Amur çayının mənbəyinə qədər çatmış və orada silahını və aləmə səs salan zəngini gizlətmişdir [3; 408]. Burada silahın və aləmə səs salan zəngin gizlədilməsi, ilkin materiyanın rəmzi olan dirilik suyunun gizlədilməsi mənasındadır. 

Iordan, skifləri amazonkaların ərləri adlandırır. Isidor Sevilski «Qotlar tarixi»ndə yazır: «Sözsüz qotlar tayfası çox qədimdir: bəziləri onların yaranışını Yafət oğlu Maqoqa bağlayır ki, bu da onların, Yezekil peyğəmbərin sözlərinə əsasən son hecalarının uyğun gəlməsi ilə bağlıdır. Alimlər isə əksinə olaraq, onları əsasən Qoq və Maqoq yox, qet adlandırırlar». Onları, həddən artıq qorxmaz xalq kimi təsvir edirlər ki, onlar hətta Iudeyanı talan etmək istəyirmişlər. Prokopiyaya görə onlar massagetlərdən yaranmışlar. Belə çıxır ki, mənbələrdə qet adlandırılan quti, yəni Xuda nəsli elə Qoq və Maqoqlardır.

Siciliyalı Diodor [11/43] yazır ki, əvvəllər skiflər Araks çayının sahilində yaşayırdılar. Sonra isə «onlar Qafqaz dağlarında özlərinə ölkə aldılar». Burada ölkə almaq, ölkə qazanmaq rəmzi Göydə ruhlar dünyası yaratmaq mənasındadır. Herodota (IV/5)  görə, bu kəşf olunmamış ölkənin ilk sakini Tarqitay adlı adam olmuşdur. Skiflərin dediklərinə görə, Tarqitayın valideynləri Zevs və Borisfen çayının qızı olmuşdur. Onların şahlığı dövründə Skif torpaqlarına Göydən qızıl əşyalar: kotan, boyunduruq, balta və cam düşmüşdür. Herodotun rəvayətinə görə, köçəri skiflər Asiyada, Araksdan cənubda yaşamışlar: massagetlər tərəfindən sıxışdırılaraq, onlar Qərbə tərəf, kimmirilər ölkəsinə hərəkət etmişdilər.

Tar-qitay rəmzinin Allah mənasında olmasının nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, ruhdan (Zeus – [ZC/SS] –ruh) və çay qızından, yəni ilkin materiyadan doğum deyəndə Allahının yaranışı nəzərdə tutulur. Massagetlər tərəfindən sıxışdırılmaq rəmzi isə insanın iradəsi ilə ruhlarının ilkin materiyaya daxil edilməsi, yəni ekstatik vəziyyətə daxil olma başa düşülməlidir və s.

Isidor Xarakskiy də Qoq və Maqoqları qotlar, yəni qutilər adlandırır. Buxari isə yazır ki, peyğəmbərin dediyinə görə, «Insanlar, Yəcuc və Məcuc (Qoq və Maqoq) divardan çıxandan sonra da Evə ümrü və həcc ziyarətini edəcək – insana düşmən olan bu varlıqlar, dünyanın ən kənar Şərqində - divar arxasında yaşayırlar və axirət gününə yaxın bu divar dağılacaq və onlar hər hündürlükdən gələcəklər» [44; 1593]. Müslüm və Hakimin hədislərinə görə də insanlar, Yəcuc və Məcucların bağlandıqları divarı dağıtdıqları günədək kef içində yaşayacaqlar. Allah Isa peyğəmbərə əmr edəcək ki, müsəlmanları toplayıb Tur dağında sığınacaq tapsınlar, çünki heç kim çox sayda olan Yəcuc və Məcuclarla mübarizə aparmaq qabiliyyətində olmayacaq. Onlar, göründükləri hər yeri boşaldacaqlar. Öz yollarında onlar bütün çayları qurudacaq və suları o vaxtadək içəcəklər ki, özləri axırda deyəcəklər: «Biz yerin insanlarına qalib gəldik, indi yenidən Göyə qayıdaq». Yəcuc və Məcucların gəlişini M. Kalankatuatsi, Xosrov oğlu Kavatın hakimiyyətə gəlişi kimi qeyd edir [81; 2/13].

Bütün bu sitatlardan çıxan nəticə odur ki, Kəbə daşı elə Yafət oğulları olan Qoq və Maqoqlardan müdafiə üçün tikilmiş Dərbənd səddidir. Dərbənd səddinin «dəmir qapı» adlanması isə mənbələrdə Göyün «dəmir» adlandırılması ilə əlaqədardır. Qədim Misir mətni olan II-ci Paynocemanın sarkofaqından tapılmış sənəddə deyilir: «Allahların Atası, müqəddəs Allah Amon Ra... O, Göyün dəmir hasarını öz suyunda yaratmışdır...». Deməli, Dərbənd qapılarını dəmirdən etməklə, Allah əridilmiş dəmirin buxarından da Göydə ruhlar dünyasının qapısını düzəltmişdir. Ümumiyyətlə, qədim misirlilərə görə torpaq - yumşaq, boş cisimlərdən, Göy isə daha bərk maddədən (mis, dəmir) yaranmışdır və hər ikisi sularla yuyulur və su xaosunun içindən torpaq kimi çıxmışdır [23; 228]. «Piramida mətnləri»ndən başqa, Əhdi-Ətiqdə və Homerin poemasına görə də Göy misdən yaranmışdır [23; 243]. 

Strabonun yazılarında ümumilikdə 25 dəfə Kaspi qapılarından danışılır. Bu isə o deməkdir ki, qədim yazılarda «qapı» rəmzi xüsusi məna kəsb etmişdir ki, onu hər yerdə vurğu ilə qeyd edirlər. Qədim Misirdə isə «Ölülər kitabı», «Mağaralar kitabı» və s. kitablarla yanaşı «Qapılar kitabı» da olmuşdur. 

Qədim Misir yazılarının birində qeyd olunur ki, e. ə. 1300-cü ildə 5-ci ilin payızında II Ramses böyük ordu ilə sərhəd qapısı olan Çil qapısını keçdi. O, dənizkənarı Sidr vadisini ötüb ölkənin dərinliyindəki Kadeşin (Kadus-F. G. B.) cənubuna gəldi və s. Mənbələrdə Misir tarixinin müxtəlif dövrlərində Çil qapısını «Şərq qapıları», «Şimalın iki qapısı», «Aralıq dənizinin qapıları», «Caru qalası», «Nil vadisində olan Çilu sərhəd qalası» və s. adlandırırlar. Başqa bir yazıda oxuyuruq: «Göyün qapısı, Ra-nın üfüqünü açaraq açılır. Osiris üçün Busirisin, Abidosun qapısı açılır» və s. Qurana görə də Göyün, cənnətin, cəhənnəmin və s. qapıları mövcuddur (Quran, 54:11, 57:13, 78:19, 38:50, 39:72,73, 40:76). Lakin buradakı «Şərq qapı»sı, yəni Əl-Bab əş-Şərq rəmzi eyni zamanda Dəməşq (Atum-Sak) şəhərinin qapılarının birinin adıdır. Onun qapılarının digər adları isə - Bab əl Cəbiyə (Qaba aləmin qapısı), Bab əl Saqir (Sokar dünyasının qapısı), Bab əl Kəbir (Əkbər – Allahın qapısı), Bab Tuma (Atum Allahının qapısı), Bab ən-Nəhr (Nəhr – şirin su, yəni ilkin materiyanın qapısı), Bab Kaysan (Oğuzan – Oğuz dünyasının qapısı) qapılarıdır. Bu isə o deməkdir ki, Dəməşq rəmzi də bilavasitə ruhlar dünyasını qapısı ilə bağlı olan rəmzdir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz Selanın, yəni Sul keçidinin eyni zamanda Alpan adlanması, onun alpanlar, yəni ruhlar eli olması deməkdir. Maraqlı haldır ki, «VII əsr Ermənistan coğrafiyası»nda Ermənistanın sol sahilində iki ölkə adı, Lpin və Çolanın adı çəkilir. «Alban tarixi»ndə (2/14). isə yazılır: «... mənim atam bu 3 ölkəni - Aqvaniya, Çoqa və Lpiniyanı əbədi mülkiyyətə almışdır». 

Çoqa rəmzini açmaq üçün «Kitabi - Dədə Qorqud» abidəsinə müraciət edək. Biz yuxarıda yazdıq ki, «Kitabi - Dədə Qorqud»un axırıncı boyunda, «Iç Oğuz» sözünün əvəzinə «Üç Oq», «Taş Oğuz» əvəzinə isə «Boz Oq» yazılmışdır. Bildiyimiz kimi oq, aqa, ağa rəmzləri sufizmdə ğuz, oğuz rəmzləri kimi həyat enerjisi anlamındadır. Deməli, «Üç oq», yəni Çoq sözü də Iç Oğuz mənasını verir. Lpiniya sözü isə Alpaniyə - Alpan ölkəsi fikrini ifadə edir. Movses Kalankatusinin «Aqvaniya Tarixi» (VII əsr) kitabında, Oq/Aqu rəmzi Aquanka, yəni Albaniyaya aid edilir. Burada Alu/El rəmzi - Aqu/Oq kimi yazılmışdır ki, görkəmli etnoqraf Q. Qeybullayev bunu, erməni dilindəki «L» rəmzinin əvvəllər «Q» rəmzi kimi yazılması ilə əlaqələndirir [50; 435]. Sufizmdə isə «L» rəmzinin «Q» rəmzinə keçidi, Göydə yaradılmış «El»in ilkin materiyadan, yəni «Q» (H/X/Ğ/K/G) rəmzindən yaranması ilə əlaqədardır.  

Sebeosun yazdıqlarından bilirik ki, Albaniyada Çora və ya Çoqa şəhəri olmuşdur [106; 3/35]. Və məlumdur ki, əvvəllər Alban katalikosu və şahlarının iqamətgahı Dərbənd ətrafındakı Çoqa şəhərində yerləşmiş, sonradan Partav şəhərinə köçürülmüşdür [123; 70, 71]. Qədim Misirdə isə Çoqa rəmzi qalaya aid edilir ki, araşdırıcılar bunu «Çiku qalası» kimi qeyd edirlər [220; 104]. 

Digər tərəfdən, «Iç Oq», yəni Çoq rəmzi mənbələrdə Uçuq və ya Qaraçuq kimi də yazılır ki, burada Qaraçuq rəmzi «Qor Allahının (Qorqudun – F. G. B.) Iç Oğuz eli» kimi başa düşülməlidir. Mahmud Kaşğari yazır ki, Qaraçuq adı Oğuz ölkəsinin adıdır və xəritədə Qaraçuq dağını Oğuzun vətəni kimi göstərirlər [126; 55]. «Kitabi - Dədə Qorqud»da Qaraçuq rəmzi – «ərənlərin əvrəni Qaraçuq çoban» kimi yazılır ki, bu da Qaraçuğun - «ari irqinin seçilmiş»i, yəni yəhudisi olması deməkdir [4; 43]. Sebeosda Iç oğuz rəmzi Şəhri -Vaxeiç kimi yazılır ki, bu da «bəglərin Iç şəhəri» mənasındadır. Qədim Misir yazılarında da, məhz bu mənada qeyd olunur ki, çar (firon – F. G. B.) - «evin» «içində», yəni Iç Oğuzda, bəzi əshabələr isə «çölündə», yəni Tış Oğuzda yaşayırlar [41; 342].

Mövzumuza qayıdaraq qeyd edək ki, Betel daşının digər adı olan Baal-oz rəmzi də yuxarıda yazdığımız kimi Baal/Vaal ilahəsi rəmzində ruhlar dünyası mənasını verir. Lakin Baloz/Valos [BLZ/VLS] rəmzi mənbələrdə Vilus [VLS] kimi də işlənir ki, Muvattalisin müqaviləsinə görə, Iskəndər məhz Vilus [Troya] şahının götürülmə oğludur [41; 150]. Azərbaycanın cənub bölgəsində, Talış (Tilos/Talos) dağlarında Vəlişdi kənd adı və Viləş çay adı kimi qalmış Vilus [VLS] rəmzi, sufizmdə eyni zamanda Silva [SLV] kimi oxunur. «Ruhulqüds», yəni Qüds/Kadus elinin ruhu olan Iskəndərin Vilus şahının oğlu olması, onun Talış dağlarındakı kadus elinin ruhu olması deməkdir. Vilus rəmzinin digər variantı olan Silvlərin Alban dağları ətrafında yaşamaları haqqında Böyük Pliniy, Favst Buzand, Aqafanqel və s. tarixçilər yazmışlar. Deməli, Silvlər, yəni Viluslular elə Talış dağlarının Kadus elində - Alban (indiki Əlvan) dağının ətrafındakı azəri xalqıdır. 

Betel daşının digər adı olan Petra rəmzi təbii ki, Pta-Ra mənasında Allah Amonun, yəni Əmanın adlarıdır. Biz yuxarıda yazdıq ki, bütün Allahların mənası Amon, Ra və Ptadır. Bədəni Pta, Sifəti - Ra Günəşi olan Allahın adı Amon, yəni Əmandır ki, insanlar üçün sirr qalsın deyə, ona «öz adını gizləyən Amon» da deyirlər. Deməli, Petra deyəndə, burada Allahın bədəni sayılan Pta, yəni Pet - Yapet/Yafət nəsli, onun torpaqları və Ra Günəşi, yəni Allahın Üzü - Onun Öz mövcudluğu başa düşülməlidir. Bu isə o deməkdir ki, Petra daşı - həm Yafət övladlarının yerdəki torpağı və həm də Allahın eli olan ruhlar dünyasına, yəni Yafətə verilmiş «Sim» - «Səma çadırına» [8; Bıt.9:27] keçiddir. 

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, müqəddəs örtük sahibləri, yəni «əhli əl Qisə» («əhli əl Beyt») elə Oğuz tayfasıdır və Iç Oğuzun, yəni ruhlar dünyasının da yolu məhz onların ərazilərində yerləşən Betil daşından başlanır. Əl- Qisə [QS] və Ukaz [KZ] rəmzləri yəhudi və xristian mənbələrində əsasən Aqios [QS] və Aqiazo [QZ] kimi yazılır və müqəddəs mənasını verir. Digər tərəfdən, qeyd etdiyimiz kimi, bu rəmzlərin yerinə mənbələrdə əsasən «müqəddəs» mənasını verən yəhudilərin «kodeş», yəni Qades/Qüds/Kades/Kadus rəmzi işlənir. Müqəddəs mənasını verən kodeş (qüds) rəmzi – islamda «mü-qəddəs» [M-QDDS] (müqayisə et: kadoş-kadoşim) kimi yazılır və «əqdəsan» kimi müqəddəslər nəslinə, «kitabi-əqdəs» kimi isə müqəddəs kitablara aid edilir. Eyni zamanda Beyt əl-Müqəddəs rəmzi mənbələrdə həm Qüds və həm də Beyt əl-Məqdis formasında göstərilir ki, Məhəmməd peyğəmbər bu şəhərdən Meraca qalxmış və ona görə də bu şəhər müsəlmanların da müqəddəs şəhəri hesab edilir. Digər tərəfdən müqəddəs (kadus [KDS]) rəmzi «Kitabi - Dədə Qorqud»da Bügdüz [B-KDZ] (Bükdüz Əman), qədim Misir yazılarında isə Təkdüz [T-KDZ] kimi Misirin baş Allahı Əmana (Amon) aid edilir [62; 44]. N. Gəncəvi isə bu rəmzi taxta aid edir ki, «Təkdis taxtının» sahibi «Sahibkəran», yəni yerin - Göyün sahibi, ağasıdır. 

Ukaz şəhərinin adı Oğuz rəmzi ilə eyni mənalıdır və Qos/Aqios/Aqiazo rəmzləri ilə eyni kökdəndir. Nəzərə alsaq ki, Taif [TF] şəhərinin adı sufizmdə Fit/Pta [FT/PT] rəmzləri ilə eynidir (Apa-Ata = Ata-Apa), razılaşarıq ki, bu rəmzlər kadus elinin, yəni Talış dağlarında yaşayan və Allahın «gizli adını bilən» türk oğuzların Yafət (Aran) nəsli ilə bağlıdır.

Bildirmək istərdik ki, rusların Allah mənasını verən Qospod sözü «Aqios Pta», yəni «Müqəddəs Yafət» (və ya Oğuz Yafət) deməkdir və bu rəmz «Pta Sak» mənasında olan «padişah» rəmzi ilə eynidir. Deməli, mənbələrdə padişah deyəndə - Qospod, yəni Allah nəzərdə tutulmalıdır. Erməni yazılarında Qospod rəmzi Patqos kimi də yazılır və bu rəmz xazr, yəni ölümsüzlük qazanmış Xızır rəmzi ilə eyniləşdirilir (xazr Patqos) [81; 3/21]. Xızır rəmzindən Həzrət, yəni Xızır-Ata rəmzi də yaranmışdır ki bildiyimiz kimi, padişahlara müraciət edərkən «Əlahəzrət», yəni «Həzrət elindən olan» ifadəsi ilə müraciət edirlər. 

Qospod rəmzi ilə eyni olan Patqos rəmzi mənbələrdə Şaxen-Padqosapan və ya Padqosakan kimi də qeyd olunur. Əgər Qospod rəmzi Oğuz-Yafət kimi açıqlanırsa, buradakı Pad-qos-apan rəmzi, Yafət-Oğuz-Pan kimi açıqlanır və Oğuz-Yafət rəmzinin Pan elinə, yəni Alpana aid edilməsinə işarədir. Biz yuxarıda yazdıq ki, Yegnək yuxuda ikən, ala gözün açıb dünya görür və burada ağ-boz atlar çapdırar alpanlar görür. Ağ işıqlı alplarla bərabər orada Dədə Qorqudu və dayısı Əməni, yəni Amon Allahını görür. Bu isə o deməkdir ki, Alpan ölkəsi elə Allahlar ölkəsidir. 

Mənbələrdə Albaniyanın, Lpiniyanın, və Çolanın katalikosu - Alban katalikosu adlandırılır [81; 3/24]. Buradakı Kata-likos rəmzi də kuti/xuda və el-kos, yəni Oğuz eli rəmzlərindən ibarətdir ki, ümumilikdə bu rəmz Oğuz elinin Xudası, yəni Allahı mənasını verir. Pad-qos-akan rəmzi isə, mənbələrdə Küni kimi qeyd olunan Gelarküni rəmzinə işarədir ki, Göydəki Alpanlar yurdu da bilavasitə bu bəglər yurdunda yaranmışdır. 

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki Oğuz eli xristianlıqla bağlıdır və mənbələr də təsdiq edir ki, Albaniyada xristianlar yaşamışlar. Zəkəriyyə Qəzvini (XIII əsr.) oğuzları xristian saymışdır. Yazılanlara görə, onların şimal qoşuları olan kimakların ölkəsində qaya olmuşdur ki, onda adam ayağının, dizinin və uşaq ayağının izləri var idi. Oğuzlar onu Isa peyğəmbərə aid edib, bu izlərə səcdə edirdilər [72; 565]. Bu isə o deməkdir ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz qaya, daş rəmzi bilavasitə Allah və Isa peyğəmbərlə, yəni axirətdə gəlməli olan Mehdi ilə bağlıdır.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ruslar və iranlıların Allah mənasını verən Boq/Baqa rəmzləri də türklərin Bəg (sufizmdə «Allaha qovuşma», «Allahla vəhdət») rəmzindən götürülmüşdür. Belə çıxır ki, Allahla bağlı qədim dillərdəki bütün rəmzlər bir nəsilə - yalnız və yalnız Allahlar nəslinə aiddir və bu adlar altında bilavasitə onlar və onların yerdəki törəmələri başa düşülməlidir. Talış dağlarında yaşayan pir bəglərinin Quti, yəni Xuda adı - ərəb və digər dillərdə Allah mənasını verirsə, bu adın digər forması olan Qad rəmzi ingilis dilində «Allah» deməkdir. «Ərəb» rəmzi də məhz bu mənada Midiya maqları olan bu bəglərin «Rəbb», yəni Allah nəsli olması ilə əlaqədar olaraq onlara verilmişdir. 

Qeyd etmək istərdik ki, Qospod rəmzi əsasən yunan rəmzi olan «Kurios» kimi tərcümə edilir ki, bu da «Qor/Kor Allahı» (müq. et: Quran – Qərəə) mənasındadır. Əhdi-Ətiqdə «Kurios» rəmzi həm Allaha və həm də insanlara aid edilir. Latın sözü olan «Kuriya» sözü isə tayfa birliyi, onlarla tayfanın birliyi mənasındadır [3; 537]. Eyni sözü yəhudilərin El, Eloah, Elohim Allahına da aid etmək olar ki, bu rəmz də Allahla yanaşı «bütpərəstlərə» şamil olunur [8; XXXI]. 

«Əhdi-Ətiq»də yəhudilər Allaha «Savaot» da deyirlər ki, bunun da açması «Səba (Issi-Ba) Ata»dır. Savaot adı «Septuaqint»də Pantokrator (Punt+Kor+Tor) kimi tərcümə edilmişdir ki, bu da Səba (Ievus/Bəzz rəmzləri) elinin - Pont eli, Allahın isə «Qor Ata» olması mənasındadır. Maraqlı haldır ki, qədim Misir yazılarında Amon Allahın baş məbədgahı Liviya vahəsi olan Siva/Savada yerləşir. Digər yerdə isə midiyalılar - qəddar liviya tayfası hesab edilir [75; 182]. Misirlilərin macay adlandırdıqları liviyalı madaylar eyni zamanda mənbələrdə Puntun macayı da adlandırılırlar: «Mən sənə Göydə Ra ömrü qədər həyat verirəm. Puntun saqqallı macayı, onu yaratmış, hüdudsuz Allah» [116; 56]. Himnlərdə Amon Allahı təkcə «Puntun sahibi» və onu «yaradan» yox, eyni zamanda «macay torpaqlarının sahibi», «Böyük yaşıl dənizin hökmdarı», «Allah torpaqlarının yaradıcısı» və «liviyalıları və xauinebu-nu yaradan» adlandırılır [22; 98]. Səba elinin adı Azərbaycanda Savalan, Şabran, Sabail və s. adlarda qalmışdır. Rəhman Allahın eyni zamanda «Sübhan Allah», yəni Sübhün Allahı adlandırılması, onun Səba elinin Allahı olması deməkdir. Belə çıxır ki, Liviya rəmzi - «vilayə», Pont isə «Liviya vahəsi», yəni «vilayəti Səba»dır. 

Pont rəmzi Pan-Ata mənasında açıqlanır və Qorqud Atanın bu Pan eli, elə El - Pan, yəni Al-pan deməkdir. Rum mifologiyasında evin mühafizəçiləri olan Tanrıları – «Penat», yəni «Pan-Ata» adlandırırdılar. Pan rəmzinə qədim Misir yazılarında da rast gəlmək olar. Mətnlərin birində yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Səni salamlayıram ey Göyün şimalındakı böyük göldə yaşayan, adi gözlə görünən və ölməz Omba. Sən Allah kimi diriləndə mən sənin altında durdum. Mən səni gördüm və mən ölmədim: mən sənin üzərindən qalxdım və Allah kimi dirildim… Şu Allahı mənə qalxmaqda kömək etdi, işıq Allahı məni pilləkənin iki tərəfindən möhkəmləndirdi və heç vaxt sönməyən ulduzlar [məni] düz yola istiqamətləndirdi və məni məhv olmaqdan xilas etdi. Mən özümlə, məni Pena Allahının yanından ötəndə qoruyan şeyi gəzdirirəm: sən gəlirsən və sənə eşq olsun ey böyük Allah Pen! Mən, Sexet-Sasa-dakı (yəni Od sahəsi) Od gölündən çıxmışam. Sən Od gölündə, Sexet-Sasada yaşayırsan, mənim həyatım isə böyük Allahın əl ağacındadır [6; 501]. Burada Pen Allahı faktiki olaraq Amon Allahının obrazında göstərilir. Bu mətndə gözətçi Nu obrazı isə, On şəhərinin, yəni Geliopolun gözətçisi mənasındadır və Mehdi obrazında çıxış edir. O Allahı gördüyü üçün, yəni ilkin materiyanı dərk etdiyi üçün ilkin materiyaya çevrilir və ölməzlik qazanır və s. 

Herodot yazır ki, «əkinçi-skiflərdən Şərqdə, Pantikap çayının o biri tayında köçəri skiflər yaşayırlar: onlar ümumiyyətlə heç nə əkmir və heç nə biçmirlər. Skiflərin bütün torpaqlarında, Gileyadan başqa heç yerdə ağaca rast gəlməzsən» (Herodot, IV/19). Burada Pantikap rəmzi, Punt və Kap, yəni Qaf dağı mənasındadır. Gileya isə bu Qaf dağının ərazisindəki Gel, Gelarküni torpağıdır ki, qədim Misir mətnlərində o Geliopol adlanır. Polibiy xəbər verir ki, Atropatenanın bəzi hissələri Pontdan da hündürə yüksəlir, bəzi hissələri isə Fasisdən də hündürdədir və digər tərəfdən Girkan dənizinə çatır» (Polibiy V/55). Gürcü mənbələrində Fasas/Fason rəmzi Rioni, yəni Aran/Arian/Uran kimi qeyd edilir. Yunan mifologiyasına görə, Pont dənizini Uran və Geya yaratmışdır. Hind rəvayətində Pont rəmzi – Allahlar nəsli olan Pandu nəsli kimi göstərilir. Bu adla, «Maxabxarata» qəhrəmanları olan Bxarata qardaşlarının ataları da məlumdur ki onları atalarına görə Pandavalar adlandırırlar. Əhdi-Ətiqdə Ponti Pilat, yəni Pontun sahibi olan Pilat, axirət günündə Isa peyğəmbəri xaç ağacına bərkidir ki, bu da rəmzi mənada yerdən Göyə qədər ucalmış həyat ağacının Məsihə verilməsi deməkdir. Bütün bunlar o nəticəyə gətirib çıxarır ki, Punt rəmzi bilavasitə Azərbaycan ərazisi ilə bağlıdır. Herodot Atropatena ərazisində yaşamış Pantimat tayfalarının adını çəkir [50; 258]. Əgər nəzərə alsaq ki, Pantimat rəmzindəki mat rəmzi Mada/Mata, yəni Midiya mənasındadır, razılaşarıq ki, Punt elə Midiyanın ən qədim rəmzlərində biridir.

Qədim mətnlərin birində deyilir ki, Allah Puntu hansısa Allahın evində yaradır: «Mən sizi məlumatlandırıram ki, Mənə əmr verənə tabe oldum… əmrə əsasən onun məbədgahının qarşısında, onun gölünün qarşısında, Allah torpaqlarında ağac əkib onun evində Puntu təşkil etdim…» [75; 264]. Burada «ağac əkib evdə Puntu təşkil etmək» deyəndə, yuxarıda yazdığımız kimi, bir elin içində digər eli yaratmaq, yəni Tış Oğuzun içində Iç Oğuzu təşkil etmək başa düşülməlidir ki, bu da Göydə ruhlar dünyasının yaradılması mənasındadır. Digər bir qədim Misir yazısında deyilir: «Ramses, qüdrətli şah, öz atası Amonun evində abidələr ucaldan, onun evini əbədilikdə və sonsuzluqda yaradan… Amonun dedikləri: «Baxın, (Allahlar) bu gözəl, təmiz və möhkəm məbədi, mənim sevimli oğlum, mənim cismimdən olan Ramses Şah mənim üçün tikmişdir: onu mən doğmuşam ki, öz evim üçün gözəllik yaradım, onu mən öz əzalarımın bənzəri olaraq yaratdım ki, mənim Ka-mın çıxışını bayram edim. Siz (Allahlar) gərək onu həyat və sakitliklə təltif edəsiniz, siz gərək onun gələcəyini yaradasınız, onu özünüzün bənzəri edəsiniz. O da, Ipet-Sut-da yaratdığına görə, siz ruhlar kimi - ruh olacaq, və onun adı, sizin adınızın axırda və əbədi çiçəkləndiyi kimi çiçəklənəcək» [103]. Burada Ramsesin, Allahların bənzəri adlandırılması və onlar kimi olması deyəndə, Ramses rəmzinin qamərlərin təcəssümü mənasında Mehdi obrazında olması mənasındadır ki, biz bu mövzuya aşağıda qayıdacağıq. Ramsesin atası üçün abidə ucaltması deyəndə isə dünyanın yaradıldığı zaman qamərlərin ucaltdığı abidə başa dşülməlidir ki, Ramses də yazdığımız kimi, bu Allahların təcəssümü sayılır. 

Amon Allahının yerdə ritualla, Göydəki materiyanı özünə tabe etməsi prosesi qədim Iran yazılarında da qeyd olunur. Belə ki yazıların birində Dara deyir: «Mən farsam, və Fars ölkəsindən mən Misiri özümə tabe etdim» [75; 135]. Digər yerdə isə o bildirir: «Mən, Misirdə axan Piran çayından Fars ölkəsindən yayılan dənizədək bu kanalın qazılmasını əmr etdim» [59; 44]. Burada fars/pars deyəndə pir-issi, yəni pir ruhu başa düşülməlidir ki, Göydəki Amon Allahı məhz Misir pirinin (pirao), yəni fironunun ruhudur.

Eyni mənalı yazılara M. Xorenatsinin mətnlərində də rast gəlmək olar: «Mənə görə Parfiyalı Artaşes Makedoniyalı Isgəndəri ötüb keçmişdi, belə ki, o öz ölkəsində qalmaqla Fiva və Babildə hökmdarlıq edirdi. O Alis çayını keçər-keçməz lidiya ordusunu məhv edərək Kryozu əsir götürə bildi. O hələ (Asiyaya) daxil olmamış artıq onun şöhrəti Attik qalasında səs-küyə səbəb olmuşdu. Onun aqibəti acınacaqlıdır. Kaş onun sonu qaçış zamanı deyil, hakimiyyət zamanı çataydı. Evaqaros ona təkrar edir: «Isgəndər və Daranın döyüşü Artaşesin döyüşü ilə müqayisədə çox kiçikdir. Belə ki, birincilərin döyüşü zamanı gün işığı qalxmış tozdan solmuş, digərində isə atılmış oxlar buludundan Günəşin qabağı tutulmuş və günorta vaxtı süni gecə əmələ gəlmişdi. O bir lidiyalıya belə, xəbər çatdırmaq üçün aman vermədi və hətta onların şahı olan Kryozu da manqala atmağı əmr etdi» [73; 13]. Burada Artaşesin öz ölkəsində qalmaqla Fiva və Babildə hökmranlıq etməsi, Amon Allahının hələ yerdə canlı varlıq olarkən ritual vasitəsi ilə ilkin materiyanı özünə tabe etməsi mənasındadır. Iskəndərin döyüşü zamanı gün işığının qalxmış tozdan solması rəmzi, qurban ruhlarının Göyü tutması mənasında Amon Allahının birinci ruhlar dünyasını yaratması prosesi mənasındadır. Daranın döyüşündə isə atılmış oxlar buludundan Günəşin qabağını tutulması və süni gecə əmələ gəlməsi isə gecə rəmzində olan Mehdinin axirətdə keçirəcəyi məhkəmə ilə bağlıdır.

Lakin Herodota görə, Dara eyni zamanda Bizans ilə Bosforun girişindəki məbədin qarşısına körpü tikilməsinə də əmr vermişdir və bu əmri Mandrokl həyata keçirmişdir. Bosfor (Bospor) rəmzi Baş pir mənasındadır ki, onu eyni zamanda Bəzz (Ievus) qalasındakı pir kimi də oxumaq olar. Bizans, yəni Vizantiya [VZ-NT] rəmzi isə Bəzz/Ievus [BZ/VS] rəmzi ilə [NT] Nut Göyü və Aton Allahı mənasındadır ki, biz bu rəmzin açıqlamasını aşağıda geniş verəcəyik. Deməli, Bizans ilə Bosforun girişindəki məbədin qarşısına körpü tikilməsi deyəndə, yer aləmi (Mülk) ilə Göy aləmi (Mələküt) arasına rəmzi mənada körpü atılması başa düşülməlidir. «Kitabi - Dədə Qorqud»da da Dəli Domrul bir quru çayın üzərinə körpü tikdirir və keçəndən otuz üç aqça, keçməyəndən isə döyə-döyə qırk aqça alır [4; 79]. Buradakı, otuz üç və qırx rəmzləri, o dünyadakı insanları mühakimə edən hakimlərin saylarıdır ki, mətnlərə görə insan ruhunu qırx iki hakim mühakimə edir. Bu prosesdə otuz iki hakim nəzarət edir ki, əlavə on hakimin səsi bilavasitə Amon Allahına məxsusdur. Keçəndən otuz üç aqçanın alınması, Allah qanunlarına əməl edənin Allah tərəfdən bağışlanması, döyə-döyə qırx aqçanı alınması isə Allah qanunların riəyyət etməyənlərin o dünyada Allah tərəfindən bağışlanmayaraq əzaba düçar edilməsi deməkdir və s.

Bosfor körpüsünün tikintisinə Mandroklın başçılıq etməsi deyəndə bu körpünün bilavasitə Herakl sütunları olması başa düşülməlidir ki, iki dünyanı məhz bu sütunlar saxlayır və insan öləndən sonra onun ruhu bu sütunlar vasitəsi ilə Göy aləminə qalxır. Mandrokl rəmzi özlüyündə Manda [MND] və Rakl [R-KL] rəmzlərində yaranmışdır ki, qədim Misir yazılarında ölüm şahlığı Amenti [MNT] adlanırdı. Buradakı Rakl (Erakl/Raxil) [R-KL] rəmzi isə bizə deyir ki, bu yol bilavasitə Gelar [GL-R], yəni gel elindən başlanır və s.

Tala

Mənbələrin yazdığına görə, yaradıcı Allah ilk dəfə ilkin sulardan Herakl şəhərində quruya çıxmışdır ki, bu şəhərin digər adı da Xonsudur (qəd. misir. Xensu, kopt. Xnes, ərəb. Axnes). Yazdığımız kimi, Xonsu – Misir mətnlərinə görə Amon Allahının və Mut ilahəsinin oğludur və onu Bakenxonsu (bəg Xonsu – F. G. B.) da adladırırlar. Xonsu [XN-S] adının digər variantı isə Kanişdir [KN-Ş]. Kiçik Asiyanın Kaniş şəhəri, yəni «alum»u - «matumun», yəni ölkənin şəhəri kimi qəbul edilmişdir. Bu ölkənin nəzarətçiləri «rəbi sukkatim», «rəbi şaki», qala təsərrüfatı isə – «ekallum» adlanır [41; 47]. Burada Rəb [RB] rəmzi hökmdarlar nəslinə aid olub Rəbium, Rəbitum, Rəbiutum kimi, böyük hökmdar isə «şahlar şahı» mənasında «rubaum rəbium» kimi qeyd olunur. Qədim mənbələrdəki sufilərin «aləm» rəmzinin Göydəki ruhlar dünyası olmasını nəzərə alsaq qəbul edərik ki, buradakı «matum» rəmzi Mata/Mada mənasında Midiya fikrini ifadə edir ki, «sukkatim», «şake» rəmzləri da bu ölkənin saklara aid olması deməkdir. Belə çıxır ki, bu mənbədəki «ekallum» rəmzi mənbələrdə «qolelu», «xulul» və s. kimi qeyd olunan Xəlil nəslinə aiddir ki, bu «xanə» (kan/kün) bilavasitə Midiya ərazisində yerləşir. 

Ekallum rəmzi mənbələrdə «Belat-ekallim» kimi də göstərilir ki, bu da xürritlərin Pendiqalla adı altında ehtiram göstərdikləri, şumerlərdəki Nineqal (Nunqal/Qalunni - Qaliurunni ilə identikdir) - «saray Sahibəsi» ilə eynidir [3; 823]. Burada Belat rəmzi yuxarıda yazdığımız kimi Vilayət, Ekallim adı isə Gell, yəni «Xəlil eli» deməkdir. Deməli, «Belat-Ekallim» deyəndə «Gell, yəni Xəlil vilayəti» mənasında Allahın Göydəki ruhlar dünyası başa düşülməlidir. Buradakı Pendiqall rəmzi isə Qall/Gell elinin Punt ölkəsinə aid olması mənasındadır. Nineqal rəmzi isə onu göstərir ki, bu Gel eli bilavasitə ilkin materiyanın Nun sularında, yəni «okean»da yerləşmişdir.

Kaniş rəmzinin özü «kan issi» (Sünik [SNK]) mənasındadır və onu da «issi kan» - «sakan/sakin» kimi də oxumaq olar. Bu isə o deməkdir ki, bütün qədim yazıların gizli mənası bilavasitə xəlilullah nəslinə, yəni Midiyanın ən qədim tayfası olan sisakan/sak («sakin») nəslinə aiddir. Digər tərəfdən, biz yuxarıda yazdıq ki, ingilis salnaməçilərinə görə isə Rusiya Kansi adasında yerləşir və oranın əhalisi arıların yuvalarından çıxdığı kimi, bu xalq da Böyük şahlıqlara hücum etmək, böyük işlər görmək və qələbələr qazanmaq üçün çıxırlar [3; 757]. Rusların Kansi, yəni Kaniş/Xonsu adalarında yaşamaları onu göstərir ki, burada rus adı altında ruhlar dünyasında yaşayan Qoq, Maqoqlar nəzərdə tutulur. Çünki, məhz onlar arı kimi yuvalarından çıxaraq Yer kürəsində məhkəmə qururlar. Deməli, mənbələrdə rus [RS] deyəndə, mifologiyada insanları öldürən Ares [RS] Allahının nəsli başa düşülməlidir. Ares isə öz növbəsində Osiri/Oziri rəmzinin variantlarından biridir. Deməli, qədim mənbələrdəki Rusiya dövləti – Sünik/Sisakanda yaşayan qutilər, yəni tatar adlandırılan türklərin Azəri dövlətidir.

Qeyd etdiymiz Qill rəmzi yunan mifologiyasına görə, Herakl və Deyaniranın oğludur. Arimin isə qall, yəni xəlil şəhəri sayılır. Ariminin, yəni Ra-Amonun qall şəhəri olması, onun «xəlil» rəmzində, yəni «Allahla vəhdət»də olması deməkdir ki, bu da Arimin obrazının ilkin materiyada yaradılması mənasını verir.

M. Xorenatsi kitabında xüsusi qeyd edir ki, bütün müqəddəs yazılarda, yəni onun öz yazısında da söhbət bilavasitə müqəddəslər nəsli sayılan əvrənlərdən, yəni yəhudilərdən gedir. Yəhudi rəmzi özlüyündə «Ya Xuda» deməkdir ki, bu da Midiyanın ən qədim sakinləri olan qutilər (Qalladda yaşayan Qad tayfası) mənasındadır. Deməli, erməni kitablarında söhbət bilavasitə «Göydən gəlmiş» ərəb-qutilərdən gedir ki, bu adların da indi özlərini «erməni» adlandırılan topluma heç bir aidiyyəti ola bilməz. Türklərin və ümumilikdə Azər övladlarının pir, ata, xan, bəg, şıx, seyid və s. müqəddəslər nəsli olması hamıya məlumdur. Indi özlərini «erməni» adlandıranlar isə bunların əksi olaraq, mənbələrdə oğru, nökər, qul və s. kimi qeyd olunur. Deməli, M. Xorenatsinin «nifrətə layiq» adlandırdığı bu tip insanların adlarının mənbələrdə qeyd olunması mümkün deyil və yazılarında da söhbət bilavasitə bəglər nəsli olan pirlərdən gedir ki, erməni mənbələrində onları «paron», «paronter», yəni pir, pir-Tarı (Pir-Tanrı) adlandırırlar. Pir-Tarı rəmzi Pir-Allahı mənasını verir ki, bu adla Bakı ərazisində yaşayış məntəqəsi məlumdur.

Əhdi-Ətiqə görə, Madiam şəhəri Xanaan torpağında yerləşir və oranın əhalisi, subasmanı yaşamış cadugər və ən qüdrətli müdriklərin və maqların övladlarıdır. Mənbələrə görə, Midiya ölkəsinə yəhudiləri assuriyalılar köçürmüşlər [8; 2Çar.17:6]. Əl-Müqəddəsi də təsdiq edir ki, «Midiyada yəhudilər xristianlardan çoxdurlar», «Xorasanda da yəhudilər çox, xristianlar isə azdırlar» [125; 42, 43]. Quranda Midiya – Madyan kimi qeyd olunur və bildirilir ki, «Musa Madyan tərəfə gəldiyi zaman demişdir: «Bəlkə Allah məni düz yolla aparacaq! Və o Madyan sularına yaxınlaşanda, onun başında bir dəstə adam və geri çəkilmiş iki qadın görüb soruşdu: «Sizə nə olub?» Onlar dedilər: «Çobanlar sulayıb getməmiş biz su verə bilmirik və bizim atamız çox qoca bir kişidir. Musa onlar üçün suladı və s.» (Quran, 28:22-24). Tövratda Musanın Madyana gəlməsi, Yaqubun Şərq övladlarının ölkəsi olan Xarrana gəlməsi kimi qeyd olunur. Burada o Lavanın qızı Raxil üçün daşı götürüb heyvanları sulayır. Yaqubun, Şərq övladlarının torpağına gələrək Lavanın qızı Raxil [R-XL], yəni Xilar/Gilar [XL-R/GL-R] üçün, buradakı quyunun ağzındakı daşı götürməsi və Lavan/Alban övladlarının sürüsünə su verməsi o deməkdir ki, Lavan, yəni Alban eli Midiyadakı Raxil nəsli ilə bağlıdır [8; Bıt.29:9,10]. Burada Musa peyğəmbərin yerinə Yaqubun (Yaxve/Yəhva) qeyd olunması o deməkdir ki, axirətdə gələn Musa peyğəmbərin obrazı elə Allahın obrazıdır. 

Ən-Nəvavinin hədislərinin birində ənsarilərin biri peyğəmbərə deyir: «Ya Allahın elçisi, filankəs və filankəsi təyin etdiyin kimi, məni də hakim təyin edə bilərsənmi?» (Ona cavab olaraq) O dedi: «Həqiqətən, üstünlüyü digərlərinə verəcəklər, mənimlə hovuz yanında görüşənədək dözün» [43]. Digər bir hədisdə isə Məhəmməd peyğəmbər bildirir ki, onun ölümündən sonra insanlar digərlərinə üstünlük verəcəklər, lakin onlar gərək dözümlü olsunlar, çünki onları cənnət bağında peyğəmbərlə görüş gözləyir [35; 69]. Bu isə o deməkdir ki, peyğəmbərlə görüşün olacağı cənnət bağının yolu bilavasitə «hovuz» rəmzinin yerləşdiyi yerdən başlanır. Quranda, məhz bu dözümlə, gözləməklə bağlı bir neçə yerdə xüsusi qeyd edilir ki, «Gözləyin, mən də sizinlə gözləyirəm» (Quran, 10:20 və s.).

Peyğəmbərin ənsarilərlə hovuz başında görüşməsi, Musa və Yaqubun quyu yanında Alban nəslinin törəmələri ilə görüşməsi mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, Məhəmməd peyğəmbər elə Allahın obrazıdır. Qurana görə, görüş üçün təyin olunan yer Tur dağının sağ tərəfindədir: «Ey Israil oğulları, Biz sizi düşmənlərinizdən xilas etdik və sizə Tur dağının sağ tərəfində görüş təyin etdik və sizə qüdrət halvası və bildirçin endirdik!» (Quran, 20:80). Tur dağının eyni zamanda Turi-Sina adlanması isə onu sübut edir ki, görüş yeri bilavasitə Gelarküni torpağındadır. Çünki, məhz Sina rəmzi buradakı Süni (və ya Sünik) ölkəsinin adıdır.

«Kitabi - Dədə Qorqud»da yəhudilər - «ərənlərin əvrəni», yəni ərənlərin seçilmişi (arilərin yəhudisi), «Adəmilər əvrəni» - Adəmin seçilmişləri kimi qeyd olunurlar [4; 49, 80]. Digər yerdə «ərənlər əvrəni Qan-Turalı» rəmzi də qeyd olunur ki, bu da Tur/Atur (Tarı – Allah eli) elinin qan rəmzi ilə bağlı olması, yəni bilavasitə qanla yaradılması mənasındadır [4; 85]. Əvrən [VRN] rəmzi digər mənbələrdə əvrə/ibri [VR/BR] və s. kimi də göstərilir ki, bu da onların ərəb [RB – Ra-Ba, yəni Günəş Allah] rəmzi ilə eynidiyi deməkdir və biz bunun açmasına qayıdacağıq.

Əvrən rəmzi şamanlıqda aşağı və yuxarı olmaqla iki aləmə ayrılır ki, yuxarı aləm olan əvrən yeddi təbəqə - Səmai aləmi nur (göy əvrən nuru), aşağı aləm yeddi və doqquz təbəqə pisliklər (aləmi zülmət), yəni cənənnəm mənasındadır. Araşdırıcı Şakir Keçəli yazır: «Sufilərə görə, əvrən insanın özəyi, özüdür. Əvrən insanın xatiri üçün yaradılmışdır. Əvrən bir cəsəddir, insan onun canıdır… Əvrən bir bədəndir, insan onun gözüdür» [65; 82, 83, 123]. Bu o deməkdir ki, yəhudi mənasını verən əvrən rəmzi, Göy okeanı ilə bağlı olan yaradıcı Allah – Demiurqun rəmzidir və O, Göy aləmini fəth etmiş və okeandakı xoşbəxtlik adasında, yəni uca cənnətdə mələk rəmzində yaşayır. 

Qədim hind mifologiyasında Varuna [VRN] Allahı, yəni əvrən rəmzi - kosmik sular, dünya okeanı ilə bağlıdır. Onu «hər şeyi saxlayan» adlandırırlar və o - dünyanın, Allahların və insanların şahıdır. Varuna [VRN] rəmzinin Voron [VRN] variantı isə Şimali Asiyada, Şimali Amerikada və s. yerlərdə Demiurq, ilk insan, mədəni qəhrəman və qüdrətli şamandır [108]. Voron rəmzi ilə eyni olan Bran rəmzi, kelt mifologiyasında və eposunda o dünyaya çatmış və okeandakı xoşbəxtlik adasında yaşayan qəhrəmandır. Eyni mənalı Aberon rəmzi isə – orta əsr avropa əfsanə və ədəbi ənənəsində elflər (mələk) şahıdır [108]. Islamda bu rəmz barin formasında cənnətə aid edilir: «behişti barin» - uca cənnət deməkdir [100]. Qeyd etmək lazımdır ki, XV əsrdə Azərbaycan ərazisində Qaraqoyunlu dövlətini yaratmış qaraqoyunlu evi Baranlu (Barani) adlanırdı [126; 158]. 

Ərən rəmzi mənbələrdə Aran/Arian/Uran [RN] və s. kimi göstərilir ki, yunanlar bu rəmzi arilərin ölkəsi adlandırırdılar. Yunan mifologiyasında bu mənada olan Eyren, Irena (dünya) - Göy aləminin şəxsləndirilmiş Allahıdır. Het (Xet) yazılarında bu Göy aləminin şəxsləndirilmiş Allahı – «Arinni şəhərinin Günəş Ilahəsi» adlandırılır [220; 265]. M. Xorenatsi də Aranı, yəni Arian/Iren rəmzlərini, bədəni ərazi kimi qeyd olunan kosmik insan kimi təsvir edir və bildirir ki, o (Aran) Sisaka nəslinin nümayəndəsidir [73; 8]. Eyni məntiqə, qədim hind yazılarında da rast gəlinir ki, buradakı şahlıq - şahın bədənidir. Araşdırıcı Q. F. Ilyin bu haqda yazır: «(Racın) Monarx dövləti əsasən yeddi əsas elementdən (prakriti) və ya üzvlərdən (anqa) ibarətdir. Şah – bu şahlıqdır: dövlətin [bütün] elementlərinin qısa mənası belədir. Və bu sadəcə aforizm deyildir. Qədim hind siyasi təfəkküründə uzun müddət qalmış və çox qədimlərə gedən təsəvvürə görə şah və şahlıq birdir və bu şahlıq sanki şahın bədənidir və dövlətin elementləri də onun bədəninin elementidir (üzvüdür)» [27; 563]. Burada yeddi əsas element deyəndə, ruhlar dünyasının yaradıldığı yeddi «gün», yəni yeddi zaman surəsi, tsikli nəzərdə tutulmalıdır ki, məhz bu yeddilikdən «dünya» (ruhlar dünyası) yaranmışdır.

Hind fəlsəfəsində prakriti rəmzi ilkin substansiyanı, obyektlərin əsas səbəbini, yəni ilkin materiyanı bildirir. Araşdırıcı A. Ç. Bxaktivedanta Svamiyə görə, Prakriti rəmzi qadın rəmzinə bənzədilir və ona nəzarəti, qadına nəzarəti kişi həyata keçirdiyi kimi, Allah həyata keçirir. Allah onun haqqında: «Mənim Prakritim» deyir. Bu Allahın ayrılmış enerjisi olan material təbiətdir» [29; 22, 23]. «Prakriti» rəmzi «Pir-Qor-Ata» mənasında, yeddiliyi təşkil edən pir Amonun rəmzləridir. Onun qadın rəmzi ilə əlaqəsi, Prakritinin ilkin materiyadan ibarət olması mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, şah - ilkin materiada yaradılmış «dünyanı» öz bədəni kimi idarə edir. 

Hind mifologiyasında, Aran/Arian rəmzi ilə eyni olan «Aruna» rəmzi sübh Allahının rəmzidir, eyni mənalı «aryana» rəmzi isə burada müdrik insan mənasındadır. Hett mifologiyasına Aruna («okean», «dəniz») - dəniz (dünya okeanı) Allahının rəmzidir [108]. Homerin və Sofoklın yazılarına görə Uran torpağı efirlə eynidir və efir deyəndə qədim yunan mifologiyasında Allahların yaşadığı yer nəzərdə tutulur. Efir rəmzinin digər variantı olan Ofir [FR] isə Əhdi-Ətiqdə [8; 3Çar.9:28] qədim Şərq ölkəsi və eyni zamanda Simin [8; Bıt.10:29], yəni «Səma aləmi»nin oğludur. Ofir rəmzinin, yəni efirin «Sim oğlu» olması o deməkdir ki, efir (və firon [pir]) elə səmadır, yəni səmadan yaranmış və oranın təcəssümüdür. Əhdi-Ətiqdə ərən rəmzinin eyni zamanda Orna (ievuslu) [8; 2Çar.24:16,18,25] kimi yazılışına da rast gəlirik ki, bu Yerusəlimdə - Moria, yəni marlar-midiyalıların dağında öz xarmanı olan şəxsdir. Ornanın ievuslu olması, Orna/Ərən rəmzinin Bəzz qalası ilə bağlılığı deməkdir. Məhz burada Davud, əlində qılınc olan mələk görmüşdür və burada Yerusəlim məbədgahı tikilmişdir [8; 2Par.3:1].

Əhdi-Ətiqdə, ərən rəmzinin Oron [RN] variantı da var ki, mənbələrə görə aşağı və yuxarı Bef-Oron şəhərini Efremin qızı Şeer [8; 1Par.7:24] tikmişdir. Oron yolu [8; 2Çar.13:34] isə aşağı və yuxarı Bef-Oron şəhərlərindən Efrem boyuna aparan yoldur. Əgər biz nəzərə alsaq ki, Əhdi-Ətiqdə, Xoronlu [8; Neem.2:10-19, 13:28] deyəndə Bef-Oron və ya Xoron şəhərində doğulmuşlar nəzərdə tutulur, qəbul edərik ki, Xoron elə Orondur. Lakin Xoron rəmzi eyni zamanda Xarran, Oron isə Aran kimi də oxunur. Biz yuxarıda akademik Fomenkodan sitat gətirib yazdıq ki, «H», «Q», «X», «K» samitləri mənbələrdə bəzən yazılmır və bunu belə izah etdik ki, sufizmdə bu samitlər gözə görünməyən ilkin materiyanı bildirir. Onu yalnız  ekstazda, qamlıq vəziyyətində görmək mümkündür. Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycanla Ermənistan arasında yerləşən Arran eli elə yəhudi bəglərinin Xarran torpağıdır. Oron rəmzi ilə eyni olan Arna rəmzinin Zeraxiya [8; 1Ezd.7:4], yəni Zarey/Zaray [8; 2Ezd.8:2] obrazı ilə eyniliyi onu deməyə əsas verir ki, Zaray rəmzi də «Azər eli» mənasındadır. 

Bef-Oron şəhərini Efremin qızı Şeerin (Aşşur/Assur/Oziri rəmzləri) tikməsi deyəndə, Göydəki Aran ölkəsinin, efir mənasında olan Osiris/Oziridən yaradılması başa düşülməlidir ki, bu da ilkin materiyadan təşkil olunduğu üçün qadın rəmzlidir.

Əhdi-Ətiqdə Harun (Aaron - hündürlük, dağ, nur dağı, müəllim və s.) - yəhudi xalqının ilk keşişi sayılır [8; Isx.28:1]. Sonrakı dövrlərdə də keşişlər çox zaman Harun evi və Harun oğulları adlanırdı. O, Levin qolundandır ki, bu rəmz də Lavan/Livan rəmzi kimi Albanla eyni mənalıdır. Deməli, Harun rəmzi Levin, yəni Albanla bağlıdır. Lakin Harun [HRN] elə Xarran [XRRN] deməkdir. Mənbələrə görə Xarran Mesopotamiyada şəhər və yer adıdır [8; Bıt.11:32, 4Çar.19:12, Is.37:12, Iez.27:23, Deyan.7:2,4]. Burada, Ibrahimin atası Farra ölmüş [8; Deyan.72:4] və burada Lavan yaşamışdır.

Xarran [XRRN] rəmzi ilə eynilik təşkil edən Xoron [XRN] rəmzi qərbi-semit mifologiyasında yeraltı dünyanın Allahı və şah hakimiyyətinin müdafiəçisidir. Eyni mənalı Xoran rəmzi erməni mənbələrində - çadır, örtük, tağtavan, qurbangah və həm də kilsədəki qurbangah mənasındır. Axeront [XRN-T] rəmzi isə Aid yeraltı dünyasında çaydır. Deməli, Xarran/Xoron at timsalında insan ruhuna tabe olan Göy dünyasının rəmzidir ki, Göy çadırı, dirilik suyu və s. kimi də təsəvvür olunur.

Yunan mifologiyasında Xiron [XRN] - yarıinsan, yarıat olan kentavrdır. Eyni mənalı Gerion [GRN] rəmzi isə üçbaşlı, üçbədənli nəhəngdir ki, «qırmızı ada»da yaşayır. Adada yaşayan üçbaşlı nəhəng deyəndə, Amon, Ra, Pta üçlüyü başa düşülməlidir ki, Atum Allahı da məhz bu üçlüyün rəmzidir. 

Ada rəmzi ərəb dilində «cəzirə» adı ilə qeyd olunur ki, yazdığımız kimi, xəzərlərin bura axını zamanı Azərbaycan, Ermənistan və Cəzirənin hakimi Sarvan ibn Mühəmməd olmuşdur. Burada Arranın əvəzinə Cəzirənin qeyd olunması və xəritədə də Qarabağın cənub tərəfindəki düzəngahın Cəzirə, yəni «ada» adlanması onu göstərir ki, Göydəki bu ada Alban dağının üstündə təsəvvür olunmalıdır.

Qədim hind mifologiyasında Xiranyaqarbxa – kosmik sularda üzən və bəşəriyyətə başlanğıc vermiş qızıl yumurtavari rüşeym, Xiran-yakaşipu isə (qızıl geyimi olan) – asurların qüdrətli şahıdır.  Əgər nəzərə alsaq ki, asur elə qədim Misirin Osiris Allahıdır, razılaşarıq ki, bu rəmzlər bilavasitə Göydə Ra Günəşini yaratmış Allahın rəmzləridir.

Lakin Xarranla bərabər olan Aran eyni zamanda Albaniyanın ikinci rəsmi adıdır. Albaniyanı qədim farslar, suriyalılar, ərəblər (Arran formasında), gürcülər (rani) Aran adlandırmışlır. XIII əsrin müəllifi Nəsəvi isə Arsakı Aran adlandırır [50; 431, 229]. Q. Qeybullayevin yazdığına görə IX əsrin əsrin ərəb mənbələrində Dərbəndin şimalında – xəzər ölkəsində Arran, yəni Aran çayının adı çəkilir. Cənubi Azərbaycanda da Aran şəhəri mövcud olmuşdur. XI əsrin mənbəsinə görə isə Baqestanda, yəni Allahlar yurdunda Aran adlı yaşayış məskəni qeydə alınmışdır [50; 121]. 

Baqestan (Bəglər ölkəsi) rəmzinin Allahlar ölkəsi olması o deməkdir ki, burada söhbət ruhlar dünyasından gedir. Həqiqətən də, «Kitabi - Dədə Qorqud»da ərən, yəni Aran rəmzi «bəg ərən» kimi yazılır: «Hanı ögdügimiz bəg ərənlər, Dünya mənim deyənlər. Əcəl aldı, yer gizlədi, fani dünya kimə qaldı? » [4; 122]. Bəg ərənlərin «dünya mənim» deməsi, onların dünyanın sahibləri olması mənasındadır. Belə çıxır ki, həqiqətən də bəg rəmzi elə Allah deməkdir. M. Xorenatsinin «Erməni tarixi» kitabında Baqaran, yəni «Bəg-Ərən» rəmzi Ervandın tikdiyi şahın «bütlər şəhəri»ni bildirir: «Ona görə də, o, özünkünə oxşar, şimala qırx stadiy məsafəsində, Axuryan çayının sahilində ayrıca böyük olmayan şəhər tikdi və ona Baqaran adı verdi ki, bu da, onda səcdəgahların yığışması ilə əlaqəlidir» [73; 40]. Baqaran rəmzi «Allahlar yeri» kimi tərcümə olunur ki, M. Xorenatsi bu adı baqin – «səcdəgah», «səcdəgah yeri» (qurbangah) kimi izah edir. Bu isə o deməkdir ki, Baqaran, yəni «Bəg-Ərən» rəmzi həqiqətən də Allahlar məskəni fikrini ifadə edir. 

«Ərən» rəmzinin mənbələrdə «müqəddəs»lər rəmzində işlənməsi müxtəlif sufi dərnəklərindən də məlumdur. Bəktaşi ordeninin dərvişləri salamlaşanda bir-birlərinə müraciət edib deyirlər: «Ya Hu ərənlər», «Hu dost ərənlər», «Ey Vallah ərənlər», «Ey Vallah şahim» [45; 333]. Ərənlərin – «Hu ərən», «Dost ərən», «Vallah ərən», «Vallah şahim» adlanması, onların həqiqətən də dünyanın sahibləri, yəni Allahlar nəsli olması deməkdir. Buradakı Vallah, yəni «Ba-Allah»ı rəmzinin «ərən» rəmzinə aid edilməsi, «ərən» rəmzinin bilavasitə Göydəki ruhlara aid olması deməkdir.

«Kitabi - Dədə Qorqud»da «bəg-ərən» rəmzi digər yerdə «An»lar adlandırılır: «Anlar dəxi bu dünyaya gəldi keçdi, Anları dəxi əcəl aldı yer gizlətdi» [4; 41]. Buradakı «An» [N] rəmzi Nun [NN] ilkin materiyası ilə bağlıdır və mənbələrdə bu rəmz No/Ani şəhəri kimi qeyd olunur. Biz yuxarıda yazdıq ki, Ieremiya, Naum və s. müəlliflərə görə No şəhəri Ammon şəhəri ilə eyniləşdirilir və Nauma görə, No-Ammon iki çay arasında, su ilə əhatə olunmuşdur ki, sədd onun üçün dəniz, dəniz isə divar olmuşdur. Belə çıxır ki, bəg ərənlər - Ammon, yəni Ümman dənizindəki şəhərdə yaşayırlar və ilkin materiya ilə vəhdət təşkil etdikləri üçün onları bu mənada «An»-lar da adlandırırlar.

«Kitabi - Dədə Qorqud»da ərən/aran rəmzi «iqlim aran» kimi də iqlim rəmzinə aid edilir [4; 58]. Iqlim sözü adətən yerlə, məskənlə yox, əsasən fəza ilə, təbiətlə bağlıdır. Istəhri iqlim rəmzini Azərbaycan, Ermənistan və Arrana aid edib bildirir ki, «biz xəritədə bu üç ölkəni birləşdirib onlara bir iqlim kimi baxırıq» [137; 111]. Müqəddəsi bu üç ölkəni «Iqlim ər-Rihab» adlandırır [119; 58]. Rihab [RHB] rəmzi sufizmdə «bəhr» [BHR], yəni «bəg-ər» kimi də oxunur ki, bu da yuxarıda yazdığımız kimi, «dəniz» mənasında «Göy okeanı» deməkdir. Belə çıxır ki, bu ölkələr əsasən Göy okeanı, Göy suları ilə bağlıdır və ondan yaranmışlar. Digər tərəfdən, iqlim [QLM] rəmzi erməni mənbələrində Gelam [GLM] rəmzi kimi də qeyd olunur ki, bu da Gelə, yəni Gelarküniyə gəlib, orada Süniki tikən qəhrəmandır. Gelam [GLM] rəmzinin digər sufi variantı mələk [MLK] rəmzidir ki, bu da, bu obraz altında ruhlar dünyasının nəzərdə tutulması mənasınadır. Belə çıxır ki, «Iqlim ər-Rihab» rəmzini – «bəg ərlərinin mələklər dənizi» kimi də oxumaq olar. Deməli, Azərbaycan, Ermənistan və Arran – «bəg ərənlərin mələklər dənizi»ndə (Mələkütdə) yerləşir. Bu isə, qeyd etdiyimiz məmləkətin bilavasitə ruhlar dünyası rəmzində olması deməkdir. Əgər Aranın bilavasitə qaya ilə, daşla bağlılığını da nəzərə alsaq, başa düşərik ki, bu ruhlar dünyasının yolu, Yafət-Aran Mülkü olan Gel - Gelarkünidən başlanır.

«Kitabi - Dədə Qorqud»da buğa ilə tutuşan Buğac deyir: «bu dünyayı ərənlər əqllə bulmuşlardır…» [4; 88]. Anri Korben «əql» rəmzini «ağıl», «intellekt» və «mələk» kimi tərcümə etmişdir. Buradakı «bulmaq» rəmzi mənbələrdə «tapmaq» mənasındadır. Belə çıxır ki, «bu dünyayı ərənlər əqllə bulmuşlardır» ifadəsi – «Göydəki ruhlar dünyasını ərənlər ağıl və mələklərin köməyi ilə tapmışlar» kimi dərk olunmalıdır. Kitabda, Qazan xanın Cılasun ərənlərə «qara (və ya qala) ölkə» və «cübbə-cuqa» verməsi də - Cılasun, yəni Gel-issinə – ruhlarına, Qor (Gel) elini və Qaba aləm (Cübbə) olan Iç Oğuzu (Cuqa) verməsi mənasındadır [4; 78].

Yazdığımız kimi, ərən, yəni Aran rəmzi erməni mənbələrində bilavasitə Yafətə aid olunur və Yafət-Aran kimi yazılır. IX-X əsr coğrafı Ibn Fakih əl-Həmədaniyə görə, Iran, yəni Aran Atropatın atasıdır: «Azərbaz (Atropat) ibn Iran ibn əl Əsvad ibn Sam ibn Nuh» [135; 59]. Orta əsrə aid fars mənbələrində isə yazılır ki, «Adurbadaqanın paytaxtını Adurbadaqanın spahbadı Ərən-Quşnasp tikmişdir» [50; 340, 341]. 

M. Xorenatsiyə görə, Alban şahı olan Aran - Sisaka nəslinə aiddir və məlumdur ki, Sisaka hakimləri də sonradan Aranşah sülalə adını daşıyırdılar [50; 228]. Q. Qeybullayev də təsdiq edir ki, Aran-şah titulu Aran ölkəsinin adı ilə bağlıdır və Sünik şahzadələrinin Alban şahı Aranın nəslindən olması mənasındadır [50; 228, 433]. Eyni zamanda, M. Xorenatsi, Midiya və Aran ölkəsindəki Murasean, yəni Mar - əjdahalar evinin sahibi Ərqamı - Sisakean, yəni Sisaka – Saklar (Gilar-kün) nəslinə aid edir [73; 8]. Və onun yazdığına görə, Araksdan Xnarakertə qədər olan ərazi Arana nəsillikcə verilmişdir. Movses Kalankatusinin «Istoriya Aqvanii» (VII əsr) kitabında da bildirilir ki, Aquank (Aqu), yəni Albaniya Aran nəslinə verilmişdir: «Vaqarşakın əmri ilə, Yafətin törəməsi, Sisakan nəslindən olan Aran, Aquaniyanın dağ və düzənliyini Xnarakert qalasına qədər almışdır». Burada Vaqarşak rəmzi Bəg-Arşak mənasında qeyd olunur ki, bu da Arşak, yəni Sak ərinin Allahla vəhdətindən xəbər verir.

Qədim Misir yazılarında mar rəmzi Mertet kimi yazılır və Mar-Tuat, yəni Duat aləminin marlar ölkəsində olması mənasındadır. Mətnlərin birində deyilir: «Mex gölünün yanında iblis Sebau-lardan birini görür və onu da orada öldürür və buralarda Set şeytanlarından heç kimi qalmır. Və Tot deyir: «Bu yer Ast-ab-Xeri» adlanacaq, çünki Bexdetli Qor onlarla istədiyi etdi: Altı gün altı gecədən sonra onun limana yolu oldu və o onlardan heç kimi görmədi. O, onları suların dərinliyinə enən gördü və orada Ast-ab-Xerin təməlini qoydu… An-rut-f – dan cənubdakı Ast-ab şəhərinin bayramı belədir. Və o limana daxil oldu və An-rut-f – dakı Böyük Allahı Şah kimi qorudu və düşmənə qarşı və bu yerlərdən Qərb tərəfdə olan Mertet əyalətindən gecə gələn onun Smaiu şeytanlarına qarşı çıxdı» [18; 98]. Bu mətni başa düşmək üçün buradakı rəmzlərin mənalarına daha dərindən nəzər salmaq lazımdır. 

Set rəmzi ilə bağlı mətnlərin birində, yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Mən Sata ilanıyam, hansının ki, yaşı çoxdur (illərlə uzadılmışdır). Mən hər gün ölürəm və yenidən dirilirəm. Mən, yerin ən uzaq yerlərində yaşayan Sata ilanıyam. Mən ölürəm və yenidən dirilirəm, mən yeniləşirəm və mən gün-gündən cavanlaşıram» [18; 492]. Bu mətndən aydın olur ki, Set rəmzi altında təbiətin yeniləşməsi - günlərin, illərin bir-birini əvəz etməsi və s. nəzərdə tutulur ki, bu da ilkin materiyanın qanunları ilə bağlıdır. Deməli, Set/Sata ilanı deyəndə təbiət qüvvəsi və onu yaradan ilkin materiya başa düşülməlidir. Belə çıxır ki, Bexdetli Qorun altı günə Set şeytanlarının öldürülməsi deyəndə, Amon Allahının altı günə xaosa qalib gəlib, onu ruhlar dünyasına çevirməsi başa düşülməlidir. Bildiyimiz kimi Allah dünyanı altı günə yaratmış, yeddinci gün isə istirahət etmişdir. Burada, onun - suların dərinliyində Ast-ab-Xerin [ST-B-XR] təməlini qoyması, ilkin materiyanı Set-Baxar, yəni Bəhr  dənizinə çevirməsi başa düşülməlidir. Belə çıxır ki, burada Allahın «dünyanı» yaratması prosesindən danışılır ki, bu da An-rut-f – dan cənubdakı Ast-ab şəhərinin bayramı adlanır. Buradakı An-rut-f [NRTF] rəmzi, erməni mənbələrindəki Yafət-Ərən [FT-RN] rəmzidir ki, bu da Sisaka nəslinin vətəni olan Gelarkünidir. Buradakı böyük Allahın Şah kimi qorunması isə, mənbələrdə, buradakı şahın elə Allah olması deməkdir. Ast-ab rəmzi isə ilkin materiya ilə birləşmiş Amon Allahının ürəyi və ruhu mənasındadır ki, mənbələrə görə Allah bu dünyanı öz ruhunda və beynində yaratmış və sonradan qurbanlar vasitəsi ilə materiallaşdırmışdır. Lakin buradakı «gecə gələn» rəmzi onu deməyə əsas verir ki, burada söhbət eyni zamanda axirətdə yaranmalı olan ikinci ruhlar dünyasından gedir. Çünki «gecə gələn» rəmzi bilavasitə axirətdə zühur edəcək Mehdinin rəmzidir. Bu isə o deməkdir ki, bu yazılar ilk yaranışla yox, axirətdə təkrar yaranan ruhlar dünyası ilə bağlıdır.

                                                                                                        

                                                                                                               34. Qor Allahı

Qədim Misir mətnlərinin birində deyilir: «Və Bexdetli Qor insan simasında, çox nəhəng gücə malik və qızılquş sifətində idi və o Ağ tac və Qırmızı tacla, başda iki ilan rəmzi ilə taxta oturduldu (şəkil 34). O, əlindəki, hippopotamaları öldürmək üçün nizəni [elə bərk], qayanın altındakı  xenei daşı kimi sıxmışdı. Sonra Ra Tota dedi: «Həqiqətən Bexdetli [Qor], öz düşmənləri ilə döyüşdə Usta-Döyüşkən kimidir…». Və Tot Ra-ya dedi: «Onu Neb-Axau (yəni usta-döyüşkən) adlandırmaq lazımdır: məhz buna görə bu Allahın kahinləri onu bu günə qədər belə adlandırırlar. Və Isida, iblis Ba-nı An-rut-f – dan, Böyük Allahdan qovmaq üçün müxtəlif tilsimlər oxudu. Və Tot [Ra-ya] dedi: «Bu Allahın kahinləri isə bu səbəbə görə Nebt-Xeka adlanacaqlar». Və Tot Ra-ya dedi: «An-rut-f aləmində olan Böyük Allahı, Şah kimi gözləmək üçün, sənin məskən salmaq istədiyin bu yer gözəl, gözəldir». Və Tot dedi: «Burada dayanan bu Böyük Ev bundan sonra Ast-Nefet» adlanacaq».  O, Nart şəhərindən cənubi-qərb tərəfdə yerləşir və dörd snoinop sahəni [tutur]. Və Ra-Bexdetli Qor Tota dedi: «Sən bu suları düşmənlə bağlı axtarmısan?». Və Tot dedi: «Ilahi monastırın suları bu yerdə Xex (yəni mömin) adlanacaq. Və Ra dedi: «Sənin gəmin, ey Bexdetli Qor, Ant-merdə əzəmətlidir…». Və Tot dedi: «[Sənin gəminin] adı «Ur» olacaq, bu çay isə Ant-mer adlanacaq». O ki qaldı Ab-Bat yerinə, o suların sahilindədir. «Ast nefert» - bu Böyük Evin adıdır, Neb-Axa – bu kahinin… kahinənin [adıdır], Xex – bu gölün adıdır… bu suların [adıdır], Am-xer-net – bu müqəddəs akasiya ağacının adıdır, Ne-ter-xet – bu Allahın monastırının adıdır, «Uru» - bu müqəddəs qayığın adıdır və burada Bexdetli Qor Allahı, torpaqlar fəth edən, Isida oğlu Qor [və] Osiris… onunla dəmirçiləri (və ya dəmirlə silahlanmış döyüşçüləri) və o diyardakı ardıcılları, və metal nizələr və [gürzlər], və onun Bexdetli Qor şəhərində olan xəncəri… » [18; 99]. Bu mətndə Bexdetli Qorun iki dünyanın sahibi kimi taxtda oturdulması rəmzi, onun bilavasitə axirətdə gəlməli olan Qor Allahı rəmzində, yəni Mehdi obrazında olması deməkdir. Çünki bu dünyada Allahdan başqa iki tacın sahibi yalnız axirətdə gəlməli olan Mehdidir. Qor Allahının Neb-Axau (yəni usta-döyüşkən) adlandırılması, Mehdinin Nəbi-Ağa mənasında, ilkin materiya («Ğ» - ilkin materiya rəmzi) ilə birləşmiş ruh (Nəbi – Ba ruhu) olması deməkdir. Bu Allahın kahinlərinin Nebt-Xeka adlandırılması, Qor Allahının nəslinin Haq, yəni Allahı evinə aid olması deməkdir. Nebt rəmzi «N-BT» rəmzlərindən ibarətdir ki, bu ilkin sularda yaranmış Beyt, yəni «ev» deməkdir. Deməli, Nebt-Xeka dedikdə - Haqq evi, yəni Allahın Mülkü nəzərdə tutulmalıdır ki, burada Amon Allahının törəmələri yaşayırlar. Yada salmaq istərdik ki, Bakuviyə görə, Ibrahim və Əli ibn Abu Talib özlərini «nəbati» adlandırırdılar ki, bu da onların elə Nebt-Xeka, yəni Haqq nəbatiləri olması deməkdir. Əgər nəzərə alsaq ki, bu epizodda Ibrahim peyğəmbər - Amon Allahının, Əli isə Mehdinin obrazında qeyd olunur, razılaşarıq ki, burada Allah və Mehdinin yurdundan danışılır. Suların sahilində olan Ab-Bat rəmzi də bu mənada, Allahın ürəyindən yaranmış bu evin Bərzax boğazında olması deməkdir. Mətndəki, Isidanın iblis Ba-nı An-rut-f – dan, qovması üçün müxtəlif tilsimlər oxuması, rəmzi mənada Amonun ruhunu yerinə Mehdinin ruhunun gətirilməsi mənasındadır. 

Xeka (Haq, Xexa) [XK/HQ/XX/KK] rəmzi – iki dünyanın Ağası, yəni həyat enerjisi (ilkin materiya) mənasında Allah fikrini ifadə edir və biz aşağıda bu rəmzin geniş açmasını verəcəyik. Xeka/Xekau rəmzi qədim Misirdə şahı, maqı, cadugəri və eyni zamanda cadunun özünü bildirir. Digər tərəfdən, eyni mənalı Xexa rəmzi də mömin (ruh), sütun, göl mənasındadır. Bu isə rəmzi mənada, Göydəki müqəddəs ruhların bu rəmzləri özlərinin Göy aləmində birləşdirmələri mənasındadır. Totun - «Ilahi monastırın suları bu yerdə Xex (yəni mömin) adlanacaq» deməsi isə, ilkin sularla, yəni okeanla birləşmiş Yafət-Ərən yurdundakı Ilahi monastırın da Haq rəmzi ilə bağlılığı deməkdir. Belə  çıxır ki, Haq deyəndə təkcə Allah yox, eyni zamanda Allahın yurdu olan An-rut-f, yəni Yafət-Ərən (Aran) yurdu başa düşülməlidir. 

Mətndəki Am-xer-net – müqəddəs akasiya ağacı rəmzi - Nut Göyündə «Ama» (Om) enerjisiindən yaranmış Xor/Qor Allahı deməkdir ki, bu da Qor Allahının dünya ağacı ilə eyniliyi mənasındadır. Ne-ter-xetin - Allahın monastırı mənasında olması, yazdığımız kimi, Neter ekstatik vəziyyətində qadın rəmzli Xet ruhlar dünyasını yaratması deməkdir. Buradakı «Uru» - bu müqəddəs qayıq isə Amon Allahının Göydə yaratdığı Ra Günəşi mənasındadır və s.

Bütün bunlar o deməkdir ki, Allahın yurdu olan An-rut-f, yəni Yafət-Aran rəmzi də Ermənistan rəmzi kimi, Göydəki mələklər yurduna aid edilməlidir. Əgər Ermənistan deyəndə bilavasitə Ra-Amon nəzərdə tutulursa, Aran deyəndə sadəcə Günəş Allahı olan Ra başa düşülməlidir. Mifologiyaya görə, Ermənistana, yəni Ra-Amon Allahının bədəninə köçmək üçün insan Araqildə «qanad geyib» bu aləmə daxil olmalıdır. Erməni mənbələrində Araqil Günəşin rəmzidir və çöl, səhraların qoruyucusu sayılır. Qanad geyib Ermənistana uçmaq deyəndə, təbii ki, insanın öləndən sonra ruhunun - ruhlar dünyasına yollanması başa düşülməlidir. 

Biz yuxarıda yazdıq ki, Osirisə həsr olunmuş mətndə yazılır ki, «Allah gözəl tabutda yatdı» ki, sonradan yuxudan ayılıb Feniks quşu kimi Göyə uçsun». Digər bir mətndə isə qeyd olunur ki, firon öləndən sonra o Göyə uçur və burada sonsuz ulduz fəzasında, Günəş Allahı olan Ra ilə birlikdə, onun «Milyon illər qayığı»nda üzür: «Sənin qanadların, qızılquşun qanadları kimi uzanır, sən enli-sinəyə, qırğı kimi, hansına ki, Göyü keçib getməsinə axşam baxırlar, maliksən»: «Uçan uçur. O sizdən uçub gedir, insanlar, çünki o artıq yerə yox, Göyə mənsubdur…» [144]. Fironun ruhunun, Göyə qalxandan sonra «milyon illər qayığı»nda üzməsi, bu ruhun Ra ölkəsinə, yəni Aran ölkəsində qalxması deməkdir. Qayıq, gəmi rəmzinin ruhlar dünyası mənasında olmasını biz yuxarıda qeyd etdik. Qeyd olunan mətn isə, axirətdə ruh kimi Göyə qalxaraq Ra-Amon Allahı ilə birləşən Mehdinin ruhunun qızılquş rəmzində Qor Allahına (Quran) çerilməsi ilə bağlıdır.

Insan ruhunun quşa çevrilməsi qədim yazılarda çox rast gəlinən rəmzdir ki, bunlardan biri də «kikna» durnasına çevrilmə rəmzidir. «Kikna» [KKN] rəmzi eyni zamanda «kikon» (müq. et: «xaqan» rəmzi) mənasındadır ki, kikonlar [KKN] Yardan çayında yaşayırlar (Odiss. 290). Yardan [RDN] çayı isə Iordan [RDN] çayı mənasındadır və «Həqiqətin şahidliyi» mətnlərində onun haqqında yazılır: «Iordan çayı isə bədənin gücüdür, yəni hissiyatı, həzzidir, Iordanın suyu isə cütləşməyə həvəsdir, Ioann isə bətnin baş məmurudur və s» [34; 223]. Belə çıxır ki, Iordanın suya adi su yox, insanlara eneji, güc, həyat verən sudur. Bu isə onun ilkin materiya mənasında olması deməkdir.

«Kitabi - Dədə Qorqud»da da ərənlər haqqında danışarkən onlar quş kimi təsvir edilir və onların bir yerə yığışması «qondu» sözü ilə ifadə olunur [4; 40, 41, 79, 104]. Lakin, buradakı – «Əzrail gögərçin kimi quş oldu uçdı» ifadəsi, Əzrail rəmzi ilə eyni olan Izrail, yəni Azər elinin quş rəmzində uçması deməkdir [4; 80]. Əzrailin yaşadığı məkan isə Göy aləmidir: «Gög üzərində al qanatlu Əzrail uçub gəldi, köksinə basıb qondu» [4; 81, 79]. Kitabdakı – «Ağ saqqallı baban yeri uçmaq olsun», «Qab qayalar başında yuva quran, Qadir ulu Tanrıya yaxın uçan», «qanadların ucı qırılmasun» ifadələri ərənlərin quş rəmzli ruh olması deməkdir [4; 41, 89,78]. Bu mənalı mətnlərə qədim Misir yazılarında da rast gəlmək olar ki, yazıların birində ölən deyir: «Qoy mən ölüm şahlığına daxil olum və mənim ruhum, digər ruhlar kimi uça bilsin» [4; 753].

Kiknaların yaşadığı Yardan/Iordan rəmzi qədim mənbələrdə bilavasitə Albaniya ölkəsinə aid edilən rəmzdir. Belə ki, I Şapurun (III əsr) yunan, parfyan və fars yazılarında, yunan variantında «Albaniya» kimi qeyd olunan ölkə – parfiya variantında Ardan (rdn) kimi yazılmışdır. Kartirin (III əsr)  yazısında isə Albaniya Aldan (ldn) adlanır ki, bu da yazdığımız kimi Ədn eli – cənnət mənasındadır [50; 58]. Bu isə o deməkdir ki, həyat verən suda yaşayan kiknalar (müq. et: xaqan) elə Alban ölkəsində yaşayan mələklərdir. 

Biz yuxarıda «Kitabi - Dədə Qorqud»dan sitat gətirərək qeyd etdik ki, «sərt yüksəklikdəki Ümman dənizində kafər şəhəri tikilmişdir. Su dibində, sağa, sola ordu göndərib vuran üzgüçüləri: «Tanrı mənəm, deyə qışqırışırlar» [4; 118]. Deməli, quş rəmzi ilə yanaşı, Göydəki ruhlar balıq rəmzində də qeyd olunurlar. Bununla bağlı Əflatunun izahına nəzər salaq.

Əflatun yazır: «Zamanın yaranmasına qədər, başqa hər şeydə [kosmos], əks etdirdiyi ilə oxşarlıq təşkil edirdi, bir şeydən başqa: o özündə, onda yaranacaq bütün canlı varlıqları yerləşdirməmişdi və bununla da həmişə var olan təbiətə uyğun gəlmirdi. Bu çatışmayanı da Allah yerinə qoymaq istədi və onu ilk obraza uyğun zərb etdi. Ağılın, canlılarda neçə və [əsas] hansı növünü görürsə, o qədər də və onun kimilərini də O kosmosda yaratmağı lazım bildi. Onlar isə cəmi dörddür: onlardan birincisi – Göydəki Allahlar nəslidir, ikincisi – qanadlı, havada üzənlər nəsli, üçüncüsü – su nəsli, dördüncüsü – piyada və quru nəsli. Ilahi nəsil ideyasını Allah əsasən oddan əmələ gətirdi ki, o ali təmtərağı və gözəlliyi gözə gətirsin, onu kainata bənzədərək qüsursuz dairəvi yaratdı, ona, daha yaxşını seçmək üçün ali dərrakə verdi və sonuncuya onun ardınca  getməyi əmr etdi: eyni zamanda bu nəsli bütün səma boyu bölüşdürdü və bəzəyərək, bununla da həqiqi kosmos yaratdı. Hərəkətlərdən o hər birinə (Allaha) ikisini əta etdi: birincisi, bir yerdə yeknəsək hərəkət verdi ki, eyni şey haqda onlar həmişə eyni cür düşünsünlər və ikincisi isə artan hərəkətdir ki, onlar bənzər və oxşarların dövr etməsinə tabe olsunlar. Qalan beş hərəkətlərdən isə o onlara vermədi və bu nəsli ətalətli və sükunətli etdi ki, Allahlardan hər biri mümkün qədər kamil olsun» [1; 40V]. Əflatunun yazısında belə çıxır ki, insanların ruhlarının Göydə müxtəlif formalarda hərəkət etməsi üçün Amon Allahı onlara, yerdəki canlıların hərəkətlərinə uyğun hərəkət vermişdir və məhz bu hərəkət vasitəsi ilə ruhlar Göy aləmindən yer aləminə enir və insanları nəzarətdə saxlayırlar.

Bütün bunlar isə o deməkdir ki, Ermənistan, yəni Ra-Amon Allahının Mələküt adlandırılan (mələklər dünyası) ruhlar dünyası - insan ruhunun yaşadığı Göy dünyasıdır. Buranın əhalisi isə ruhlardır ki, mənbələrdə onlar qadın rəmzi ilə təsvir olunurlar. Belə çıxır ki, Ermənistan da qadın rəmzli olmalıdır. Və həqiqətən də Alban tarixinin araşdırıcısı Fəridə Məmmədovanın yazdığına görə, II əsrin 60-cı və 115-117-ci illərinin Roma sikkələrində Erməni dövləti alleqorik olaraq qadın simasında göstərilir ki, Roma imperatorunun ayaqları altında oturmuşdur [50; 215]. Təbii ki burada qadın rəmzli ilkin materiyadan yaradılmış ruhlar dünyası, Roma imperatoru ilə Amon Allahının rəmzidir. 

Rus araşdırıcıları, Tit Livinin fikirlərinə əsaslanaraq nəticə çıxardırlar ki, Roma şahları tarxunlar - türk xanları olmuşlar [2; 467]. Bu isə o deməkdir ki, Göydə Allah yaradan Amon Allahı türk xanıdır. Çünki, Mogilyan və Gültəkin abidələrinin ilk sətirlərində məhz türk xanı iddia edir ki, o - «... Tanrı tək Tanrı yaratmış bilici türk xanı» və «... Tanrı tək Göydə yaranmış bilici türk xanı»dır və s.

Qədim mənbələrdə qadın rəmzi adətən amazonkalarla bağlıdır ki, Strabona görə, onlar Albaniyanın üstündəki dağlarda yaşayırlar (Strabon, XI:5/1). Yustin isə bildirir ki, amazonkalar albanlarla qonşuluqda yaşayırlar (Yustin, XLII:3/7). Qərbi avropa ənənəsinə görə amazonkalar Asiyada – Hindistanın şimalında, Baktriya ilə Albaniya arasında yaşamışlar. Skandinav müəllifi yazır: «Böyük Svitodda albanlar var… orada Kvannaland adlanan torpaq mövcuddur. Bu qadınlar albanların yanında yaşayır və kişilərin başqa yerlərdə bir-birləri ilə müharibə aparması kimi, onlar da öz aralarında müharibə aparırlar və oradakı qadınlar, kişilər kimi ağıllı və güclüdürlər [2; 634]. Orta əsrə aid rus dəmir papaqlarında amazonkalar – əllərində əyri qılınc olan qadınlar kimi göstərilir [3; 468]. Bu və digər faktlara əsaslanaraq rus araşdırıcı isə belə nəticəyə gəlirlər ki, amazonkalar ölkəsi elə rus ölkəsidir [2; 634]. Rusların amazonkalarla eyniliyi təbii ki, çox düzgün nəticədir. Çünki, rus rəmzi - Osiri rəmzində Göy aləminin sakinləridir ki, onlar da qadın rəmzi ilə qeyd olunurlar.

Digər tərəfdən, albanların yaşadığı Böyük Svitodla bağlı Skandinav mənbələrinin birində deyilir: «Avropada ən Şərqdə [hissədə] Skifiya yerləşir və biz onu Böyük Svitod adlandırırıq. Orada həvari Filipp təbliğatla məşğul olmuşdur. Qardarikada Palteskya və Kenuqard yerləşirdi, orada ilk dəfə Nuh oğlu, Yafət oğlu Maqoq yaşamışdı. Orada Kurland və Kiryalaland, Samland, Ermland  yerləşir… Trakiya – bu elə Qirkland kimidir. Orada əvvəl Nuh oğlu, Yafət oğlu Firas yaşamışdır. Ondan indi türk adlandırılan xalq yaranmışdır [2; 613]. Belə çıxır ki, Böyük Svitod deyəndə elə Albaniya nəzərdə tutulmalıdır ki, budadakı Qirkland ölkəsi də Qirkan mənasında türklərin Trakiya torpağıdır. Buradakı Maqoq rəmzi isə maqlar ölkəsi mənasında Midiyanın maq tayfaları ilə bağlıdır. Orta əsr ingilis mənbələrində Amazoniya - Maegda Londe, yəni Maeqda ölkəsi adlandılır. Ingilis mənbələri isə Germaniyanı Meziya adlandırırlar ki, bu Amazoniya rəmzi ilə eyni mənalıdır. Orta əsr müəllifi Marsin Belskinin 1551-ci ildə çap etdirdiyi «Bütün dünyanın xronikası» əsərinin başlığı belədir: «Amazonka qadınları, tatar arvadları haqda» [2; 635]. Bu isə o deməkdir ki, amazonkalar bilavasitə tatarlarla, yəni bu ərazidə yaşamış Azəri türkləri ilə bağlıdırlar. Onların – tatar arvadları adlandırılması isə, bu qadın rəmzinin ruh mənasında olması deməkdir. 

Herodota (IV/110) görə skiflər amazonkaları «eor-pati» [R-PT] adlandırırlar. D. Rol bildirir ki, qədim Misir yazılarında fironlar arasında yaşayan bir qəbiləni (ailə) ifadə etmək üçün xüsusi kollektiv ad var idi ki, bu da Patu (Pat sözündən) idi. Bütün bu ailəyə aid olanlar Iri-pati [R-PT] adlanırdı ki, bu da «Patın törəmələrindən biri» mənasını daşıyırdı. Pat, piramidanın ilkin mətnlərində artıq Qorla assosiasiya olunurdu ki, bu şahların yerdəki təcəssümü sayılırdı. Özünün bu nəslə, yəni Qor-fironlarına aid olduğunu sübut edən hər kəs yüksək vəzifə tuturdu [99; 388, 389]. Əgər biz nəzərə alsaq, «iri-pati» [R-PT] rəmzi «eor-pati» [R-PT] rəmzi ilə eynidir, razılaşarıq ki, amazonka deyəndə, Yapet/Yafət əsilli olan Misir fironları nəzərdə tutulmalıdır. 

Qor qartalının qadın amazonkalarla eyniliyi bilavasitə bu ikisinin də «ruh» olması mənasındadır. Biz yuxarıda yazdıq ki, Naq Xammadidə tapılmış kitabxanadakı «Ruhun təfsiri» əsərinə görə, müdriklər ruhu qadın adı ilə adlandırmışlar. Qurana görə isə peyğəmbərlər nəsli qadın rəmzi kimi rəmzləndirilmiş mələk nəslidir. Deməli, «iri- pati», yəni Aran-Yafət rəmzi bilavasitə Əman Allahının yerdəki törəmələri olan pirlər - fironlar nəslidir ki, mənbələrdə onlar Oziri Allahının, yəni Azərin nəsli sayılırlar. Quranın otuz beşinci surəsi «Fatir» surəsi adlanır ki, məşhur alim I. Y. Kraçkovski bu rəmzi «mələk» kimi tərcümə etmişdir. Fatir [FT/PT-R] sözü Fat və Ra  rəmzlərindən ibarətdir ki, buradakı Fat rəmzi Pat, yəni Pta Allahı mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, Misir fironlarının nəsli elə Fatir mələkləridir ki, onlar Göydəki ruhlar dünyasında yaşayan amazonkalar mənasındadır. 

Fatir rəmzi ilə eyni mənalı olan «Id əl Fitr» rəmzi, «əl id əs-saqir» rəmzi kimi «ramazan», «oruc bayramı» mənasındadır [36]. Bu isə onu göstərir ki, bu bayramların əsil mənası da Ra-Pta Allahının yaradılması ilə bağlıdır. Buradakı «saqir» rəmzi isə Quranda «Sokar» kimi göstərilir və biz bu rəmzin geniş açmasına aşağıda qayıdacağıq.

Amazonkaların Albaniyanın üstündəki dağlarda yaşaması yazdıqlarımıza daha bir sübutdur. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Frezerə görə, Alba şəhərinin şahlarından biri özünü Allah hesab etmiş, öləndən sonra Allaha çevrilib Alban dağlarındakı şəhərin üstündə qərar tutmuşdur. Bu isə o deməkdir ki, Misir Allahları bilavasitə Albaniyada, yəni «Günəş Allahının doğulduğu Şərqdə» yaşayırlar və məhz buradakı Pat (Apet/Yapet), yəni türk Yafət nəsli Allahlar nəsli sayılmalıdır. 

A. A. Bakıxanov yazır: «Türk atanın varisi və böyük oğlu, insansevər və ədalətli Şah idi. Onun adına görə Yafətin nəslinin bütün tayfaları türk adlanır. Atasının ölümündən sonra o Türküstanda özünə, çoxlu isti və soyuq bulaqları olan yer seçdi. Əvvəl o özünə qamışdan və otdan koma, sonra isə heyvan dərisindən çadır tikdi. Bu yer Suluq, «Zəfərnamədə» isə Suluqay adlanır [120; 27, 28]. Türküstanda heyvan dərisindən çadır tikilməsi və onun suluq adlandırılması o deməkdir ki, Türküstan eli, Tövrata görə Yafət övladlarına verilmiş «Sim», yəni Səma elidir [8; Bıt.9:27]. Biz yuxarıda yazdıq ki, suluq – Allaha səyahət və Allahda səyahət deməkdir. Çadırın suluq adlandırılması, yuxarıda qeyd etdiyimiz «Dar əs-sulx» rəmzi mənasındadır ki, bu da - «çadır ərazisindəki Allahda hərəkət edənlər» fikrini ifadə edir. Deməli, bu çadırın daxilində Allah, yəni ilkin materiya mövcuddur. Bu rəmz elə yəhudilərin «vəhy çadırı» deməkdir. «Dar əs-sulx», yəni «Allahın mövcud olduğu ərazi» eyni zamanda «Dar əl-Islam», yəni «Səlim/Yerusəlim ərazisi» və «Dar əl-baka», yəni «Allahla vəhdət»in ərazisidir. Dar rəmzinin Dairə/Deyr rəmzləri ilə eyniliyi isə onu bildirir ki, Allahın mövcud olduğu çadırın ərazisi eyni zamanda monastır, kilsə kimi də təsəvvür olunmalıdır. Çadır əhalisi isə «əhli əl-Sulx», yəni «suluq çadırında yaşayanlar» mənasında, Göydəki ruhlar dünyasının əhalisi deməkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Islam dinin qanunlarını yerinə yetirənlərə aid edilən «saleh» rəmzi də «suluq» rəmzindən yaranmışdır və məhz bu əməli-salehlərə cənnət vəd edilmişdir. Digər tərəfdən, Saleh eyni zamanda samud xalqının peyğəmbəridir. Səmudlular onu cadugar hesab edib gecə öldürmək istəyəndə, O, qayadan hamilə dəvə çıxarmışdır ki, dəvə o saat doğmuşdur. Salehin gecə öldürülməsi rəmzi onun gecə rəmzi ilə bağlı olan Mehdinin obrazında olması deməkdir. Qayadan hamilə dəvənin çıxarılması isə, axirətdə Göydə doğulacaq yeni aləm mənasındadır və s.

Ən-Nəsəvi (XIII əsr) qeyd edir ki, «Aran ərazisində Çerabert qalası» vardır və qalanın sahibi Səhl Saluq bəgdir ki, onu «qoca türk adlandırırlar» [152; 281]. Aran ərazisindəki qalanın sahibinin Səhl Saluq bəg olması və onun qoca türk adlandırılması – Səhl Saluq bəgin sak elindən (Səhl – sak eli) olması və onun tərikə (bax: türük rəmzi) yolu ilə Allahın mövcud olduğu səviyyəyə yüksəlib Allaha çevrilməsi deməkdir. Digər tərəfdən, sufizmdə Səhl [SHL] rəmzi ilə Esagil [SGL] rəmzi eyni mənalıdır. Bu isə onu göstərir ki, «Göy və yerin təməl evini» olan Esagil zikkuratı elə Çerabert qalasıdır. Esagil rəmzinin E-sangil [SNG-L] variantı isə onu göstərir ki, Göydəki «Sünik eli»nə [SNK-L] yol məhz «qoca türk»ün, yəni Amon Allahının yurdundan başlanır [207; 477].

Suluq rəmzinin səyahət (yəhudilərdə «salxa» [SLX]), mənəvi kamilləşmə (ərəbcə «seyr və suluq») mənasında olması və Nəsəfiyə görə, bunun «Allaha səyahət» və «Allahda səyahət» mənasını verməsi o deməkdir ki, Göydə çadır timsalında yaradılmış bu ruhlar dünyasında yalnız ekstaz vəziyyətində səyahət etmək mümkündür və Yafət övladları rəhmətə gedəndən sonra, onların ruhları məhz burada ölümsüzlük qazanır. Bu çadırın heyvan dərisindən olması isə onu göstərir ki, Göydə yaradılmış bu «dünya» eyni zamanda dəri ilə əhatə olunmuş canlı varlıq timsalındadır. Əgər yuxarıda yazılanları da nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, Türküstan, Türk deyəndə – ayağı yerdə, başı Göydə olan Atum Allahı, yəni Adəm nəzərdə tutulmalıdır. Təbəri, Məhəmməd peyğəmbərin «səngər döyüşündən» əvvəl hansı-sa türk çadırında dincəlməsindən yazır ki, bu da peyğəmbərin ruhlar dünyasında yaşaması mənasındadır (Təbəri, 1/1468).

Bütün Yafət nəslinin türk adlanması o deməkdir ki, qədim mənbələrdəki Pta, yəni Fət rəmzi bilavasitə türklərə aiddir və məhz onlar müqəddəslər nəsli hesab olunmalıdırlar.

Bartold yazır: «Əl-Müqəffa «Dünyanın dördüncü hissəsi» kitabında bildirir ki, Nuh peyğəmbər gəmidən çıxdığı vaxt dünya əhalisiz idi. Nuhun 3 oğlu var idi… Türklərin, slavyanların, Yəcuc və Məcucların (Qoq və Maqoqlar) torpağı Çinə qədər Yafətə çatdı. Türküstanının ərazisi yaşayış məskənindən uzaq olduğu üçün ona Türk adı verildi. Nuh ibadət edərək, Allahdan xahiş etdi ki, Yafətə Allahın elə bir adını öyrətsin ki, bu adı çəkəndə, yağış yağsın. Allah o dəqiqə onun ibadətini qəbul etdi və Yafətə adını öyrətdi. Bu sirli adı bilən Yafət, onu yaddan çıxarmamaq üçün bir daşa yazdı və boynundan asdı. Hər dəfə bu adı çəkib yağış istəyəndə yağış yağırdı, əgər bu daşı suya atıb, suyu xəstəyə içizdirirdilərsə, o yaxşılaşırdı. Bu daş Yafətin törəmələrinə çatdı» [153; 42]. Daha sonralar törəmələr çoxaldıqda Quz, Xallux, Xəzər və s. arasında püşk atıldı. Bu püşk zamanı əsil daş Quza, saxta daş isə Xalluxa qismət oldu. 

Mifoloji lüğətdə qeyd olunur ki, Quza, yəni Oğuz xana çatan bu «Yada» daşının sahibləri şamanlar (qam) olmuşlar. Yada sözünün özü isə Iran mənşəli ad sayılır. Iosif Flaviyin yazdığına görə, ən məhşur yağış çağıranlardan biri Oniya olmuşdur və o «ilkin yağış» rəmzi ilə bağlıdır [154; 206]. Deməli, yağış və ilkin yağış rəmzləri məhz yəhudilərlə bağlıdır. Əhdi-Ətiqdə ilkin yağışdan çox danışılır və qeyd olunur ki, Allahın vəsiyyətini yerinə yetirdikdə Allah onların sözlərini eşidəcək və vaxtlı vaxtında yağış verəcək [8; Lev.26:3-4, Ier.5:24-25, Amos. 4:7, Sud. 5:4-5]. Lakin yağış rəmzi altında qədim yazılarda adi su yox, «müqəddəs su», yəni insanlara şəfa verən Ilahi «nur» nəzərdə tutulur. Deməli, yağış eyni zamanda «dirilik suyu» mənasındadır ki, bu da səbəblər səbəbi olan ilkin materiya deməkdir.

Yada daşı ilə bağlı bildirmək istərdik ki, Oğuzlarda və digər türk tayfalarında bu daş, ali xan hakimiyyətnin rəmzi sayılırdı. Təmim ibn Bəhrin dediyinə görə, əgər bu daş bilavasitə tuquzquz xaqanının inhisarında idisə, deməli, səhrada ali hakimiyyət də bilavasitə onda idi. Yada daşının bilavasitə Quz, yəni karluk (xallux) tayfasına çatması onu göstərir ki, bilavasitə bu nəsil - əsil əvrənlər, yəni seçilmişlər nəsli sayılmalıdır.

Bütün bunlardan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, bu dünyada sözlə təbiətə fiziki təsir edib, yağış yağdırmaq qabiliyyəti Nuhun xahişi ilə Yafətə, yəni yalnız türk nəsli olan Oğuz, Xallux (Karluk), Xəzər bəglərinə verilmişdir. Bu isə o deməkdir ki, qədim yazılardakı «müqəddəs» rəmzi türklərə aiddir və məhz onlar övliyalar nəsli sayılmalıdır.

Mənbələrə görə bəg rəmzi - «baq», «yabqu» (Ya Bəg) formasında karluk şahlarının titulu sayılır. Bu xalq Iran yazılarında Xallux, Kalluk kimi də yazılır. «Xudud-al-aləm» (17b) əsərində deyilir ki, «qədim zamanlarda xallux padişahlarını «cabquy», bəzən isə «yabqu» adlandırırdılar. Ən yüksək titul «bahadır-cabqu» idi». Bahadır rəmzinin Bəg Adər mənasında olmasını və onun Baktriya rəmzi ilə eynilik təşkil etməsini biz yazdıq. Karluqların baş bəgi eyni zamanda «başbuq» adlanır və mənbələrin birində bildirilir ki, xaqan Tarduşlara «yabqu» titulu ilə «başbuq» təyin etdi. Digər yerdə isə nəzərə çatdırılır ki, Baz-xaqanın xalqı doqquz-oğuz xalqıdır. 

Rəvayətə görə, Xallux doqquz-oğuz (tuquzquz) ölkəsinə keçəndən sonra Yabaku, onun tayfası isə Yabaqu-xallux adlanmağa başlandı [153; 42]. Doqquz-oğuz rəmzi qədim Misir yazılarında «doqquz Allah» mənasında kosmik-insan olan Atum Allahını təşkil edən Allahların adı – «Enneadanın doqquz Allahı» ilə bağlıdır. Eyni zamanda Ibn Xordadbehin yazıdığına görə, tuquzquz şahının, hündürlükdə qurulmuş və yüz nəfər tutan qızıl çadırı olmuşdur və buradakı türk torpaqları ilə yaxınlıqda zındıqlar və oda tapınan maqlar da olmuşlar [70; 129, 131]. Belə çıxır ki, doqquz-oğuz ölkəsinə keçib Yabaku olmuş Xalluxun nəsli, əslində baqa - boq, yəni bəglik fazasına yüksəlib Allaha çevrilmiş və Savalan dağı ilə Xəzər dənizi arasında yerləşən qədim Midiyadakı Alban dağının üstündə qərar tutmuş Ra-Əman (Rəhman) Allahının nəsli olan Midiya maqlarının nəslidir. Quranda doqquzluq haqqında rəmzi mənada yazılır: «Şəhərdə doqquz nəfər var idi ki, pozğunluq yayır və yaxşı iş görmürdülər!» (Quran, 7:48). Pozğunluq yayılma və yaxşı iş görməmək deyəndə, burada tam əks başa düşülməlidir: məhz bu doqquzluqdan yarandıqdan sonra -  xaos qarışıqlığı sistemlənmiş və yaxşı işlər görən Pta Allahı, yəni türklərin əcdadı olan Yafət yaranmışdır.

Kaşqari türk dünyasının Şərqində yerləşən Yabaku tayfasından söz açır [126; 31] ki, Çin mənbələrində bu xallux tayfası qolelu, kololu adlanır [55; 100]. Mənbələrə görə, Şərqi karluklar gellərdir və alimlərin çoxu gelləri və qelolu tayfasını karluk hesab edirdilər [55; 473]. Sufizmdə karluk rəmzi, türklərin ölüm şahlığının xaqanı olan «erlik» rəmzi ilə eynidir və altayların inamına görə Erlik (Cəlair) insanlara şamanlığı və qamlamanı öyrətmişdir. 

Biz qeyd etdik ki, sufilərin bəg/bəqa rəmzi Allaha qovuşma, əbədi Allahda olma mənasındadır. Digər tərəfdən, xalul/qolelu, yəni xəlil rəmzi də təsəvvüf elmində Allahla vəhdət təşkil etmək, Allaha qovuşmaq, yəni «xulul», «xululiyyə» mənasındadır. Belə çıxır ki, Ibrahim əl Xəlil, yəni Ibrahim peyğəmbər də məhz bu nəslin nümayəndəsidir və o, adi insan yox, Xəlilullah, yəni Allahla vəhdət təşkil edən həqiqi peyğəmbərdir. Bu isə o deməkdir ki, Yabaqu-Xallux, yəni Bəg-Xəlil nəsli həqiqətən ilkin materiya ilə vəhdət təşkil edən tək Allahın nəslidir.

Xəlil rəmzi Isa peyğəmbərin də adının qarşısında Qalil, Qalileyli kimi durur. Deməli, o da bilavasitə bu nəslə, yəni Xəlil xanəsinə aiddir. Sufilərin yaşadığı yerin «xanəgah» adlanması da bilavasitə xanə/kana/kün rəmzi ilə bağlıdır. Xəlil xanəsi Əhdi-Cədiddə Kana Qalileyski kimi yazılır və Isa peyğəmbərin suyu şəraba çevirdiyi yer kimi göstərilir [8; In. 2:1, 4:46-54 və s.]. Suyun şəraba çevrilməsi rəmzi bizim yadımıza sufilərin bir deyimini salır.

Iman gətirən müsəlmanların və dərvişlərin bu deyiminə görə, «sufilik toxumu Adəmin zamanında əkilmiş, Nuhun zamanında cücərti vermiş, Ibrahimin zamanında çiçək açmış, bəhrəsi Musanın zamanında əmələ gəlmiş, Isanın (Xrist) zamanında yetişmiş, Məhəmmədin zamanında isə təmiz şərab əmələ gəlmişdir» [45; 194]. Adəmin zamanında əkilmiş üzümün Məhəmməd peyğəmbərin zamanında şəraba çevrilməsi, ən qədim zamanlarda əkilmiş dünya ağacının məhsulunun axirətdə yeni şərab rəmzli ilkin materiyaya çevrilməsi mənasındadır.

Lakin Adəmin zamanında əkilmiş sufilik toxumunun Məhəmməd peyğəmbərin zamanında məhsula çevrilməsi, digər tərəfdən, gedilən yol, yəni tərikə [TRK] mənasındadır ki, dilimizdə bu rəmz eyni zamanda «tarix» [TRX] kimi qeyd olunur. Bu isə o deməkdir ki, Adəmdən bu günə qədər keçmiş zaman, Allah oğlunun ruhunun («ağıl» rəmzində) kamillik yoludur. Tarix rəmzi altında isə, Amonun (Əman) qısa müddətdə keçdiyi sufilik silsiləsinin (məqamlar), Amonun obrazı olan Mehdinin «ağıl» rəmzində olan ruhunun 5000 ilə keçməsi başa düşülməlidir. Belə çıxır ki, son əsrlərə qədər yazılmış bütün qədim kitabların mənası heç də bu gün qəbul edildiyi kimi deyildir. Bu gün qəbul edilmiş tarix başdan-ayağa cəfəngiyyatdır. Əslində isə bütün yazılarda söhbət məhz Amon Allahın müxtəlif adlarla Adəmi, yəni Atum Allahını yaratmasından və Mehdi obrazının gələcəkdə görəcəyi işlərdən gedir. Bu mənada tarix (tərikə/türk) rəmzi də - «history» [HS-TR] rəmzindən (Istoriya – bax. Iştar) götürülmüşdür ki, bu da Oğuz-Tarı mənasında Allah deməkdir və s.

Məhəmməd peyğəmbər hədis və rəvayətlərdə Xəlil adlanır ki, bu da onun Ibrahim peyğəmbər kimi əvrən, yəni peyğəmbərlər nəsli olan xudalar (yəhudi) nəslinə aid olması deməkdir. Yazığımız kimi, bu Məhəmməd peyğəmbərin deyimində də təsdiqlənir: «Bu dünyada və əbədi dünyada mən Məryəm oğlu Isaya yaxınam. Peyğəmbərlər  - (atadan bir olan) qardaşdırlar: anaları ayrıdır, dinləri də birdir» [44; 3443]. Deməli, həqiqətən də ərəb olan Məhəmməd peyğəmbər, yəhudi olan Ibrahim, Musa, Isa və s. peyğəmbərlə qardaşdır və onların dinləri də birdir. 

Məhəmməd peyğəmbərin digər adı Əhməddir ki, yəhudilərin Əhmət rəmzli şəhərinin digər adı Midiyanın Ekbatan şəhəridir [129]. Lakin Əhmət rəmzi eyni zamanda Əhmatan kimi yazılır və bu rəmz altında Həmədan şəhəri başa düşülür. M. Xorenatsi hesab edir ki, ari nəsli olan Amatunilər yəhudilər nəslidir və Şərq vilayətlərinin Arilər ölkəsindən, yəni Əhmatandan gəlmişlər [73; 57]. Əhmatan rəmzini, sufi məntiqinə görə Matien kimi də oxumaq olar ki, I. Əliyevə görə, matienlər - kolxların qonşuları olmuş və ərmən, midiyalı və kaduslarla qonşudurlar [90; 15]. Bu isə o deməkdir ki, Əhmət, Əhmatan və s. şəhərlər, bilavasitə Məhəmməd rəmzi ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Məhəmməd, Məhəmmədiyə rəmzləri sufizmdə «Maq Midiya», «Məqam Midiya» kimi də oxunur ki, burada maq [MQ] rəmzi - kahin, məqam rəmzi isə bu kahinin sufizmdəki ali vəziyyətidir. Məhəmməd rəmzindəki «Məd», yəni Mada rəmzi isə Midiya və Adəm mənasında Göydəki ruhlar dünyasını, yəni Adəm/Atum Allahının bədənini, onun ərazisini bildirir. Belə çıxır ki, Məhəmməd peyğəmbərin - «Bu dünyada və əbədi dünyada mən Məryəm oğlu Isaya yaxınam» ifadəsi o deməkdir ki, Isa burada, axirətdə yeni yaranacaq ruhlar dünyasının, yəni Atum Allahının (Adəmin) ruhu, Məhəmməd isə bu dünyanın Göydəki ərazisi, yəni Atumun (Adəmin) bədəni mənasındadır və s.

Devid Rola görə, Nuh da adi insan yox Allahın təcəssümlərindən biri olmuşdur: «Nuh öz nəslində mömin və qüsursuz idi: Nuh Allahın yanında gəzirdi» – rus sinodal tərcümədə bu belədir [8; Bıt.6:9]. Vulqatanın ingilis tərcüməsində isə yazılır: «Allahla»: yəni Nuh Allahı özündə gəzdirirdi» [99; 170]. Bu isə  o deməkdir ki, «Allahın daşda yazılmış adını» Nuh özü almışdır və Yafətə vermişdir. Belə çıxır ki, Nuhun obrazı bilavasitə Göydəki ruhlar dünyasını yaratmış Allahın obrazıdır. Yafətin obrazı isə türk və iran, yəni ərən tayfalarının banisi olan türk xaqanının obrazıdır. 

Sufilərdə Xallux [X-LL-X] rəmzi bir tərəfdən, Xəlil [XLL] (Xəlilullah – Xəlil Allah) kimi oxunursa, digər tərəfdən, o Allax  [LLX], yəni Allah («əl-ilahə») kimi də oxunur. Buradakı iki «LL» rəmzi - iki dünya (el, cahan, torpaq, sahil və s.) mənasındadır. Hu [H/X] rəmzi isə «Q», «K», «X», «Ğ», «K», «G» samitlərlə eyni olub ilkin materiyanı bildirir. Sufilərdə Hu, Yahu rəmzləri bilavasitə «Allah» deməkdir. Deyilənlərə görə, dərvişlər «Ya Hu», «Ya Xaqq» deyərək Allahla «söhbət edirmişlər». Hu rəmzinin «Q» variantı isə «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı Oq rəmzidir ki, yazdığımız kimi, bu, Oğuz mənasındadır. Erməni mənbələrində bu rəmz Aqu kimi yazılır və Albaniyaya aid edilir. Xristian yazılarında isə aqi (ağa) rəmzi, aqios, aqiazo rəmzləri kimi müqəddəs mənasında birbaşa Allaha və Mehdiyə şamil olunur. Bu isə o deməkdir ki, «Albaniya» və «Oğuz eli» deyəndə «Allah eli» başa düşülməlidir.

Əhdi-Ətiqdə Oq - Vasan şahıdır və onun Şərq sərhəddində Salxa şəhəri yerləşir [8; Vt.3:10, Nav.12:5]. Vasanın sığınacağı Qolan şəhəridir və yazdığımız kimi bu rəmz eyni zamanda iki dünyanını sərhəd daşı mənasındadır [8; Vt.4:43]. Lakin bu rəmz, Ievus/Bəzz/Boz/Baş və s. rəmzlərlə də eynidir. Biz yuxarıda, Salxa rəmzinin suluq, yəni «Allaha səyahət» və «Allahda səyahət» mənasında olmasını qeyd etdik. Əhdi-Ətiqə görə, Vasanın paytaxtı Edrey [8; Çis.21:33, Nav.13:31] şəhəri - qayalı düzəngahda yerləşirdi və ərazisində divarlı və mis qıfıllı 60 böyük şəhər vardı [8; 3Çar.4:13, Is.45:2]. Edrey [DR] rəmzinin Adər/Atar [DR/TR] rəmzləri ilə eyniliyi o deməkdir ki, bu paytaxt Ata-Ra-nın, yəni Günəş Allahının iqamətgahıdır və o ilkin materiya düzəngahındakı qaya, daşla bağlıdır. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, Oq/Aqu/Aqi rəmzi ilkin materiya və bu materiyadan yaranmış el mənasıdadır ki, qədim Misir yazılarında məhz bu sahədə yaranmış «torpağa» sexetxotep deyirdilər. 

Oq/Aqu rəmzlərindən Quar rəmzi əmələ gəlmişdir ki, tarixçi M. Qağanqatlının, adlarını çəkdiyi hunların iki Allahlarından birinin adı Tanqrıxan, o birinin adı isə Quardır [68; 211]. Qor Allahı mənasında olan Quar rəmzi eyni zamanda Uğur kimi də yazılır ki, bu rəmz altında Hurrit abidələrində insan adına rast gəlinir. Erməni tarixçisi isə Uğurun yel Tanrısı olduğunu yazır [68; 238, 239].

Lakin erməni mənbələrində «Q» rəmzi eyni zamanda «L» kimi də oxunur və beləliklə Aqvaniya rəmzi Albaniyaya çevrilir. Yazdığımız kimi, Q. Qeybullayev bunu, erməni dilindəki «L» rəmzinin əvvəllər «Q» rəmzi kimi yazılması ilə əlaqələndirir [50; 435]. «Q» rəmzinin «L» rəmzinə çevrilməsi, Hu ilkin materiyasında sonradan Oğuz elinin yaranması ilə bağlıdır. Deməli, Amon Allahının dünya yaratmasına qədər ilkin materiyada yalnız Hu - həyat enerjisi vardısa, sonradan Amon Allahı bu ilkin materiyada Pta Allahını, yəni Oğuz elini yaratdı. «Q» rəmzli ilkin materiyanın «L» rəmzli «El»ə çevrildiyi yer isə, bu iki rəmzlərin birləşdiyi «QL», yəni Gel elidir. Mənbələrdə, yəhudi rəmzi olan Alliluya [LL-L] («Allahı tərifləyin») rəmzi, digər yəhudi rəmzi olan Qillel [QLL-L] rəmzi ilə qeyd olunur və Allahın şahlığa çıxması fikrini ifadə edir [8; Otkr.19:1,6]. 

Allah rəmzindəki «LL» rəmzləri isə iki dünyanın, yəni yerdəki fiziki aləmlə, Göydəki ruhlar dünyasının birləşməsi rəmzidir. «Kitabi - Dədə Qorqud»da «LL» rəmzi – çadıra aid edilərək «ban al-ala», yəni iki eli birləşdirmiş dam, aləm mənasındadır [4; 32]. Əhdi-Ətiqdə «LL» rəmzi - Eleale, El-El, El-Aaal (Allah böyükdür) kimi yazılır və Xanaan şəhəri hesab edilir [8; Çis.32:3,37, Is.15:4 və s.]. Xanaan rəmzi özü isə ilkin «Nun sularındakı Hu (Xu)» (Oq/Aqu) deməkdir. Sufizmdə ali aləm – «al-aləm al-ala», ali nur isə – «ən-nur əl-əqsa əl-ala» adlanır. Buradakı əl-əqsa [QS] rəmzi elə Oğuz [ĞZ] eli mənasındadır ki, xristianlıqda bu rəmz «müqəddəs» mənasında aqios (Qos-pod) kimi yazılır. Deməli, Allah rəmzinin sufi açması - «iki eli, dünyanı idarə edən həyat enerjisi» deməkdir. 

Əl-Əqsa (aqios/aqiazo), yəni oğuz [QS/ĞZ] rəmzi sufizmdə xaos [XS] rəmzindən yaranmışdır və ilkin materiyanı bildirir. Deməli, ali nur – «ən-nur əl-əqsa əl-ala» deyəndə hər bir varlığa həyat vermiş ilkin materiyanın nuru başa düşülməlidir. Digər tərəfdən, əl-Məscid əl-Əqsa, yəni ilkin materiyanın mövcud olduğu məscid mənbələrə görə Yerusəlimdə yerləşir və ikinci məscid hesab olunur. Buxarinin bildirdiyinə görə, Əbu Zərr demişdir: «(Bir dəfə) mən soruşdum: «Ey Allahın elçisi, yer üzündə tikilən ilk məscid hansıdır?» O dedi: «Qadağan olmuş məscid (Əl-məscid əl-Həram)» (Kəəbə və onun ətrafı). Mən soruşdum: «Bəs ondan sonra?» O dedi: «Uzaqda yerləşən (uzaqlaşdırılmış) məscid (əl-məscid əl-Əqsa)» (Yerusəlimdə). Mən soruşdum: «Birinci və ikinci (tikilmiş) arasında nə qədər (vaxt keçib) var?» O dedi: «Qırx il», (sonra əlavə etdi): «Harada (zamanı) yetişərsə duanı qıl, çünki bunda savab var» [44; 3366]. Əl-Məscid əl-Həramın, yəni qadağan edilmiş və ya müqəddəs məscid ərazisində islamın əsas müqəddəs yeri sayılan Kəbə yerləşir.

Əl-Bakuvi yazır ki, əl-məscid əl-Əqsa, Davudun tikdiyi, Süleymanın isə başa çatdırdığı Beyt əl-Müqəddəsdə yerləşir. Həyətdə isə ….altında mağara yerləşən «qaya» var [121; 18a]. Məscid əl-Əqsanın Beyt əl-Müqəddəsdə yerləşməsi və onun həyətində isə, ağzına daş qoyulmuş mağara olması o deməkdir ki, Kəbə daşı bilavasitə yerin altındakı mağaranın ağzına qoyulmuşdur. Peyğəmbərin, bu iki məscid arasındakı məsafəni qeyd etdikdən sonra «harada zamanı yetişərsə duanı qıl, çünki bunda savab var» deməsi, əl-məscid əl-Əqsanın yolunun Kəbə daşının üstündən başlaması deməkdir. Çünki, Yerusəlim rəmzi Göydə yaradılmış Səlim, yəni Islam ərazisidir. Deməli, əl-məscid əl-Əqsa Göydəki ruhlar dünyasıdır. Bu məscidin ikinci yaradılması və birinci məscidlə arasında 40 illik yol məsafəsi olması o deməkdir ki, Göydəki aləm, yerdə yaradılmış aləmin rəmzi olaraq yaradılmışdır və 40 (42) rəmzi də Göydəki hakimlərin sayıdır. Yəni insan yalnız 42 hakimin imtahanından keçəndən sonra ora düşə bilər.

Lakin mənbələrə görə «Əqsa» rəmzi ilə eyni olan «Qis» rəmzli kənddə, dünyanın ilk kilsəsi də tikilmişdir. Mətnlərdə deyildiyinə görə, müqəddəs Eqişe, Albaniyaya gələrək, Qis kəndində (Uti vilayətində – F. G. B.) kilsə tikir ki, bu kilsə də «Şərqdə bütün kilsələrin anası» sayılır [123; 70]. M. Kalankatuatsi, albanların bu ilk kilsəsinin tikildiyi kəndi Kiş adlandırır [50; 164]. O eyni zamanda nəzərə çatdırır ki, Müqəddəs Xaç da Qis kəndində gizlədilmişdir və buradakı sandıqda, bu əşyaların bilavasitə Eliazara, yəni Azər nəslinə aid olması yazılmışdır [81; 3/24]

Qis rəmzi, xristianların Allah mənasını verən Qospod rəmzindən başqa, xristianların baş keşişi olan katolikos rəmzində də iştirak edir. Katolikos rəmzi «Kat+El+Kos» rəmzlərindən yaranmışdır ki, bu da «Oğuz elinin Xudası», yəni Oğuz elinin Allahı fikrini ifadə edir. Bu isə o deməkdir ki, müsəlmanların əl-Əqsa adlandırdıqları müqəddəs məscid, elə xristianların Qis kəndində tikilmiş və «Şərqdə bütün kilsələrin anası» olan ilk kilsədir. Qis, yəni Aqsa müqəddəs ocağının Qospod rəmzində Pta Allahı ilə birlikdə qeyd olunması o deməkdir ki, Aqsa/Qis rəmzi bilavasitə Yafət nəslinin yaşadığı Oğuz elidir.

Qis rəmzinin Kos [KS] variantı Edom dövlətində ehtiram olunan qərbi-semit Allahıdır (Kos Allahı). Eyni mənalı Uksiya [KS] rəmzi ilə isə antik tarixçilər «elam»lıları (Elam/Aləm) adlandırırdılar ki, sonuncular isə farslara «uca» və ya «xuca» adı ilə məlum idi [142; 90]. Uksiya/ksaya/xşaya rəmzlərinin açmalarını biz aşağıda verəcəyik. Ispan mifologiyasında Ksanlar [KS-N] mələklərdir (feya). Tövratda Kis - Bənyəmin (Ba-Amon) övladlarından sayılır və onun oğlu Saul Izrailin ilk şahı olmuşdur [8; 1Çar.9:2]. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, Qos/Kos və s. rəmzlər altında qədim mənbələrdə müqəddəslər, yəni Allah və mələklər nəsli nəzərdə tutulur. 

Qədim Misir yazılarında ölkə başçısı Xeka/Xak (Xaqan – F. G. B.), yəni Haq – Allah, onun qulları isə baka/bəqa (bakan sözü buradandır) adlanır ki, bu da bəg deməkdir [41; 338]. Quranın 69-cu surəsi «əl-Haqqa» adlanır və burada, bu rəmzin çox dərin mənada olmasına işarə mənasında sual olunur: «O Haqq olan! Nədir o Haqq olan? O Haqq olanın nə demək olduğunu bilmək sənə nə verəcək?» (Quran, 69:1-3). Islamda Haq rəmzindən Allahın 99 şərəfli adlarından olan Həkim (hikmətli), Həkəm (hakim), Qəhhar (uca, ali) rəmzləri yaranmışdır.

Misir mənbələrində Mehdinin obrazının Haqqa, yəni Allaha çevriləcəyi ilə bağlı yazılar var. Belə ki, qədim mətnlərinin birində, Yerdə və Göydə olan Maat Allahı Isidaya deyir: «[Öz] uşağınla, oğlunla gizlən və ona bu şeylər açılacaq. Onun üzvləri inkişaf edəcək və bütün gücləri, iki dəfə çox olacaq, [onda] ayılacaq. [Və o] öz atasının taxtında oturacaq, və [ona görə] qisas alacaq, [və o] Iki şahlıqda Xek (Aşağı və Yuxarı Misirin) yüksək vəzifəsini tutacaq» [18; 125]. Burada Xek rəmzi Aşağı və Yuxarı Misirin Allahı mənasındadır ki, bunu iki dünyanın şahı kimi qəbul etmək lazımdır. Deməli, Kexa/Qaq/Kuxi/Qaku və s. deyəndə iki dünyanın Allahı (Q/K/X/H – həyat enerjisini bildirən rəmzlər) başa düşülməlidir ki, bu da Ra-Amon Allahıdır. 

Biz yuxarıda bildirdik ki, «Q» (K/Ğ/G/X/H) rəmzi ilkin materiyanı, yəni Ilahi enerjini bildirir. Buna görə də bir «Q» samitli Aqa/Ağa sözü bu enerjini istifadə edə bilən şahı göstərir. Əgər iki «QQ», yaxud «KK» samit varsa, bu söz iki dünyanın şahı – «şahlar şahı», «şahənşah» və s. deməkdir. M. Xorenatsi yazır ki, yunanlar bizim ölkəni Armen, fars və suriyalılar isə Armenikk adlandırırlar. Deməli, Armen elə xakan, yəni iki dünyanın şahıdır. E. A. Qrantovski Midiya adları və toponimlərini araşdıraraq qeyd edir ki, bir çox adlar ukku, akka, uku və s. rəmzlər ilə bitir. Məsələn, Bakukka adı başqa mətnlərdə Baqaka kimi yazılır. Bu rəmz BəgQağa (Xaqan-bəg) mənasındadır ki onu - Bəg Ağa kimi də yazmaq mümkündür. Qeyd edək ki, Iran şahı Kir özünü «Haxamanish» adlandırırdı ki, bu rəmz Xak-Aman-issi, yəni  «Amon allahının ruhu» kimi açıqlanır. Plutarxın yazdığına görə, Kir adı fars dilində «Günəş» deməkdir. Əgər Kir və Qor adlarının eyni olduğunu nəzərə alsaq, Kirin (Ka-Ra, yəni Ilahi Günəş) iki dünyanın ağası mənasında Günəş Allahının obrazı olduğu qənaətinə gələrik.

Haq, yəni Xeka rəmzi Şumer, Mesopotamiya və s. mənbələrində «Iqiq» kimi də qeyd olunurlar və onlar Göy dünyasında yaşayan Allahlar sayılırlar. Bu rəmzin digər variantı olan E-qiqun rəmzi isə «tabut evi», yəni «cəhənnəm» adlandırılır. Əgər nəzərə alsaq ki, E-qiqun rəmzi - eyni mənalı Xaqan rəmzinin variantıdır, razı olarıq ki, «Iqiq» adlandırılan Allahlar, «Xaqan» adlandırılan Amon Ra Allahının «bədənində», yəni ruhlar dünyasında yaşayırlar. 

Yunan mifologiyasında Qekata [QK-T], yəni Haq-Ata - zülmət, gecə röyaları və cadugərlik Ilahəsidir. O, Zevsdən yer və dənizin taleyi üzərində hakimiyyət almış, Uran isə ona böyük güc bəxş etmişdir. Kekrop [KK-RP] (Pir-Haq - F. G. B.) isə yarıinsan, yarıilan olan Afina şahıdır və biz aşağıda bu rəmzin geniş açmasını verəcəyik. Induizmdə Axuka [XK] rəmzi Krişnanın babası və onun tayfasının, yəni Allahlar nəslinin adıdır ki, bu onların Haq nəsli olması deməkdir. M. Xorenatsi kitabında bildirir ki, sünililərin başçısı Filipp Xaqamaxlarla vuruşurdu. Buradakı Xaqamax rəmzi «Allah-Maq» (Haq-maq) mənasında, maqların, yəni Midiya kahinlərinin Allaha çevrilmişi mənasıdadır. Qeyd etmək istərdik ki, e. ə. III minilliyə aid mixi yazı mənbələrindəki maq rəmzi ilə bağlı olan Maqan rəmzi Fars körfəzinin Iran sahilində yerləşən vilayətin adı kimi qeyd olunurdasa, e. ə. I minillikdə bu ad Misirə şamil edilirdi [142; 93]. Bu isə o deməkdir ki, həqiqi Misir elə Iran ərazisində yerləşir. Islamda Allahın 99 şərəfli adlarından biri də Muğni (sərvətli) rəmzidir ki, bu da məhz Midiyanın maqlar (Muğan rəmzi) nəsli ilə bağlıdır.

Digər tərəfdən, Haq/Həq rəmzi ilə eyni mənada olan hakan/xaqan rəmzi, mənbələrdə Xəzər türklərinin də başçılarının tituludur. Əhdi-Ətiqdə xaqan [XQN] rəmzi ilə eyni mənalı olan koxen [KXN] rəmzi (kohen) «keşiş» mənasındadır ki, bu titulla Eleazar və Fines adlandırılır. Buradakı Eleazar rəmzi Azər eli mənasında Allahın, Finas (pan-issi) isə Allah elinin ruhu mənasında Mehdinin obrazıdır. Avropanın «Edda» mahnılarında xaqan rəmzi Xaqen/Xeqni kimi qeyd olunur ki, bu qüsursuz qəhrəman burqund şahı Qunnarın (Hunn-ər) qardaşıdır. Lakin mənbələrdə xaqan rəmzi rus knyaz və çarlarına da aid edilir. Rus kilsəsinin başçısı Mitropolit Illarion rus knyazı Vladimiri «xaqan» adlandırır. Araşdırıcıların yazdıqlarına görə Şərq müəllifləri Kiyev knyazını da «xaqan» adlandırırmışlar [2; 103]. Bu isə o deməkdir ki, rus (Arus/Aruz/Riza) rəmzi altında Xəzər, yəni Azər xaqanlığı başa düşülməlidir. 

Islamda «xaqan» rəmzi ilə ilə eyni olan «koxen», yəni «kahin» rəmzi – gələcəyi bilən, təfsir verənlərdir. Islam ensiklopediyasında onlar Allahın xəbərçiləri adlanır. Ilk əvvəllər Məhəmməd peyğəmbər də kahin sayılmış, sonda isə məlum olmuşdur ki, o peyğəmbərdir [150]. Bütün bunlar o deməkdir ki, türk xaqanlarının, yəni yəhudi bəglərinin nəsli - xəbər gətirən angel, yəni mələklər nəslidir. 

Məşhur ingilis alimi Artur Kestler 1976-cı ildə Amerikada çıxan «Onüçüncü boy» kitabında, onlarla sitatlar gətirərək sübut etmişdir ki, əsil yəhudilər indiki Iordan ərazisindən yox, arilərin vətəni olan Qafqazdan çıxmışlar. Və ərəb mənbələrinə görə də əsl yəhudi deyəndə - Xəzər xaqanı və onun köməkçiləri olan bəglər nəzərdə tutulmalıdır. Erməni mənbələrində Xazarapet rəmzinin, yəni Xəzər və Yapet/Pet/Pta (Yafət/Fət) adının, digər yerdə Azarapet kimi göstərilməsi isə o deməkdir ki, Xəzər ölkəsi elə Azər ölkəsidir. Pta/Pet rəmzi ilə bağlı biz yuxarıda qeyd etdik ki, Orxon-Yenisey abidəsində qədim Misirin Pta Allahı «Apıt» kimi qeyd olunur və bilavasitə bəglərə aid edilir [61; 10]. Bu isə o deməkdir ki, türk bəgləri Allahın yerdəki nəsli kimi qəbul olunmalıdır və məhz onlar qədim mənbələrdə «seçilmişlər» mənasını verən yəhudilər, yəni Xudalar nəslidir.

Pta Allahının rəmzinə Iran mətnlərində «pitiaxş» formasında rast gəlinir ki, burada bu rəmz «XŞ» rəmzi ilə birgə yazılır. Parfiya çarı Volo-qezin adının digər mənbələrdə Vala-xş kimi yazılması o deməkdir ki, buradakı «QZ» rəmzi elə «XŞ» rəmzidir. Ilkin materiyanı bildirən «Q/X/K/K/G/H» rəmzlərinin bir-birinə keçməsini biz yazdıq. Lakin ilkin materiyadan qopmuş və materiallaşmış ruh - sufizmdə «issi» kimi oxunaraq «S/Ş/Z» rəmzlərini bildirir. Deməli, «QZ» rəmzinin «XŞ» rəmzinə keçməsi təsadüfi deyildir.

Mətnlərin yazdığına görə, ilk Sasanilər dövründə imperiyanın mülki və hərbi işləri pitiaxş və xiliarx arasında bölünmüşdü. Yazılarda Ərdəşir «pitiaxş», Papak isə «xiliarx» adlandırılır. Pitiaxş rəmzinin «şah Pta» kimi tərcümə olunması o deməkdir ki, bu rütbə çox yüksək səviyyəli insana şamil edilməlidir. Pitiaxş rəmzini Pod-Qos kimi də yazmaq mümkündür ki, bu zaman yuxarıda yazdığımız rusların Qospod, yəni Allah rəmzi alınar. Bu isə o deməkdir ki, «pitiaxş» rəmzi bilavasitə Allaha aiddir.

Pitiaxş titulu Gürcüstanda da məlumdur ki, bu ad araşdırıcılara görə şahdan sonra ikinci böyük əyana aid edilir [142; 288]. Xiliarx titulu isə xil/gel nəsli ilə bağlı olduğu üçün bu rəmz Gilar-Ağa kimi oxunur. Islamda xiliazm – 12-ci imamın gəlişi ilə bağlı olan təlimdir ki, bu da imamın xil, yəni gel eli ilə bağlılığı deməkdir. Iran mətnlərinin birində Sasan oğlu Papakın adı çəkiləndə ona bgy rəmzi aid edilir ki, bu da bəg deməkdir [142; 285]. Lakin Papak rəmzi eyni zamanda Babək aid rəmzdir və biz yuxarıda yazdıq ki, M. Kalankatuasiyə görə Sünik hakimi Vasakın qızı ilə evlənən Babək Gelarkünidəki monastırı yandırmışdır [81; 20]. Gelarküni rəmzinin Papaka, yəni Babəkə aid «xiliarx» rəmzi ilə eyniliyi o deməyə əsas verir ki, Babək məhz Gelarküni bəgidir. Cavidanın ruhunun Babəkin ruhu ilə birləşməsi, Babəkin, Mehdinin zühurunun gözlənildiyi Bəzzeyn dağları ərazisindən çıxış etməsi o deməkdir ki, Babək Mehdinin obrazıdır və o vaxtında Gelarkünidən zühur edəcəkdir.

Digər tərəfdən, mənbələrdə Sisan adlanan Qafqaz keçidindən danışılır ki, buranın keşikçiləri Sisakan nəslidir. Məlumatlara görə, Dərbənd keçidini də gözləyənər Süniklilər olmuşdur [155; 96]. Sisakan rəmzində «K» rəmzinin yazılmamasını nəzərə alsaq, məlum olar ki, Sasan nəsli elə Sisakan nəslidir. Bu isə o deməkdir ki, Sasan oğlu Papak, həqiqətən də erməni mənbələrində Sisakan-Gelarküni kimi qeyd olunan Gilar bəgidir və ölüm şahlığının yolu da məhz bu bəglərin yurdundan başlanır. Mətnlərə görə, 387-c ilə qədər, Ermənistanın ordu komandirləri olan sərkərdə-bdeaxşlar da Sünik şahzadələri nəslindən olmuşlar [155; 96]. R. Fray hesab edir ki, «bitaxsh» adlanan məmur Əhəmənilər dövründə məlum olmuşdur. Burada onun titulu patyaxsh olmuş və o «şahın gözü» mənasında canişin sayılmışdır [142; 144]. Lakin, yazılardan məlumdur ki, Əhəmənilər dövründə, şahın adından adətən «hazarapati» danışırdı. Makedoniyalı Iskəndərdən sonra isə yunan titulu olan xiliarxa (iranca «hazarapati») rast gəlinir ki, ellin hakimləri onların böyüklüyünə görə, baş nazir kimi ikinci hesab edirdilər. Hazarapati (erm.xazarapet) rəmzinin xiliarxa çevrilməsi, Yafət xəzərlərinin məhz Gelarküni bəgləri olması deməkdir. 

Araşdırıcılar sözlərin etimologiyasına görə, hesab edirlər ki, «hazarapati» titulunu Əhəmənilər dövründə «minlərlə ölməz» daşıyırdı [142; 139]. Məlumdur ki, fars və midiyalılardan ibarət ordunun özəyini, şah atlıları və «ölümsüzlər» dəstəsi təşkil edirdi. Xiliarxın başçılığı ilə minlərlə «ölümsüz» şahın şəxsi təhlükəsizliyini qoruyurdu [142; 152]. Erməni mətnlərində isə ölkənin təsərrüfatını idarə edən və digər bütün işlərə nəzarət edən xiliarx – xazarapet (minbaşı) adlanır. Mənbələrdə, «hazarapet dran Ariats» titulu qeydə alınmışdır ki, onu «arilərin qapısının xiliarxı» kimi tərcümə edirlər. «Hazarapati» titulunu daşıyanların «ölməz» adlanması, onların Hazar, yəni Xızır peyğəmbərin rəmzi ilə əlaqəsi deməkdir. Biz yuxarıda yazdıq ki, insanların Allaha inamının artması üçün Allah - Xızır və s. peyğəmbərlərə əbədilik, yəni ölməzlik vermişdir və onlar adada yaşayır, Göydə uçur və çətin vaxtlarda insanların köməyinə gəlirlər. Belə çıxır ki, arilər elinin yolu bilavasitə ölməzlər torpağı olan Xiliarx, yəni Gelarküni torpağından başlayır. Bu isə ona işarədir ki, Yerlə Göyün birləşdiyi yer, yəni Cəbərut aləmi də məhz buradadır. 

Digər tərəfdən, «Bxaqavad-Gita»da Allah açıq deyir ki, bxakta, yəni Allaha sadiq və pak qulluqla məşğul olan bəg-xuda - «tezliklə möminə çevrilir və əbədi dinclik tapır. Ey Kunti oğlu, cəsarətlə hər kəsə elan et ki, Mənim bxaktam heç vaxt ölməyəcək» [29; 9/31]. Bu isə o deməkdir ki, bxakta, yəni bəglər bilavasitə ölümsüzlər nəslidir. 

Xazarapet rəmzi eyni zamanda «Azarapet» adlanması isə o deməkdir ki, Azər elinin də yolu bilavasitə burada, Allahın yerdəki canişinin nəsli olan Gilar türklərinin yurdundadır.

M. Xorenatsiyə görə, Tork, yəni Türk - xəbərçilər sayılan mələklər, yəni angel – gel nəslidir: «Kobud cizgili, hündür, yaraşıqsız, yastılanmış burnu olan, çuxura düşmüş gözü, vəhşi nəzəri, nəhəng boyu və gücü olan, Pasxam törəmələrindən Xaykalın nəvəsi olan və Angelea adlandırılan Torku, Valarşak Qərbin hökmranı» adlandırır [73; 8]. Sebeos (VII əsr), Tork Angeli - Angex adlandırır və hesab edir ki, Angex tayfası Baqaramın uşaqlarıdır, çünki Baqaram Angex adlandırılırdı və vəhşi xalqlar onu ilahiləşdirmişdi [106]. Gel rəmzi mənbələrdə eyni zamanda erməni dilində Gex (Gelarküni - Gexaküni) kimi də oxunur. XII əsrin tarixçisi Mxitar Qoş isə Geqam dağlarının türklərindən danışır ki, bu da Maqoq/Məcuc rəmzləri ilə eynidir [50; 241]. Angex [NGX] rəmzi sufizmdə xaqan və kahin (koxen) [XQN/KHN] rəmzləri ilə eynidir. Mifoloji lüğətdə Tork Angex, yəni Türk Angex Xaykın nəticəsi sayılır və Allah hesab olunur. 

Ermənilər özlərini ari adlandırıb, Yafətin nəvəsi (nəticəsi) olan Torqom oğlu Xaykdan (Hayk) törəndiklərini yazırlar. Torqom rəmzi Tövratda və digər mənbələrdə Foqarma, Toqarma kimi qeyd olunur. Toqarm rəmzi erməni mənbələrində Torqom [TRQ-M] kimi qeyd olunur ki, sufilikdə bu «türk» kimi oxunur. Xəzər xaqanı Iosifin Xasdaya olan məşhur məktubundan məlum olur ki, Yafətin nəvəsi Toqarma türklərin əcdadıdır və Yafətdən törənmiş yəhudilər türklərdir [156]. Belə çıxır ki, özünü Toqarma çarı adlandıran Xəzər türklərinin xaqanı Iosifin obrazı elə ermənilərin Allahının obrazıdır. 

Yazdığımız kimi, məşhur tarixçi M. Xorenatsiyə görə, ermənilər Torqomun oğlu Qaykdan (Xayk) törənmişlər ki, Qaykın (Hayk) ölkəsində də Qayı tayfası yaşayır [106; 1]. «Kitabi - Dədə Qorqud» abidəsinin ilk cümlələrinə görə, Qayı tayfası türklərin Osman nəslidir. Qayk/Xayk/Hayk [HK/XK/HK] rəmzi isə sufizmdə «Xak», «Haq» [XK/HQ] rəmzi ilə eynidir ki, bu da xakan rəmzinin qısa variantıdır. Belə çıxır ki, Qayk/Xayk (Xak/Haq) - türk xaqanlarının nəslidir və Ermənistan tarixi də bilavasitə onlara aiddir.

M. Xorenatsiyə görə, Ermənistan tarixini Mar Abas Katin yığmışdır. Onlar şah sarayında saxlanmış, bəzi hissələri isə daş sütunlarda həkk olunmuşdu. Bu mətnlərə görə, erməni naxararlığı Tonos Konkoleros adlanan xaldey Sardanapala gedib çıxır [49; 19].  M. Xorenatsi yazır ki, midiyalı Varbak (əvrə/ivri-bəg), ağılın hesabına Sardanapalın şahlığına oturmuş və Assuriya və Nineviya üzərində hakimliyə başlamışdır. Varbak rəmzi bizə deyir ki, o Midiyanın yəhudi (əvrə) bəgidir. Sardanapal [SRD-NPL] rəmzi isə sufiliyə görə «Alpan Asar-Ata» [LPN-SRT] kimi izah olunur. Konkoler [KN-KLR] rəmzi isə yazdığımız kimi Gelarküni [QLR-KN] kimi açıqlanır. 

M. Xorenatsiyə görə, Ermənistanın tarixi belə başlanır: «Dünyanın ən böyük yaxşılıqlarının – yerin başlanğıcı və onun insanla məskunlaşdırılmasının mənbəyi olan ilk Allahlar zəhmli və böyük olmuşlar: Onlardan mənasız nəhənglər nəsli və nəhəng bədənli varlıqlar ayrılmışdır. Lovğalığa bürünmüş bu varlıqlar dəhşətli pis fikir fikirləşdilər və o saat onu həyata keçirməyə başladılar. Lakin Ilahi mənşəli dəhşətli fırtına, Göy əhlinin qəzəbinin sovrulması qülləni dağıtdı və Allahlar, hər birinə bilinməz dil (başqasına görə) verib, onları qarışıqlığa düçar etdi. Onlardan biri Iapetoslu Xayk idi ki, adlı-sanlı və cəsur naxarar, qüdrətli oxdan sərrast atıcı idi» [49; 19]. M Xorenatsi, ilk Allahları nəhəng adlandırır və onları dünyanın ən böyük yaxşılıqlarının, yəni yerin başlanğıcı və onun insanla məskunlaşdırılmasını əsas səbəbi sayır. Burada yerin başlanması deyəndə, Göydəki ruhlar aləminin yaradılması və oranı nəhənglərin ruhları ilə doldurması nəzərdə tutulur ki, bu 124 min qamərin Göyü yaratması və ora köçməsi prosesi mənasındadır. Deməli, dünyada ən böyük yaxşı işi də Amon Allahı görmüşdür. 

Biz yuxarıda yazdıq ki, islamdakı «ihsan» – «yaxşı iş görmək», «xeyirli iş» mənasındadır və Naumkinin fikrincə, bu rəmzi – «yaşamaq və onu kamilləşdirmək üçün köməklik etmiş, əmlak və ya başqa şey verən, var-olub həzz almağa kömək edən mənasındadır» ki, bu da məhz Göydəki ruhlar dünyasına aid olan rəmzlərdir. Bu işi görənlərdən birinin də Iapetoslu Xayk (Hayk) olması isə o deməkdir ki, Amon Allahı burada bilavasitə xaqan nəsli olan Haqq-Yafət, yəni Allah Yafət kimi qeyd olunur. Yafət rəmzi isə yazdığımız kimi, Amon Allahının bədəni mənasında Pta Allahıdır.

M. Xorenatsi «Ermənistan tarixi»ndə yazır ki, Gelam bir gölün yaxınlığına gəlib buranı düzəldir və ora, öz adına uyğun Gel, kəndə isə Gelarküni adını verir. Burada onun Sisaka adlı uca ər olan, boy-buxunlu, xoş simalı, natiq və sərrast oxatan oğlu olur. O, ona öz mülkünün çox hissəsini və çoxlu qul verir və onun mülkünün sərhədlərini təyin edir. Burada məskən salmış Sisaka, ölkəni öz adına uyğun Sünik adlandırır ki, farslar onu Sisakan adlandırırlar. Sonralar, Ermənistanın birinci şahı Valarşak, Sisaka nəslindən ləyaqətli bir ərə rast gəldiyindən onlara ölkənin hökmranlığını verir və məhz bunlar Sisakan nəslidir [49; 12]. Digər yerdə isə M. Xorenatsi dəqiqləşdirir ki, Sisaka nəsli böyük və adlı-sanlı tayfadır və Alvan sahələri (Albanniya) onlara vərəsəliklə verilmişdir [73; 8].

Gelam rəmzi mənbələrdə Kəlim/Kəlam kimi də yazılır ki, bu rəmz Kəlimullah formasında Musa peyğəmbərin ləğəbi olmuşdur. Kəlimullah rəmzi təbii ki, Kəlimin Allah obrazında olması deməkdir. Bu rəmzin Kəlam rəmzi ilə eyniliyi isə Gelamın – Allahın sözü, Allahın əmrindən yaranması deməkdir. Belə çıxır ki, bu rəmz, müxtəlif variantlarla Musa, Isa və Məhəmməd peyğəmbərin obrazları ilə bağlıdır. Musa peyğəmbərin digər ləqəbi isə Kəlimi-Haqdır ki, bu da Kəlimin – Haqq, yəni Allah olması mənasındadır. Haq/Xak rəmzinin Hakan/xaqan rəmzi ilə eyniliyi isə onu göstərir ki, mənbələrdə türk xaqanının obrazı da bilavasitə Allahın obrazıdır. Kəlim rəmzindən yaranmış ifadələrdən biri də «kəlmeyi-şəhadət»dir ki, bu rəmz sufizmdə «Kəlimullahın şəhadəti»nə, yəni Mehdinin gəlişinə inanması mənasındadır. «Kəlmeyi-şəhadət» rəmzi eyni zamanda «Gelam-Sak-Dədə» kimi açıqlanır ki, buradakı «sak» və «dədə» rəmzlərinin açılışını aşağıda verəcəyik. Digər tərəfdən, Allahın kəlamı ilə məşğul olanlar mütəkəllim adlanır ki, bu da Muta-Gelam – «Gelamın Midiya aləmi» mənasındadır.

Skandinav mifologiyasında «xel», yəni gel - ölüm şahlığının sahibəsidir. Dünyanın ilk məbədgahı olan «Esagil» kilsəsinin adı da - «angel», «arxangel», «Yevangel» [Incil] və s. sözləri kimi «gel» [ərəbcə «cil»] sözündən yaranmışdır. Ümumiyyətlə, «kilsə», yəni «kəl –isa» sözü, «Esa-gil» rəmzi ilə eyni mənalıdır. Bu gün Ingiltərə adlandırılan ölkənin adı, araşdırıcıların sözlərinə görə çox ehtimal ki, Bizans, yəni Bəzzeyn imperatorunun nəsli olan angel nəslinin adından götürülmüşdür [2; 381].

Islamda angel, yəni mələk [MLK] rəmzi də, sufiliyə görə, Gelarküniyə gələn Gelam [GLM] rəmzi ilə eynidir. Qurana görə mələklər Allah tərəfindən Ilahi oddan, yəni nurdan yaradılmış, Onun xəbərçiləri, qulları sayılır və Onun əmrlərini yerini yetirirlər (şəkil 35). Onlar eyni zamanda odun (nur) sahibi kimi də qeyd olunurlar (Quran, 7:11,12, 74:31). Islamın əsas şərtlərindən biri də mələklərə inamdır. Onlar cənnəti qoruyur və Allahın taxtının yanında dururlar. Inama görə, Göy mələklərini biz Məhkəmə günü görəcəyik.

                                                                                                                                                                                     

                                                                                                                 35. Miniatür. Mələk

Mələk rəmzi xristianlıqda gel rəmzi ilə bağlıdır ki, Bartolda görə, səlcuq imperiyası dövründə yayılmış türk qeneoloji rəvayətlərdə Oğuz adı yox, Çigil, yəni Iç gel adı mövcud olmuşdur [72; 578]. Issık-Göl ətrafında yaşayan köçəri çigillərin arasında isə xristianlar da olmuşdur [72; 36]. Müsəlman yazıçılarının məlumatından aydın olur ki, ümumiyyətlə, Türküstanın çox şəhərlərində, xristian kilsələri var idi. Tarixçi Qranovskinin mühazirəsinə görə, türk sultanı xristian ordusunun hesabına öz qüdrətini saxlamışdı. Qərbdə yayılmış rəvayətə görə Monqol ölkəsinin daxilində xristian dövləti olmuşdur və onun da başında keşiş Ivan durmuşdur. XV əsrdə isə xristian mənşəli mesaelər Konstantinopolu tumuşlar və s. [3; 154, 192]. 

Çigil, yəni Iç-Gellər mənbələrə görə karlukların bir qoludur. «Hüdud ül-aləm» kitabında yazılanlara görə çigillər Issık-gölün şimali-qərbində yaşamışlar. Kaşğari hesab edir ki, onlar Talas (Taraz), Barsqan və Kuyas ətrafında məskən salmışlar. Karluklar ölkəsində Mirka və Kula (Gel – F. G. B.) yaşayış məskənlərinə rast gəlinməsi isə o deməkdir ki, buradakı Kula rəmzi Gel, Mirka rəmzi isə marlar eli (Marağa/Mark – Midiya)) mənasındadır [126; 51]. Bartold bildirir ki, Çigil adı əvvəlcə Taraz (Talas və ya Övliya Ata) yaxınlığında kiçik bir şəhər olmuşdur. Digər mənbələrdə də qeyd olunan bu şəhəri guya Makedoniyalı Iskəndər tikmişdir və o qonşu Oğuzlar tərəfindən hücumlara məruz qalırmış [72; 578]. Lakin biz yuxarıda qeyd etdik ki, Iskəndər - Yafət övladları olan Qoq və Maqoqlara qarşı Dərbənd şəhərini tikmişdir. Maqoqlar isə Xəzər sahilində yaşayan skiflər, yəni saklardır. Ümumiyyətlə, sufiliyə görə, Qoq rəmzi – Xak/Haq, Maqoq rəmzi isə maq rəmzi ilə eynidir. Belə çıxır ki, Iskəndər, ruhlar dünyasının əhalisi olan Allahlar ilə yerdəki dünya arasında sədd çəkmişdir və bu sədd (Dərbənd) də Çigillər, yəni Iç Gel şəhərində yerləşir. Burada Issık-Göl [SSK-GL] rəmzinin işlənməsi təbii ki, bu bəndin erməni mənbələrindəki Sisaka – Gel [SSK-GL] rəmzi ilə əlaqəsindən xəbər verir. Bu ərazidə Talas şəhərinin qeyd olunması isə təbii ki, bu səddin Xəzər dənizi yaxınlığındakı Talış dağları ərazisində yerləşməsi mənasındadır.

Bartold yazır ki, karluklar arasında karluk-labanlar, yəni Albanlar da vardı: «Issık-Kul ətrafındakı bütün yerlər karluk və cikillərə məxsus idi. Kərminkənt kəndi karlukların laban nəslinə məxsus idi: hökmdar - kuteqin-laban titulunu daşıyırdı» [157; 37]. Başqa bir yerdə o dəqiqləşdirir: «Issık-Kulun şimal sahilindəki cikillərin torpaqlarında, karlukların torpaqları ilə sərhəddə böyük ticarət şəhəri Sikul yerləşmişdi və bu şəhərin Issık-Kul ilə eyni olması güman edilir» [157; 39]. Əgər nəzərə alsaq ki, buradakı laban rəmzi Alban mənasındadır, razılaşarıq ki, Kərminkənt deyəndə Qor Əmanın kəndi, yəni onun Gel eli başa düşülməlidir. Kərmin-kənt adı Cənub Azərbaycanda Kirman şəhərinin adı kimi qalmışdır. Buradakı Sikul rəmzi isə Sak-eli mənasında -  Gel-Kelarküniyə aid edilməlidir. Bartold yazır: «Köhnə ad olan Cil (Cil-arık), Çuy vadisi tərəfdən dərəyə giriş yerinin adı kimi qalmışdır....Cil – dağdır: cil sözünün tərcüməsi «dar» deməkdir. Oradan Yaradək 12 farsaxdır: Yar 3000 döyüşçü çıxaran kənddir: burada cikil çadırları yerləşir: bu məntəqələr arasında heç bir yaşayış yeri yoxdur. Yoldan sol tərəfdə Issık-Kul adlanan göl yerləşir: o 7 günlük yol boyu uzanır: bu Issık-Kul gölünə 70-dək çay tökülür: onun suyu duzludur» [153; 51]. Bartold söhbətin nədən getdiyi barədə xəbəri olmadığından, qeyd edir ki, köçürən şəxs Issık-Kul adı əvəzinə Xəzər dənizindəki Abeskun limanının adını yazmışdır [153; 529]. Çuy vadisi haqqında danışarkən Bartold qeyd edir: «Başqa bir yerdə mən Balasaqunun Çuy vadisində yerləşdiyini sübut etməyə çalışdım» [157; 40]. Deməli, qədim mətnlərdə Issık-Kul rəmzinin Xəzər dənizi sahilindəki Abeskunla eyniliyi göstərilmişdir ki, alimlər qədim rəmzlərin əsil mənalarını bilmədikləri üçün mətnləri başa düşdükləri şəkildə göstərirlər. Buradakı Yar rəmzi qədim Misir yazılarında da «Yaru çölləri» kimi qeyd edilir və bu rəmz altında Göydəki ruhlar dünyasının sahələri başa düşülür. Bu rəmz indiki zamanda Yardımlı, yəni Yar-Adəm-eli (qədim Misirdə Ra-Atum) kimi qalmışdır. Qeyd olunan Cil rəmzi isə eyni zamanda Cil-arık kimi yazılmışdır ki, bu da Gelarküni mənasındadır. 

Mətnlərin birində Cilarık rəmzi «Ciluarx» kimi yazılır və sağ qol hesab edilir. Burada deyilir ki, Xan öz oğlu knyaz Sağ Ci-lu-erx Xsi-Xsian Tu-nu-xounu xidmət üçün Çin sarayına göndərir [158; 117]. Mənbədə Ci-lu-erx eyni zamanda dağ tayfası hesab olunur: «Tanq və Yu imperatoruna qədər dağ tayfaları yunqa, xsien yunlar və Xun-Cular (Gelar-küni – F. G. B.) məlum idi. Onlar Man barbarlarının arasında yaşayırdılar». Müasir lüğətdə onları «xun-dju» adlandırırlar. Onların qədim adı isə xunu, xunok, xunyoq və s. kimi qeyd olunur [89; 17]. Mənbələrə görə, ta qədim zamanlardan Ci-lu dağının ətrafında Çin səddi olmuşdur [89; 206]. Əgər Bartoldun fikrini nəzərə alsaq, yəni Yafətin oğlu türkün - Yafət-Aranın məskəninin Issık-Kul sahili olduğunu qəbul etsək, o zaman «Issık-Kul» rəmzi altında məhz Sisaka-Gel-in nəzərdə tutulduğu ilə razılaşarıq [157; 35]. Qeyd etmək istərdik ki, türk mətnlərində Sisaka və Gel müxtəlif formalarda yazılır. Məsələn bildirilir ki, Bumın xaqanın yerinə taxta onun oğlu Kolo (çin dilində) oturur ki, onu həm də Isiqi-xan adlandırırlar [159; 17]. Aydındır ki, Kolo rəmzi altında Gel, Isiqi-xan deyəndə isə Sisaka-Küni nəzərdə tutulur. Sisaka rəmzi, yazdığımız kimi  erməni mənbələrində Gelarküniyə [GL-RKN] aid olan rəmzdir ki, «Bilgə xaqan» abidəsində bu rəmz «Gül Ərkin» [GL-RKN] formasında başçılara aid edilir [159; 107]. Bu rəmzin «Uluq-Irkin» [LQ-R-KN] (uluq/ilək) variantı isə, Qərbi Türküstan və s. yerlərdə hökmran titulu sayılır.

Yazılanlara görə, Talas şəhəri onunla tanınmışdır ki, karlukların Yabqusu (bəgi) burada yaşamış və burada da «Altayın hökmranı» elan olunmuşdur [55; 428]. Digər tərəfdən, mənbələrə görə altay dağlarında qədim Toles xalqı mövcud olmuşdur [55; 304]. Toles haqqında Orxon yazılarında da məlumat verilir və orada qeyd olunur ki, Janqarın Toles xan adlı titulu olmuşdur və ona kidan, xiler və şivə (tatar) tayfaları tabe idilər [55; 162]. Lakin xiler tayfası Toles, Talış dağlarında yaşayan Gilar tayfasıdır. Belə çıxır ki, Altay [LT-Y] rəmzi altında da Talış [TL-Ş] rəmzi gizlənir ki, bu rəmzi digər mənbələrdəki Tala/Itil/Atil/Atli [TL] rəmzlərlə eyniləşdirmək olar. Ümumiyyətlə, bildirmək istərdik ki, türk mənbələrində «TL» və «TLS» rəmzləri müxtəlif formalarda rast gəlinir: Talas, Tulu, Tola, Teles gölü, Talas vahəsi və s. Hunnlar içində də Tala və Içu hunlarının adları çəkilir [89; 48]. Bütün bunlar o deməkdir ki, Talas ətrafında yaşayan çigillər elə Talış dağlarında yaşayan iç gellərdir və Tala rəmzi də «Ata eli» mənasında Allaha və onun elinə aiddir. Deməli, Allah Tala deyəndə, Talış ərazisində - Alban dağlarının üstündə qərar tutmuş, bütün bəglərin və övliyaların əcdadı - cəddi olan Əman, yəni Amon Allahı nəzərdə tutulmalıdır. 

Herodota görə, Geli, yəni Gelarkünini - Triopiya ilə üzbəüz olan Telos adasından gəlmiş Gelonun əcdadı tikmişdir (Herodot, 7/153). O, Gel-in təməlinin qoyulmasında iştirak etmişdir: «Onun törəmələri isə nəsillikcə yeraltı ilahələrin gözətçiləri olan din xadimləri olmuşlar… Onlar bu vəzifəni, onların əcdadlarından biri olan Telinin bu vəzifəni tutduqdan sonra həmişə yerini yetirmişlər… Telin isə siciliya rəvayətinə görə, əksinə, qadına bənzər və çox incə olmuşdur. Buna baxmayaraq, o bu kahin vəzifəni tutmuşdur… Qələbədən sonra isə Gelon, Kasmen şəhərindən qovulan – qamorları və öz qulları olan killiriləri Sirakuza qaytarır və Sirakuzlulara sahib olur (Herodot, 7/153). Belə çıxır ki, Gel elini bilavasitə Telos adasından gələn tikmişdir ki, erməni mənbələrində bu rəmz Gelam kimi qeyd olunur. Və məhz onun törəmələri, yeraltı ilahələrin gözətçiləridirlər. Herodota görə, Sirakuzun hakimi olan Gelon, Gel üzərindəki hakimiyyətinə az fikir verdiyi üçün şəhər üzərindəki idarəetməni  öz qardaşı olan Geriona verir, özü isə Sirakuzda möhkəmlənir və şəhər onun qüdrətinin dirəyi olur (Herodot, 7/156.). Gel üzərindəki hakimiyyətin Geriona [GRN] verilməsi, buranın, erməni mənbələrindəki Qarni [QRN] adlanması ilə bağlıdır ki, axirətdə buradan Gerion/Qarni rəmzi zühur etməlidir. Sirakuz rəmzi «Kitabi - Dədə Qorqud»da Şirokuz kimi yazılır və bildirilir ki, Əgrək «Şirokuz ucından Gögcə dənizə qədər el çarpdı» [4; 110]. Deməli, Sirakuz Göy dənizindəki ruhlar dünyasıdır ki, Gelon - qamorları (qam ərlərini) və killiriləri (gilarlıları) bu dünyaya köçürür və s.

Əgrəyin «Şirokuz ucından Gögcə dənizə qədər el çarpması», bizim yadımıza «Moyun Çor» abidəsini salır ki, orada el yaratmış xaqan - Tolis, yəni Talas adlandırılır: «Tanrıda olmuş, il etmiş (el yaratmış) bilgə (müdrik) xaqan… Tolis…» [159; 134]. «Bilgə Xaqan» abidəsidə isə yaranmış bu el də Tanrı adlandırılır: «Tanrı tək Tanrı yaratmış türk Bilgə xaqanı...» [159;104]. Bu isə o deməkdir ki, ilkin materiyanı Göydəki Elə - məhz Talas (Talış) türkü olan Amon Allahı çevirmişdir. 

Gül-Təkinin şərəfinə yazılmış böyük abidə bu sözlərlə başlanır: «Yuxarıda Göy səma, aşağıda qonur torpaq yaradılan zaman onların arasında insan övladları yaradıldı. Insan övladları üzərində mənim əcdadlarım Bumın-xaqan Istemi-xaqan (şah taxtına) oturdular. [Taxta] Oturandan sonra dövlət qanunlarını onlar dəstəklədilər (və) qurdular. Dünyanın dörd  tərəfində hamı düşmənlər idi. Dünyanın dörd tərəfinə hərblə gedərək, onlar bütün xalqları  fəth və ram etdilər… Irəli, ta Kadırkan torpaqlarına, geriyə, ta Dəmir qapıyadək, onlar yerləşdilər. [Bir zamanlar] Hökmdarsız (və) nəsildaxili təşkilatsız, «Göy türk» (xalqı) ikisi arasında (bu sərhədlər) beləcə yerləşdilər. Onlar müdrik və cəsur xaqanlar idilər. Onların əmr icraçıları da müdrik və cəsur idilər. Bəglər və xalq sadiq idilər və ona görə də «El» dövlətini və (onun) qanunlarını yaratdılar. Onlar özləri öldülər. Dəfn mərasimində (və) ağlaşmada iştirak üçün öndən, gündoğardan (tərəfdən) bekliy səhrasının tayfa birliyi, (həmçinin) tabqaçlar, tibetlilər, avarlar, apaurum, qırğızlar, uç-kurıqanlar, otuz-tatarlar, kidanlər, tatabiylar – onları ağlamaq [və] dəfndə iştirak etmək [üçün] o qədər xalqlar gəldi ki… Onlar belə məşhur xaqanlar idilər» [61; 15-17].

Deməli, türk «dünyası» olan «El» - Allahın özündən, yəni ilkin materiyadan və Allahın özündə, yəni ilkin materiyada yaradılmışdır. Əgər yəhudilərdə «El» -«Allah» mənasındadırsa, çeçen və inquş mifologiyasında «El» - «El-da (Eter) Allahının idarə etdiyi ölüm şahlığı»dır. Tibet mifologiyasında isə «La» [L], yəni «El» [L] - insanın «həyat qüvvəsi» deməkdir. 

Gürcü agioqrafiyası olan «Bidzin, Şalva və Elisbarın əzabı» əsərində Kaxetiyaya köçmüş tatar və türkmənlər (azərilər) - «eliya»lar, yəni «el»-lilər adlandırılır. Abidədə deyilir ki, farslar «ailələri ilə birgə saysız tatar (türkmən) ulusu göndərdilər» [160]. Vaxuşti Baqrationiyə görə, «eliya»ların (tatar-türkmənlərin) Kaxetiyada kütləvi məskunlaşmasına «Səlimxan» (simvol) rəhbərlik edirdi. Onların mərkəzi isə, mənbələrin verdiyi məlumata görə, Baxtrioni kəndində tikdikləri qala oldu. Baqrationi, daxili və xarici Kaxetiyaya köçürülmüş tatar «eliya»larını «qızılbaşlar» adlandırır [112; 5]. Buradakı Baxtrioni rəmzi təbii ki, mənbələrdəki Baktriya, yəni Midiya rəmzidir. Kaxetiyanın «daxili» və «xarici» hissələrə bölünməsi, bu rəmz altıda Iç Oğuz və Tış Oğuzun nəzərdə tutulması deməkdir. Bu köçürülməyə Səlimxanın rəhbərlik etməsi isə o deməkdir ki, burada söhbət Yerusəlim xanı rəmzində olan Allahdan gedir. Əgər nəzərə alsaq ki, Azərbaycanın «qızılbaşlar» tayfası - pir (qədim Misir – pirao), şıx (sak), qazi (oğuz), axi (ağa) və s. müqəddəslər nəslidir, onda aydın olur ki, mənbələrdə söhbət Babil qülləsinin inşasından sonra müqəddəslər nəslinin Göy səhrasına köçməsindən gedir ki, Babil qülləsi burada «Baxtrion qalası» adlandırılır.

        Bütün bunlar onu göstərir ki, Bilgə xaqan ilkin materiyadan «El Allahı»nı, yəni «Gög türk» - Göy türkünü yaratmış və eliya türklərini, yəni Azərbaycan müqəddəslərini ora köçürmüşdür. Bu isə o deməkdir ki, Babil qülləsi tikildikdən sonra Göy adəminə köçmüş 120000 qamər məhz Azəri müqəddəsləridir. 

Bəglər və xalq sədaqətli olduğundan, onlar El dövlətini və (onun) qanunlarını, başqa sözlə, xüsusi qanunlara malik Göy dünyasını – Atum-Maat Allahını yaratmışlar. Gül-Təkin mətnində Oğuzun sərhədləri göstərilərkən irəlidə - Kadırkan, yəni gündoğar (tərəfdən) ta bekliy xaqanınadək, arxada Dəmir qapılaradək olan ərazi qeyd olunur. Deməli, bu Göy dünyasının uzaq sərhəddi gündoğaradək uzanır. Nəzərə alsaq ki, qədim yazılarda «Günəş» deyəndə həm Göydəki Günəş və həm də Əman Allahının, yəni Oğuzun siması (baş) nəzərdə tutulur, onda belə qənaətə gəlmək olar ki, ruhlar dünyası - «bekliy xaqanı», yəni ilkin materiyanın mövcud olduğu Günəşlə «Dəmir qapı» arasındadır. 

Talas/Toles rəmzləri qədim mənbələrdəki Atlas/Talos və s. rəmzlərlə eynidir. Herodota görə, Atlas dağında atlantlar yaşayırlar və bu dağ Göyün sütunudur (Herodot, IV/184). Əflatun yazır: «Rəvayətə görə, doqquz min il bundan əvvəl, Herakl sütunlarıdan o tərəfdə yaşayanlar ilə bu tərəfdən yaşayanların hamısı arasında müharibə olmuşdur: biz də bu müharibə haqqında danışacağıq. Xəbər verilir ki, sonuncuların başında, müharibəni lap axırı çatdıran bizim dövlətimiz olmuşdur, birincilərin isə başında – Atlantida adasının şahları olmuşdur: qeyd etdiyimiz kimi, bu bir zamanlar, Liviya və Asiya boyda ada idi, indi isə zəlzələlə nəticəsində yerin altına getmişdir və bizdən açıq dənizə üzmək istəyən dəniz səyyahlarının yolunu bağlayan keçilməz lilə çevrilmişdir və üzməni mənasız etmişdir» [161]. Herodotun yazdığından belə çıxır ki, Herakl sütunları iki cəbhənin arasındadır. Yuxarıda biz yazdıq ki, sütun rəmzi iki dünyanı ayıran rəmzdir. Belə çıxır ki, burada söhbət Atlantida şahlarının ilkin materiya ilə mübarizəsi nəzərdə tutulmalıdır ki, sonda bu şahlar Göy aləmini ruhlar dünyasına çevirmişlər.

Yunan mifologiyasında Atlas rəmzi Tal/Talos kimi də qeyd olunur ki, burada o misdən olan nəhəngdir və onu Medeya (Midiya) öz cadusu ilə öldürmüşdür. Talosun oğlu Levk isə Idomen tərəfindən oğulluğa götürülmüşdür ki, Levk rəmzi burada El-Bəg, yəni «bəg eli» mənasındadır. Idomen [D-MN] rəmzi isə Ata-Amon [T-MN] deməkdir. Cadugar Medeya mifologiyada kolxida şahı Eetanın və okeanid Idianın qızı, Geliosun nəvəsidir. Eeta/Ida rəmzləri «Uti» (Ata – F. G. B.) tayfasının adıdır ki, indiki Azərbaycan ərazisində yaşamışlar. Herodot onların adlarını «mik»lərlə (maq) bir yerdə çəkir [90; 8].

Talos/Toles [TLS] rəmzi qədim Misir yazılarında Adulis [DLS] kimi qeyd olunur: «Mən xalqları tabe etdim… və onlara dəniz boğazını qorumağı əmr etdim. Şəxsən tək onlara döyüşdə qalib gələrək və möhkəm dağlarla müdafiə olunan bütün bu xalqları tabe edərək, mən onlara bütün torpaqları vergi ilə verdim… Bütün bu xalqları mən, məndən əvvəl olanlar içində ilk və vahid şah olaraq tabe etdim… Onlardan bəzilərinə mən şəxsən, başqalarını – (ordu) göndərməklə qalib gəldim. «Mənə tabe olan dünyada dünya yerləşdirməklə», mən Adulisə endim ki, Diyaya, Areyaya və Posidona üzənlər üçün qurban gətirim. Ordu toplayaraq və onları birləşdirərək, bu yerdə bu taxtı ucaltdım və onu şahlığımın 27-ci ilində Areyaya həsr etdim… Tanqaitlərdən, Misirin sərhəddinə qədər olan yerdə yaşayanları fəth edərək, mən şahlıq etdiyim yerdən Misirə qədər yol çəkilməsini əmr etdim və s.» [75; 248]. Bu mətndə, Amon Allahının ilkin materiyaya qalib gəlib, orada dünya yaratması təsvir olunur ki, burada onun «Mənə tabe olan dünyada dünya yerləşdirməklə» deməsi, Tış Oğuzda Iç Oğuzu yaratması mənasındadır. Və məhz bundan sonra onun Adulis enməsi, Adulisin yeraltı dünyanın rəmzi olması mənasındadır. Burada Misirə qədər yol çəkilməsinin əmr edilməsi isə, Göy aləminə gedən yolun, yəni Herakl sütunlarının yaradılması mənasındadır və s.

Digər tərəfdən, Talos/Adulis [TLS/DLS] rəmzi yunan mifologiyasının Məsihi olan Apollon Allahının vətəni Delos [DLS] adasıdır ki, buradakı Klar (Gilar) şəhərində onun falabaxanı və məbədgahı olmuşdur. Apollon Allahını doğmağa hazırlaşan Leto, bütün dağları, adaları və s. yerləri gəzərək doğulacaq Apollonun yurdu olmasını təklif edir. Lakin bu ağır işi öz üzərinə götürən olmur və yalnız Delos - Apollon Allahına sığınacaq verməyə razı olur [162; 193, 194]. Quranda bu fikir belə ifadə olunur: «Biz Əmanəti Göylərə, və Yerə və dağlara təklif etdik, lakin onlar onu daşımağa razı olmadılar və ondan qorxdular: onu insan götürdü…» (Quran, 33:72). 

Misirşünas E. Y. Kormışeva kitabında Apollon Allahını - Mandulis, yəni «Amon-Delos» adlandırır: «Əsərin əvvəlində müəllifin müraciət etdiyi Apollon Allahı, yunanların Kalabşada ehtiram etdikləri və bəzi hallarda Apollon adlandırdıqları Mandulisdən başqa heç kim deyil». Digər bir yazıda isə Mandulis birbaşa «Apollon Allahı» adlandırılır [116; 224]. Kuş mifologiyasına görə isə Apollon Allahı ilə eyniləşdirilən Mandulis Günəş Allahı olan Ra-dır. Mətnlərdə Mandulis - «Bextet dağının arxasından çıxan kimi göstərilir». E. Y. Kormışeva yazır: «Yazıların şahidliyinə görə, Mandulis mahiyyətcə Günəş Allahıdır. Mandulisə həsr olunmuş bütün bu qısa-qısa olan yazılar ümumilikdə, Misirin Günəş Allahı haqqındakı mifi verir» [116; 217]. O eyni zamanda şah, ölkələr üzərində hökmranlıq verən yaradıcı Allah kimi göstərilir və ona, Isida, Osiris və Mandulis üçlüyündə sitayiş edilir. Eyni zamanda Misir Xoruna oxşadılır [116; 216]. 

Nil çayının Şərq tərəfində, Acuala məbədgahındakı Mandulisə həsr olunmuş sütunda deyilir: «Mandulis, uşaq, böyük Allah, Günəşin çıxdığı yerdə qızılın gözəl hökmranı kimi Şərqdə görünən Talmisin hökmranı. (O) Qüdrətli Çat torpağına sevinclə gəlir və şənliklə Talmislə birləşir» [116; 212]. Bu mətndə Mandulisin «uşaq» adlandırılması və onun Günəşin çıxdığı yerdə görünməsi və Talmislə birləşməsi, Mandulisin həqiqətən də Məsih obrazında olması deməkdir. Çünki məhz Məsih obrazı axirətdə, Günəşin çıxdığı yerdən qalxaraq Göydəki Amon Allahı ilə birləşməli və bundan sonra dünyanı o idarə etməlidir. Qabartmaların birində isə iki Mandulis – Böyük Mandulis və uşaq-Xoru xatırladan Kiçik Mandulis göstərilir ki, burada Böyük Mandulis – Amon Allahı obrazında, Kiçik Mandulis isə axirətdə gəlməli olan Məsih obrazındadır. Saft-el-Xenna-da buna bənzər təsvir, «Günəş simasında iki başlı uşaq-Qor, uşaq və qocanın ilanları əzməsi» kimi təsvir edilir [75; 168]. Mandulisin buradakı təsvirinin birində belə bir yazı vardır: «Sənə, Göyün verdiyi və yerin əmələ gətirdiyi hər şeylər verilmişdir. Böyük Allah, Talmisin Hökmranı, Göyün, əbədilik torpağının hökmranı, Göyün ilkin sularında və Yer altında üzən Mandulisin dediyi söz: «Şah, Göyün, əbədilik torpağının hökmranı, Göyün ilkin sularında və Yer altında üzən hökmdar, hakim, Allahların gücünün hökmranı, Şərqdə ilkin sulardan çıxan Mandulis, böyük Allah, Talmisin ağası» [116; 214]. Bu mətndə Mandulisin - Allahların gücünün hökmranı adlanması, onun məhz Məsih obrazında, qamərlərin təcəssümü olması deməkdir ki, biz bu haqda yazmışıq. 

Yunan mifologiyasında Telmissa, yəni Talmis eyni zamanda Apollon Allahının Delos adasında doğulmuş oğludur. Apolonun sevgilisi isə Akalladır ki, ondan Mileti doğmuşdur [108]. Akalla rəmzi xəlil/qalil, yəni Gelarküni rəmzidir ki, Talış dağlarında, yəni Tilos/Delos dağlarında yerləşir.

Delos rəmzi mənbələrə görə, eyni zamanda Xattus şahları da bağlıdır. Belə ki, I Mursilisin ölümündən sonra, Xattusun şahı Xandilise olmuşdur ki, bu da «Xan-Delos» kimi açıqlanır [41; 132]. Lakin qədim mətnlərdəki Tilos rəmzi, Piter Kornuellə görə, Bəhreyn adasının qədim adıdır və onu Tilmun/Dilmun da adlandırırlar [99; 275]. Tilmun/Dilmun rəmzləri sufizmdə Tala Amon mənasını verir ki, bu da Amonun Allah-Tala olması deməkdir.

D. Rol yazır: «Qədim ədəbi abidələr açıq yazırlar ki, Dilmun ölmüşlərin ruhlarının o dünyada xoşbəxtliyi daddığı yerdir. Beləliklə, burada dəfn olunmaq, insanın həyatı boyu Allahlara sadiqliyinin ən böyük mükafatıdır… Kramerin oxuduğu bir neçə mətnlər (Roulsona məlum olmayan mətnlər), onu inandırdı ki, Dilmun – Allahlar monastırı, Zaqros dağ təpələrinin arxasında yerləşir… Kramer hesab edir ki, Dilmun Iran ərazisində yerləşir, çünki, epik rəvayətlərdə o, dağlar arxasındakı uzaq ölkədə, «Günəşin çıxdığı yerdə» yerləşir. Onun fikrinə görə, burada üfüqün Şərq hissəsindəki Mesopotamiya düzənliyindən ucalan uzun dağ silsiləsi nəzərdə tutulur. Digər tərəfdən, Dilmun tez-tez Dilmun dağı (akkad. Kur-Dilmun) adlanır ki, bu da onun dağda yerləşməsi mənasındadır. Cənnət haqqındakı şumerlərin mifinin öz tərcüməsinə əsaslanaraq Kramer, Dilmunu «təmiz», «nurlu» və «şəfəq saçan» torpaq kimi təsvir edir. Bu, «Ölməzlər ölkəsi» olmuşdur, oranın sakinləri nə xəstəlik, nə ölüm bilməzdilər. Əvəzində isə orada şirin su – həyatı saxlamaq üçün vacid olanlardan biri çatışmırdı. «Və onda su ünsürünün böyük Şumer Allahı olan Enki, Günəş Allahı olan Utuya (Ata – F. G, B.) əmr etdi  ki, o, yerin altından su tapıb bu ölkəni təchiz etsinlər. Və Dilmun, sahələrində bol meyvələri və çəmənliyi olan Ilahi bağa çevrildi». Qədim Şumer ədəbiyyatının bu yer cənnəti, heç şübhəsiz ki, Adəmin günah işlədənə qədər yaşadığı bağdır və bura xoşbəxtlik, hüzur yeridir və ən əsası təhlükəsiz yerdir [99; 267, 271]. D. Rolun yazdığından belə çıxır ki, Tilos kimi Dilmun ruhlar dünyasıdır və onu eyni zamanda Bəhreyn adlandırmışlar. Bəhreyn rəmzinin «Bəhr», yəni «ilkin sular», «Göy okeanı» mənasında olmasını yazdıq.

Iran ərazisində Dilmun [DLM-N] rəmzi Deyləm və Delum [DLM] kimi də yazılır ki, Deyləm - Iranda ismaili dövlətinə daxil olmuşdur. Əbu əl-Ala Ibn Xassul «Türklərin digər döyüşçülərdən üstünlüyü və böyük sultanın mövcudluğunun qədir qiyməti» əsərində Ibrahim ibn Xilal əs-Sabinin «ət-Taci» kitabına əsasən Deyləmilərin geneologiyasını, onların dövlətlərini, ləyaqətlərini xüsusi qeyd edir və onların tam xoşbəxtliyə çatmalarının sirlərini və onların zamanı qabaqlamalarını xüsusi vurğulayır. Müəllif elə burada Adud əd-Daulu tərifləməyə başlayır ki, burada ona, yalnız Allaha xas olan üstünlüklər şamil olunur. Digər tərəfdən burada Ukayl tayfası əsil ərəb tayfası kimi qeyd edilir [70; 104-107]. Xassulun Deyləmilərin geneologiyasından danışanda Adud əd-Daulu tərifləməsi o deməkdir ki, «Daul» rəmzi məhz «Deyləmi» tayfasına aiddir. Sufizmdə «Daul» [DL] rəmzi ilə «Deyləm» [DLM] rəmzləri eyni mənalıdır və hər ikisi «Ata eli», «Ata aləmi» fikrini  ifadə edir. Islamda Allahın 99 şərəfli adlarından biri də Ədl, Ədul rəmzidir ki, bu da məhz Daul rəmzi ilə bağlıdır. Adud əd-Daul rəmzi «sülalənin dayağı» mənasındadır. Deyləmilərin tam xoşbəxtliyə çatmaları deyəndə, Xassul bilavasitə cənnət elini nəzərdə tutur. Çünki qədim mənbələrdə «xoşbəxtlik ölkəsi» altında cənnət başa düşülür. Onların zamanı qabaqlamaları isə, axirətdə olacaq hadisələri əvvəlcədən təyin etmələri mənasındadır. Burada Ukayl nəslinin adının çəkilməsi isə o deməkdir ki, əsl ərəblər məhz Ukayl, yəni Əlinin qardaşının nəsli sayılan Agel – Gel nəslidir. 

Sebeos Deyləm rəmzini «Delum» kimi yazır və onu Midiya qalası və Qaza çayı ilə əlaqələndirir: «Onlar Qaza çayı sahilləri və Midiya dağları ətrafındakı Midiya qalalarına, sıx meşələrə, çuxurlara, qayalara və dəhşətli uçrumlara, Del və Delumda yaşamış mərd və qorxmaz xalqlara ümid edir və arxalanırdılar» [106; 3/37]. Buradakı Qaza çayı deyəndə təbii ki, Oğuz rəmzi başa düşülməlidir. Sebeos Del, Delumda yaşan xalqları mərd, qorxmaz xalq adlandırır ki, bu da buranın əhalisinin müqəddəslər nəsli olması kimi başa düşülməlidir. Inquş və çeçenlərin mifologiyasında Dala, Dela rəmzi Allahlar panteonunun başçısı, Demiurqdur. Belə çıxır ki, Del, Deyləm ərazisi bilavasitə Allahlar nəslinin yaşadığı yerdir. Deməli, Şumer mədəniyyətinin beşiyi olan Dilmun (akkad. Tilmun) adası - ağası və hamisi şirinsulu okeanının hökmdarı Enki olan qədim Şumer mərkəzi Eredu[q] - Midiya ərazisində yerləşir.

Del/Delos [DL/DLS] rəmzləri mənbələrdə Əndəlusiya [N-DLS] və Anadolu [N-DL] kimi də qeyd olunur. Bakuviyə görə, Əndəlus ərazisində iki dənizin birləşdiyi yer mövcuddur ki, biz yuxarıda bununla bağlı bildirdik ki, bu yer Şirvanda, yəni Azərbaycan ərazisində yerləşir. Bakuvi yazır: «Orada əl-Əsvad dənizi [yerləşir] ki, əl-Əndəlusini Qərb və Şimaldan əhatə edir və əz-Zülmət adlanır. Əl-Əndəlusun sonunda Böyük Allahın Quranda qeyd etdiyi iki dənizin birləşdiyi yer yerləşir [121; 53b]. Əndəlus rəmzi ilə eyni mənalı olan Anadolu rəmzi də Del rəmzindən yaranmışdır. Şakir Keçəli yazır ki, Anadoluya köç edən türkmənlər arasında baba, ata, dədə, Xorasan ərənləri adlandırılan insanlar vardı ki onlar islamı əski inamlarla qarışdırıb sadə xalq-islamçı din yaratmışdılar [65; 159]. Burada Xorasan ərənlərinin qeyd olunması, yuxarıda yazdıqlarımıza əsasən Anadolu rəmzinin də məhz Delos rəmzində olması nəticəsinə gətirib çıxarır.

Delos rəmzi ilə eyni mənalı olan Tulis rəmzi M. Xorenatsiyə görə, Okeanda ada adıdır [122; 41]. Ibn Rustaya görə, Tulas və Luqar xəzər əyalətlərinə aiddir və onların xalqları Xəzər ölkəsinin kənarlarının birində, Tiflisə qədər uzanan hündür dağın yanında yaşayırlar [153; 542,544]. Luqar rəmzi bir tərəfdən Lu-kar mənasında Eblada, yəni Baal/Vaal ilahəsinin ruhunda səyahət edənlərə şamil edilirsə, digər tərəfdən bu rəmz leq-ər kimi açıqlanır ki, bu da elə gel-ər mənasında Gelarküni nəsli deməkdir. «Gel» rəmzi mənasında olan «leq» rəmzinin «loka» («dünya», «işıq») variantı - hind kosmoloqiyası və mifologiyasında kainatın tərkib hissəsi olan dünya mənasındadır [108]. Skandinav mifologiyasında isə «Loki» - asların Allahdır ki, bəzən o digər Allahlarla düşmənçilik münasibətində olur. Loki rəmzinə identik olan Luq (qall. «nursaçan») - kelt mifologiyasında işıq Allahını göstərir [108].  Müsəlman və qədim ərəb mifologiyasında Luq rəmzi - uzun ömür sürmüş qədim qəhrəman, mömin müdrik kimi tanınan, Loğman obrazı ilə bağlıdır ki, bu da Gel-Amon mənasındadır.

Qədim mənbələrdə gel rəmzi mənasında olan leq/luq rəmzi luqal kimi yazılırdı. Luqal rəmzi – «lu», yəni «alu» – «icma», «kənd» və «qal» sözlərindən ibarətdir ki, burada qal - Şumer (akkadlarda – qallu) mifologiyasında yeraltı dünyanın zalım iblisləridir. Mənbələrə görə, qallalar - asakklar, etimmlər, utukklar ilə yanaşı cəhənnəm ruhları hesab edilirdilər [83; 453]. Asakk rəmzinin - sak, etimm rəmzinin - Atum, utukk rəmzinin isə kuti mənasında olmasını nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, bütün bu rəmzlər gel eli ilə bağlıdır. Qədim yazılarda «nam – luqala» rəmzi altında, zaman başlanğıcında Göydən emanasiya kimi endirilən və əsrlər boyu bir şahdan digərinə fasiləsiz ötürülən və «Şah siyahısı» təliminin əsasını təşkil edən ilahi, vahid və əbədi «şahlıq» təlimi məlum idi. A. Oppenxeymə görə, Göydən yerə endirilən bu şah hakimiyyəti Mesopotamiyanın «Kutilər sülaləsi» ilə bağlıdır [39; 146]. Luqal [LQ-L] rəmzinin Göydən endirilən Ilahi enerji mənasında olması, bu rəmzin sufizmdə xulul [XL-L] adlandırılan «Allahla vəhdət» rəmzi mənasında olması deməkdir. Bu isə o nəticəyə gətirib çıxarır ki, qədim mənbələrdəki şahlar sülaləsi elə xəlil, yəni Xəlilullah nəslidir.

Bütün bunlar isə o deməkdir ki, Tiflisə qədər uzanan hündür dağın yanında, Xəzər əyalətinə aid olan yerdə yaşayan Luqarlar elə Gelarküni nəslidir ki, gürcü mənbələrində bu rəmzi «Klarceti», yəni Gilar-Xuda kimi qeyd edirlər. Eyni zamanda burada Tiflis [TF-LS] deyəndə, indiki Gürcüstan ərazisi yox, Sel/Sul [SL] və Fit, yəni Pta/Yafət [FT/PT] nəslinin yaşadığı Midiya torpağı nəzərdə tutulmalıdır. Bu dağların arxasından Ra Günəş Allahı çıxdığına görə, bu dağlar mənbələrdə Allah dağları kimi də tanınır.

Bahəddin Ögəl yazır ki, əsrin əvvəlində «Allah dağında yeni hunn dövləti yaradıldı». Hunnlar Allah dağının cənub tərəfində olan böyük Türküstanın şəhərlərinə ehtiram bəsləyirdilər. Araşdırıcı Matsudaya görə, bu dövlət Çu vahəsindən Talasa qədər, ola bilsin ki, daha da uzaqlara uzanırdı [158; 213]. Buradakı Çu rəmzinin Iç rəmzi ilə eyniliyi onu deməyə əsas verir ki, Çu vahəsindəki yeni hunn dövləti deyəndə «Iç Oğuz» başa düşülməlidir. Ögələ görə, sakların vətəni Issık-Gölün sahilləri və Allah dağları idi. Digər mənbələrdə Allah dağları Barkal ətrafındakı Dji-lien (Djilan/Gilan – F. G. B.) dağlarıdır [89; 269, 276]. Lakin «Müqəddəs Barkal dağı» qədim Misir Allahı olan Napatlı Amon (Əman) Allahının məbədgahıdır ki, mənbələrdə o «Qızıl Opet» adlanır [75; 175]. Napat məbədgahının qızıl adlandırılmasının səbəbi bu məbədgahın qızıl və gümüşdən yaradılması ilə bağlıdır. III Amenxotepin Fivadakı sütununda yazılır: «Bu məbədgahın divarı əla növ qızıldandır, döşəməsi gümüşdəndir. Onun bütün qapıları əla növ qızıldan düzəldilmişdir. Naxışlı sütunları Göylərə çatır, onun bayraq üçün dor dirəyi ulduzlara uzanır. Insanlar onu görəndə, O Əlahəzrətə – Atası Amonun ürəyini sevindirən Nebmaatra çarına alqış söyləyirlər» [103]. Digər tərəfdən, Abu-Simbeldəki abidəyə görə, Amon Allahı Napat dağında yaşayır və bu dağ – «Napatın təmiz (pak) dağıdır» [116; 17]. Burada «təmiz dağ» deyəndə qayalıq yer nəzərdə tutulur ki, məhz bu qayanın altındakı mağarada Amon Allahının məbədgahı yerləşir.

«Müqəddəs Barkal dağı» rəmzi bizə deyir ki, bu dağ «Ba – Arkal», yəni Sührəvərdinin «Xurkal» aldandırdığı Cəbərutda yerləşir. Erməni mənbələrində Arkal rəmzi Araqil kimi qeyd olunur ki, buradan Ermənistana, yəni Ermonta (Qermont) uçmazdan əvvəl insanlar qanad geyərmişlər. Deməli, Erakl/Irakl/Raxil və s. rəmzlərlə eyni olan Arkal rəmzi də Talış dağlarında yerləşən və erməni mənbələrində sakların, yəni sisaka nəslinin vətəni sayılan Gelarküni ilə bağlıdır və Barkal rəmzi də «Ba - Arkal», yəni «Əman (Amon) Allahın ruhu olan Gilar» deməkdir. Belə çıxır ki, Talış dağlarının ərazisindəki Gilar (Geliopol – Gel şəhəri) bəglərinin torpağında dünyanın ən sirli abidəsi olan Napatlı Amon (Əman) Allahının ilk məbədgahı gizlənir. 

Mənbələrdə Napat rəmzi eyni zamanda «Mut Napat» da adlandırılır: «Yuxarı və Aşağı Misirin şahı Taxarka, əbədi yaşar. O özünə, anası Mut Napat üçün abidə düzəltdi…» [116; 63]. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Mut eyni zamanda Göyün və Qermontun (Armant) sahibəsidir [116; 64, 62]. 

Qeyd etmək lazımdır ki, qədim Misir mənbələrində Pta Allahının əvəzinə Mut yazılır ki, bu Mutun - Napat/Nifatu, yəni Ermənistan dağlarında yerləşməsi deməkdir. Belə çıxır ki, Armant rəmzi altında Napatlı Amon, yəni Ra-Amon gizlənir ki, mənbələrdə ona Arman, Rəhman (Qermont) da deyirlər. Mut rəmzinin Mada, yəni Midiya olması isə o deməkdir ki, əsl Napat elə Midiyadır. Digər mətnlərdə Amon Allahı, yəni Montu – Qermontun sahibi adlanır [116; 145]. Ermont rəmzi eyni zamanda müqəddəs Iliopol kimi, Iuni/On adını da daşıyır ki, bu da yazdığımız kimi Misirin Günəş Allahı Ammonun (Iuni-Montu) şəhəridir. Iuni [N] rəmzi isə ilkin sular (ilkin materiya) olan Nun [NN] rəmzidir ki, buradan da Enien, yəni «Yunan» rəmzi yaranmışdır. 

Əhdi-Ətiq lüğətində «Yunanıstan» adı altında Ioniya, Iavan [8; Zax.9:13, Dan.8:21, Iez 27:13] və Ellada [1Mak 1:1, Deyan 20:2] nəzərdə tutulur. Əgər Ioniya rəmzi, Iuni deməkdirsə, buradakı Iavan rəmzi yuxarıda yazdığımız Ba ruhu mənasında Van/Ban rəmzləri ilə bağlıdır. Bu rəmzlər altında isə təbii ki, Midiya Albaniyası (Əlvan) nəzərdə tutulur və mənbələrdəki faktlar da bunu sübut edir. Strabona (XI: 3/6) görə, «Midiyada, makedoniyalılar tərəfindən əsası qoyulmuş yunan şəhərləri də var». Polibiy isə bildirir ki, Iskəndərin ölümü dövrü «Midiya, qarışıq vəhşi xalqlardan qorunmaq üçün hər tərəfdən ellin şəhərləri ilə əhatələnmişdi» (Polibiy X:27). Deməli, yunan rəmzi də ərəb, yəni ereb rəmzi kimi ilkin materiya, ilkin Nun suları və bu sularda yaradılmış ruhlar dünyası ilə bağlıdır.

Bütün bunlar isə o deməkdir ki, Amon Allahının şəhəri okeanın sərhəddində, yəni yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Xəzər dənizinin yaxınlığında yerləşir. Əl-Bakuvidə «On» rəmzi «Ana» kimi yazılır və Fəratın ortasında möhkəm qala sayılır [121; 17b, 26a]. Erməni mənbələrində «On» rəmzi «Ani» kimi qeyd olunur və şahənşahın, yəni «şahlar şahı olan Allahın şəhəri» mənasındadır. 

Lakin Iliopol şəhərinin digər adı Geliopol, yəni Gel şəhəridir ki, Yaqub peyğəmbərin ailəsinə verilmişdir. Əgər nəzərə alsaq ki, Ya-qub rəmzi Qaba aləm mənasındadır, razılaşarıq ki, Yaqubun ailəsi deyəndə burada «Qaba aləm götürən» türk bəgləri nəzərdə tutulmalıdır. Geliopol şəhəri isə öz növbəsində Aşağı və Yuxarı hissələrə bölünür ki, mənbələrdə Atum Allahı «Geliopolun iki torpağının sahibi» adlanır. Bütün bunlar o deməkdir ki, Erməni rəmzi altında qədim yazılarda Ra-Amon Allahı gizlənir ki, onun da baş şəhəri Midiya ərazisindəki Gel şəhəridir.

Misirlilərin əzəmətli «Ramses şəhəri» adlı qala tikintisi haqqındakı mənbədə deyilir: «Əlahəzrət özü üçün qala ucaltdı: onun adı Onaxtu idi. O, Finikiya və Tameri arasında idi. O, Ermontun planı üzrə Memfis kimi uzunömürlü idi. Şu onun üfüqünə qalxır və ona daxil olurdu. Bütün insanlar öz şəhərini tərk edib, nəhayət, onun ərazisinə köçürlər» [5; 320]. Insanların öləndən sonra köçdükləri son mənzilin ruhlar dünyası olduğunu nəzərə alsaq, qəbul edərik ki, bu ruhlar dünyası adi adam tərəfindən yox, məhz «Ra-Amon Ata», yəni Ermont tərəfindən planlaşdırılmışdır.

Digər tərəfdən, qədim yazılarda Mut, «Biggədə yerləşən Qorun və Tefnutun gözü» adlandırılır. Mətnlərdə Biggə (Biqqe) adası, özünün «Hündün sirli dağı»nda mağara gizlədir. Biz yuxarıda yazdıq ki, Saft-əl-Xennedəki II-ci Nektanebanın yazısına görə, Allah Baxu dağından qalxır: «Şərq ölkəsi sevinc içindədir… Manu dağı şənlikdədir… O Göydə xoş mehlə üzəndə, o yaxşı Qərbə çatır… O, Baxu dağına qalxanda, bütün canlılar onu alqışlayır: onun işığı və nuru onlardadır və s. [75; 167]. Əgər biz, Baxu və Bigge rəmzinin «Bəg», yəni «Allah səviyyəsinə yüksəlmək», «Allah olmaq» mənasını nəzərə alsaq, razılaşmalıyıq ki, Biqqe adasındakı (ilkin materiya, ilkin sulardakı ada – F. G. B.) «Sirli hündür dağda»kı mağara elə Quranda qeyd olunan mağaradır ki, islamda bu rəmz Bəkkə, yəni Məkkə kimi qalmışdır. Misir mənbələrinə görə, burada Osiris/Oziri Allahının sağ ayağı saxlanır və buradan iki böyük çay öz mənbəyini götürür [116; 226]. Belə çıxır ki, Qurandakı iki dənizin birləşdiyi yer kimi yazılan mağara bilavasitə «Şərq ölkəsi» rəmzinin, yəni ruhlar dünyasının  başladığı Manu (Əman/Yəmən – F. G. B.) və Baxu dağının altında yerləşir. Və əgər biz Napat və ya Opet/Afet rəmzinin Arman (Armont/Qermont) dağlarının adları olmasını və Mut Napatın da Midiya Napatı olmasını yada salsaq, başa düşərik ki, bütün bu rəmzlər  bilavasitə Azərbaycan ərazisində yerləşən Talış dağlarındakı «bəglər eli» ilə bağlıdır. 

Misir fironlarının, yəni pirlərin də vətəni Türküstan eli olan Azərbaycandır. «Kitabi - Dədə Qorqud»da «Türküstan dirəyi» (sütunu) rəmzi digər yerdə «firon şişləri» adlanır ki, qədim mənbələrdə bu rəmz Herakl (Erakl) sütunu adlanırdı. Mənbələrdə firon - «çadırlar, sütunlar sahibi» adlandırılır. Yazdığımız kimi «Kitabi - Dədə Qorqud»a görə firon şişlərini Qazan xan saxlayır. Belə çıxır ki, Herakl sütunları elə Qazan xanın  sütunlarıdır və bu obrazların hamısı məhz Ra-Əman Allahının obrazlarıdır. Digər tərəfdən, biz yuxarıda qeyd etdik ki, Kəbə daşı da «ərrükn» (müq. et: ərkan – Gel-ərkün) rəmzi ilə sütun mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, Məkkeyi-Mükərrəmdəki Kəbə daşı elə «Göyü saxlayan» Türküstan dirəyidir. 

«Kitabi - Dədə Qorqud» boylarının birində Təkurun arvadı, quyuya salınmış Qazan xana deyir: «Vay, sənin əlindən nə yer üzündə dirimiz, nə də yer altında ölümüz qurtulmuşdur» [4; 117]. Burada rəmzi mənada Qazan xan kimi göstərilən Pir Qorqudun əlindən nə bu, nə də o biri dünyada qurtulmağın qeyri-mümkünlüyü, Dədə Qorqudun iki dünyanın Allahı olmasına işarədir. Qədim Misir yazılarında Qorqud rəmzi Qoraxti/Xarakti və s. kimi göstərilir ki, bu da yazdığımız kimi Qorqud rəmzi ilə eyni mənalıdır. Misir yazılarında Ra-Xarakti - Geliopolun baş Allahıdır.

«Kitabi - Dədə Qorqud» abidəsinin ilk cümlələrində yazılır: «Rəsul əleyhissəlam zəmanına yaqın Bayat boyundan Qorqud Ata diyərlər bir ər qopdu. Oğuzun ol kişi təmam bilicisiydi, - nə deyirsə olurdu. Ğaibdən dürlü xəbər söylərdi. Həq təala anın könlinə ilham edərdi... Oğuzun içində təmam vilayəti zahir olmuşdi. Ilahmi-rəbbanilə neçə sözlər söylərdi» [4; 31]. Kitabın ilk cümlələrindən göründüyü kimi Qorqud Ata adi adam deyildir. O, hər şeyi bilir, dedikləri həyata keçir, gələcəkdən düzgün xəbərlər söyləyir. Digər tərəfdən, elçiliyə gedən Qorqudu Dəli Qarcar vurmaq istədikdə o, sözlə Dəli Qarcarın əlini qurudur. Deməli, Dədə Qorqud qeyri-adi Ilahi xüsusiyyətlərə malik bir insandır.

Kitabın ilk cümləsindəki - «Bayat boyundan Qorqud Ata diyərlər bir ər qopdı» ifadəsi, insan ruhunun bədənindən ayrılaraq, ucalması mənasındadır [4; 31]. Biz yuxarıda, qopdı rəmzinin kökündə duran «qop» [QP] rəmzi ilə eyni mənalı olan quffi/kuffi [QFF/KFF] rəmzinin açmasını verdik və qeyd etdik ki, sufi müdriki Bəhaullanın məşhur «Yeddi vadi» mistik yazısında bu rəmz - «kuffi» («azad ol») mənasındadır, yəni ki, «ehtirasının tamah etdiyi şeydən azad ol: sonra isə öz Allahına tərəf addım at»… Kaf «kuffi» mənasındadır, yəni ki, «məhdudiyyətə bürünməkdən azad ol ki, Müqəddəslik dayanacaqları haqqında bilmədiklərini biləsən» [58]. Deməli, «qopdı» rəmzi, ruhun insan bədənindən çıxması və ilkin materiya ilə qovuşması mənasındadır. Əl-Əndalusi «qopma» rəmzinin «ucalma» kimi tərcümə etmişdir [67; 42]. «Kitabi - Dədə Qorqud»un digər bir yerində «qopan» oğuldur: «Sənin oğlun kür qopdı, ərcəl qopdı» [4; 37].  Burada «qopan» oğul – «Kür», yəni «Qor» və «Ərcəl», yəni «Ərgel/Gilar» adlandırılır. Eyni zamanda, kitabda Təpəgöz, yəni siklop da «qopan», yəni «ucalan» kimi qeyd olunur: «Qara Uran qopdı Dəpəgöz, Ərş üzində çevirdim alamadım, Basat. Qara qaplan qopdı Təpəgöz, Qara-qara dağlarda çevirdim alamadım, Basat. Qağan aslan qopdı Təpəgöz, Qalın sazlarda çevirdim, alamadım, Basat» [4;100]. Beləliklə, məlum olur ki, «qopma» rəmzi  bilavasitə ərşə ucalma ilə və Allahın digər rəmzləri ilə bağlıdır. Kitabın digər yerində isə Bamsı Beyrək – «Baransarın Bayburd hasarından parlayıb uçan» qəhrəman kimi qeyd olunur [4; 120]. Bu isə o deməkdir ki, burada söhbət, ərşə yüksələrək Alban dağının üstündə - Göydə qərar tutmuş Allah obrazından gedir.

M. Seyidov kitabında, Ditsin çapa hazırlıdığı iki atalar sözünə xüsusi diqqət etmişdir və onlardan birincisində deyilir: «Oğuzdan 366 alp qopdu, 24 xas bəy, 32 səkcək Sultan Salur Qazan oqçisi Quzan peklisi Qormuş oğlundan Qorqud». M. Seyidov bu atalar sözünü belə açmışdır: «Oğuz dan yerinin sökülməsini xəbər verən, işıq hakimi, Tanrısı 366 alpı – günü, 24 xas boyu – saatı, quzan hakimi Qormuş oğlundan qüvvətli oddan Qorqud doğulmuşdur» [68; 169, 171]. Biz, «Qor Əman» kitabında bu mətni belə açmışıq: «Günəşdən bir il müddətində 32 seçilmiş nurani, dan yerinin əri, həyat mayası və onun hakimi, həyat enerjili ərdən Qorqud olmuşdur» [164; 68, 69]. Bu isə o deməkdir ki, burada Ata-Qor Allahının və onun ölüm şahlığında olan 32 hakim yoldaşının və axirətdə gələcək oğul-Qor Allahının yaranması rəmzləşdirilmişdir. 

Maraqlı haldır ki, M. Seyidov Qorqud rəmzinin əsl mənasını bilməsə də, Ilahi intuisiya ilə bu rəmzin açmasını belə vermişdir - birinci məna: «Deməli, Qorqut – «xoşbəxtlik mayası», «bəxt mayası», «can-ruh mayası», «xeyirxah ruh mayası», «həyat qüvvəsi mayası», «həyat verici maya» deməkdir. Ikinci məna: «Qorqut – «xoşbəxt od», «xoşbəxtlik odu», «bəxt odu», «xeyirxah ruh»», «həyat qüvvəsi odu», «həyatverici od» deməkdir» [68; 143]. Bu rəmzlərin hamısı həqiqətən də Qorqud Allahına aid rəmzlərdir.

Lakin mənbələrdəki qopma rəmzi əsasən iki mənadadır ki, bunun birincisi – «Qor sahəsinin Ilahi nurdan, yəni ilkin materiyadan qopması» mənasındadırsa, ikinci əsas mənası – «müqəddəslərin ruhlarının bədənlərindən ayrılması» mənasındadır. Ilkin materiyadan qopan nur sahəsi Göydə necə parçalanmadan mövcud olursa, ilkin materiyadan qopub insan bədəninə düşmüş ruh da, insan bədənindən yenidən qopub ayrılandan sonra fəzada parçalanmadan yaşayır və s.

M. Xorenatsiyə görə, «Arşakın zamanında böyük Qafqaz dağ silsiləsində, bulqarlar ölkəsində böyük çaxnaşmalar baş verdi; onlardan çoxu qoparaq bizim ölkəmizə gəldilər və uzun zaman Koldan aşağıda yerləşən bərəkətli torpalarda, çörəklə zəngin yerlərdə məskunlaşdılar» [73; 10]. Bartold, Ibn Səiddən iqtibas gətirərək yazır ki, bulqarların əsas (baş) şəhəri Saksindir [153; 108]. M. I. Artamonov hesab edir ki, Saksin şəhərinin köhnə adı Itildir ki, bu şəhər «yalnız XII əsrdə yenidən dirçəldi, lakin bu zaman o xəzərlər, xorezmlilər və ruslara deyil, quzlara məxsus idi. Onun yeni adı Saksin idi» [157; 445]. Vestberq sübut edir ki, Saksin və Itil eyni şəhərdir [157; 706]. 

Saksin/Sakasinlər deyəndə, antik ədəbiyyatlarda Albaniyada yaşayan saklar nəzərdə tutulur (Pliniy VI/26). Strabonun (XI:8/4) verdiyi məlumata görə, «saklar… Ermənistandakı ən yaxşı torpaqlara sahib oldular və buraya öz adlarına uyğun olaraq Sakasena adını saxladılar». Q. Qeybullayev Dyakonovdan misal gətirərək yazır ki, Sakasena - skif şahlığı özəyinin rəsmi Midiya adıdır [50; 85].  S. T. Yeremyan isə dəqiqləşdirir ki, «Zaqafqaziyada, daha dəqiq isə Qafqaz Albaniyasının ərazisində Assur-Babil yazılarında Aşquz adı ilə məlum olan skif şahlığı mövcud olmuşdur» [50; 311]. «Aşquz» rəmzi isə quz/oquz rəmzləri ilə eynidir. Belə çıxır ki, bulqarlar ölkəsindən, yəni Saksindən qopub gələnlər - sak və skif tayfalarıdır. Saksin rəmzinin digər variantı isə sakson rəmzidir ki, mənbələrdə alman saksonlardan başqa Yaik-dəki saksinlərdən də danışılır. Orta əsrlərdə saksonları sak və ya sasiya adlandırırdılar ki, bu onların bilavasitə Sisaka nəsli olması deməkdir [3; 165].

Midiyada yaşayan sakları, Şərqdə farslar sak–tiqraxaudlar adlandırır-dılar [50; 84].  R. Fray tiqraxaud-saklarını Midiyanın X satrapiyasında yerləşdirir [50; 85]. Tiqraxaud [T-QRXD] rəmzi sufizmdə Ata-Qorxud, yəni «Kitabi - Dədə Qorqud»da adlandırılan kimi «Qorqud Ata» [QRQD-T] mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, saklar bilavasitə qədim Misirin Qor Allahı ilə bağlıdır.

Əl-Istəhriyə görə, Itil - Xəzər ölkəsinin paytaxtıdır: «Xəzər – ölkənin adıdır və onun paytaxtı isə Itildir… Itil şəhəri iki hissəyə bölünür: Daha böyük olan və Itil adlanan hissə çayın Qərb sahilində, digəri isə Şərq sahilində yerləşir. Şah Qərb tərəfdə yaşayır və onların dilində «bəg», bəzən isə bak adlanır [156]. X əsr ərəb müəllifi əl-Məsudinin yazılarından aydın olur ki, azı iki şəhərdə – Itil və Səməndərdə – yan-yana müxtəlif dini icmalar yaşayırdı. Xəzər xaqanı və onun sərkərdə-bəgi yəhudi idilər və yəhudi kvartalında yaşayırdılar. Müsəlmanlar da burada yaşamaqla adi tacir və ya sıravi şəhər sakinləri deyil, qvardiyanı – xəzər ordusunun özəyini - təşkil edirdilər. Onlar (müsəlmanlar) məscidləri olan öz kvartallarında yaşayır, daxili işlərdə isə öz məhkəmələrinin qərarlarına tabe olurdular [165]. 

Bütün bunlar o deməkdir ki, qopma rəmzi elə bəg və xaqanlarla bağlıdır. «VII əsr Erməni coğrafiyasına» görə, Sarmatiyada dağ və çoxlu çaylar vardı ki, onlardan biri də 70 qolu olan Atil çayı idi və burada basil tayfası möhkəmlənmişdir [50; 336]. A. M. Xazanova görə, yunanlar, basilevs/basil rəmzini «ksaya»/«xşaya» titulu ilə bağlayırlar [166; 198]. Ksaya/Xşaya rəmzi isə Quz/Oğuz rəmzləri ilə eyni mənalıdır. Bu isə o deməkdir ki, bulqarlar Oğuz eli ilə bağlıdırlar.

Rəşid əd-Dinə görə, bolqarlar, yəni bularlar xristian təriqətli çoxsaylı xalqlar olmaqla onların hamısı bahadırdırlar. Bular və Başqırd «böyük ölkədir» və əlçatmazdır. Onların hökmdarları «kelar» adlanır və onlar indiyədək mövcuddurlar. Bu ölkənin fəth edilməsini Rəşid Əd-Din böyük (dahi) işlərdən biri sayır. Bular və Valar[şak] (Bular-sak) rəmzləri  eyni kökdən olub, Göy şahlığı olan Vaal/Bal Allahını bildirir. Digər tərəfdən, biz yuxarıda yazdıq ki, bahadır rəmzi «Bəg Adər» mənasında Baktriya rəmzi ilə eyni mənalıdır. Baktriya rəmzi isə, Bxarat/Baqarat rəmzi kimi, Baxdi/Baqadia rəmzlərindən yaranmışdır və «bəg-ata» kimi başa düşülməlidir. Baqarat rəmzinin Gelarkünidən olması və bularların da hökmdarlarının «kelar» adlanması o deməkdir ki, qoparaq ərşə ucalan Amon Allahının nəsli elə Valarşak nəslidir və bu rəmzlər bilavasitə Gelarküni atabəylərinə aiddir. 

M. Xorenatsi, yazılarında «qopma» rəmzini «ayrılma» kimi yazır: «Fars və Parfiya ölkəsinin şahı, parfiya nəslindən olan Böyük Arşak, makedoniyalıdan «ayrıldıqdan» sonra, bütün Şərq və Assuriya üzərində şah oldu və Nineviyada Antiox şahının öldürüb, öz hakimiyyətinə bütün kainatı tabe etdi» [49; 8]. Burada «ayrılma» deyəndə, sufi silsiləsi vasitəsi ilə ruhun maked-dən, yəni maq-atanın bədənindən çıxması başa düşülməlidir. Persopoldakı Elam lövhələrində maq/maqu rəmzi, Əhəmənilərdə kahin mənasında işlənmişdir [142; 111]. Nineviyada, Antiox şahı öldürdükdən sonra Arşakın bütün Şərqin, Assuriyanın şahı olması və bütün kainatı özünə tabe etməsi o deməkdir ki, Nineviyada, yəni ilkin Nun sularında kainatın rəmzi Antioxdur. 

M. Xorenatsi yazır ki, Antiox - Sünikin, yəni Baqarat (bahadır) sülaləsi olan Gelarküninin nəsil başçısıdır və onun şəhəri isə Tiqranakert, yəni Amid – Midiyadır [122; 26]. Bu isə o deməkdir ki, Antiox rəmzi bilavasitə Midiya və Gelarküni rəmzləri ilə bağlıdır. Antiox [N-TX] rəmzi ilə Anaxita [N-XT] rəmzinin eyniliyi isə ona işarədir ki, o qədim mesopotamiya ilahəsi olan Nanay, yəni Nun/Nineviya – ilkin okean ilə eynidir. Iranlıların dinində «Anaxid [N-XD] xanımın odu»ndan danışılır ki, bu da Atəşi-Bəhrəmlə, yəni bəg-Irəm rəmzi ilə eyni mənadadır [13; 130]. Deməli, Antiox rəmzi, Ilahi od mənasını verən qadın rəmzli ilkin materiya ilə eynidir. Ilkin materiyanın (Nun obrazı) qanunlarına görə isə, dünya sularında nə isə yaratmaq üçün, bu sulara qalib gəlmək lazımdır ki, ilkin materiyada ona qalib gəlmək (onu dərk etmək) - ona çevrilmək deməkdir. Bu gün də ağacdan nə isə yaradan insan, rəmzi mənada o ağaca qalib gəlmiş hesab olunur. Ilkin materiyanın rəmzi kimi isə Əman Allahı öküzü seçmişdir ki, qədim yazılarda El öküzü ilə Anat düyəsi (qədim Misirdə Nut Göyü) eyniləşdirilir. Magiya, ritual və qurbankəsmə yolu ilə Göylərdə «Göy öküzünü» yaratmaq üçün Amon Allahı, sanki dünya sularının rəmzi olan «Göy öküzünü» öldürməlidir. Öküz rəmzi ilə bağlı daha dəqiq fikirlər Gilqameş və Enkidu ilə bağlı eposda verilmişdir ki, burada Gilqameş öküz rəmzli Enkidu ilə «müqəddəs nigahla» birləşir. Məna etibarilə Enkidu [NKD] rəmzi ilə Antiox [NTX] və Anaxita [NXT] rəmzləri eynidir. 

                                                                       

                                                       

                                                                   36. Gilqameş özünün göydəki «gölgəsi» olan 

                                                                       Enkidu ilə Göy öküzünü ram edirlər [38; 128]

Y. M. Meletinski Şumer-Akkad eposunda Göy dünyasının yaradılmasını tədqiq edərkən belə nəticəyə gəlir ki, Şumer Allahı Enki, habelə, Gilqameş və Enkidu qəhrəmanları – qəhrəmanların, ilk insanların və ilk əcdadların variantıdır. Enkidu və Gilqameş nəsil başçıları və ilk əcdadlardırlar. Gilqameş isə bundan əlavə ali formasiya (pillə) qəhrəmanı, yaradıcı və inşaatçı, habelə, ali həqiqət arayıcısıdır [38; 100]. B. A. Turayev hesab edir ki, Gilqameş obrazı Herakl, Sandan, Etan və Böyük Iskəndərin qəhrəmanlarına çox bənzəyir [75; 15,147]. Enkidu rəmzini də araşdırıcı V. K. Afanasyevaya görə, «yeri (yaratmış) tikmiş Hökmdar (kahin – hakim, qəhrəman)» kimi yozmaq olar [38; 120]. Lakin burada söhbət fiziki məkandan yox, Göydəki torpaqlardan gedir. Yəni Enkidu Göy torpaqlarının yaradıcısı və rəmzidir. Afanasyeva eposda söhbətin nədən getdiyini başa düşməyərək, təəccüblə yazır: «Akkad zamanının möhürlərində mifoloji səhnələrlə yanaşı süjetə aidiyyəti olmayan fiqurlar da təsvir olunur; qurbankəsmə səhnələri, bəzən hətta möhür sahibləri adorant  şəklində göstərilir». Məsələn, Morqanın kolleksiyasındakı möhürdə kahin və ya adorant təsvir edilmişdir. Sağda duran qırxıq başlı fiqur və «bit i-li» (Allah evi) yazısının da süjetə heç bir aidiyyəti yoxdur [38; 137]. Deməli, Enkidunun torpağı qubankəsmə ilə bağlıdır ki, bu məsələdən hali olmayan insan bunu başa düşə bilməz (şəkil 36, 37, 38). Afanasyeva belə nəticəyə gəlir ki, «çılpaq qəhrəmanın insan-öküzlə, və ya çılpaq qəhrəmanların bir birilə, yaxud insan-öküzlərin öz aralarındakı mübarizəsi» simvolik (rəmzi) olaraq yozulmalıdır. Bu bir-birini əvəzləyən dünya nizamı – gündüz və gecə, yay və qış və s. kimi qəbul edilməlidir» [38; 59]. Qeyd etmək istərdik ki, müxtəlif möhürlərdə hər səhnə müxtəlif motivə (süjetə) aiddir. Əgər bəzi möhürlərdə dünya sularında Göy dünyasının yaradılmasından bəhs edilirsə, digər mətnlərdə isə köhnə dünya şahlığının yenisi ilə – yəni, qiyamət günündə köhnənin yeni şahlıqla əvəz edilməsi təsvir edilir.

 

 

 

                                                                                   37. Göy öküzü ilə mübarizə  

                                                                                          [38; XIVa,b,v]

«Gilqameş» eposunda deyilir ki, Ilahə Aruru, Allahların xahişi ilə «əllərini yudu, gil qopardı, Enkidunu yaratdı». Enkidu isə sonradan «müqəddəs nigahla» Gilqameş ilə birləşdi. Buradakı «müqəddəs nigah» elə Amon Allahının ruhunun, onun Göydə yaratdığı Ra ilə birləşməsini göstərir. Öküzlə mübarizə səhnəsi Britaniya və digər muzeylərinin müxtəlif rəsmlərindən məlumdur: Gilqameş dik, arxa ayaqları üzərində duran Göy öküzü ilə güləşir [38; 127-130].  Bu səhnə «Kitabi - Dədə Qorqud»da Buğacın  (buğa-öküz) öküzə qalib gəlməsi kimi təsvir edilir: «…oğlan yumruğu ilə öküzün alnına yumruq çaldı. Buğa dala-dala getdi. Buğa oğlanı sürüdü, geri gəldi. Oğlan yenə buğanın alnına bərk vurdu. Oğlan bu dəfə yumruğunu buğanın alnına dayadı, sürüb meydan başına çıxardı. Buğayla oğlan bir müddət çəkişdilər. Öküz arxa ayaqları üzərində dik qalxdı; nə gənc, nə də öküz üstün gələ bilmirdi. Oğlan düşündü və dedi: «Bir dama dirək vurarlar, o dama dayaq olar, mən bunun alnına niyə dayaq olub durmalıyam» [4; 36]. Oxşar səhnə bizə Britaniya və digər muzeylərdəki müxtəlif rəsmlərdən də məlumdur; Gilqameş, arxa ayaqları üzərində dik durmuş Göy öküzü ilə güləşir [38; 127-130].

                                                                            

                                                                                               38. Göydə Öküz rəmzində ruhlar           

                                                                                                    dünyasının yaradılması [224; 65]

Sebeos, öküz üzərində qələbə səhnəsini Smbat Baqratuni ilə bağlayır: «Öküzü ikinci dəfə onun üzərinə buraxdılar; Lakin o öküzün buynuzlarından tutaraq bərkdən qışqırdı (nərə çəkdi). Öküz döyüşdə yoruldu və boynu qıc oldu, O isə öküzün başındakı hər iki buynuzu sındırdı. Öküz zəifləyərək tədricən geri çəkilməyə və nəhayət qaçmağa başladı. Smbat isə onu qovaraq quyruğundan və ayağından tutdu; o özünə tərəf çəkərkən öküzün ayağı onun əlində qaldı. Öküz tək ayaqla qaçaraq ondan uzaqlaşdı [106; 3/10]. Qeyd etmək istərdik ki, Smbat Baqratuninin döyüşlərdə göstərdiyi qəhrəmanlıqlara görə Xozroy onu şöhrətləndirmiş və ona Girkanın marzpanlığını vermişdir ki, Smbat Girkan ölkəsini «mənəvi və vətəndaş ədəbi mənasında düzəltmişdir». Burada «marzpanlıq» deyəndə fars şahları tərəfindən verilmiş Ermənistan hakimliyi başa düşülür. 

«Gilqameş» eposunda deyilir ki, Gilqameş Enkidunu yoldan çıxarmaq üçün əvvəlcə çölə, səhraya əxlaqsız Şamxatı göndərir. Əhdi-Ətiqdə və xristianlıqda əxlaqsız qadın rəmzi geniş yayılmış rəmzlərdəndir [8; Bıt.38:15, Is.1:21]. Lakin sufizmdə əxlaqsız qadın rəmzi bilavasitə ruha aid edilir ki, burada ruhun ilkin materiyadakı səyahəti və eyni zamanda bu Ilahi ruhun adi insanlara da verilməsi mənasındadır. Deməli, Şamxat obrazı altında Gilqameşin ruhu nəzərdə tutulur. Şamxat adı Smbat/Şambat adları ümumi məna etibarilə eynidirlər və buradakı Sam/Şema – Səma mənasında Göylər ilə əlaqəlidir. Xat rəmzi - Xuda/Qad, yəni Allah mənasındadır ki, qədim Misirdə «xatio» rəmzi «şah», «knyaz» mənasını verirdi. Buradakı bat/bodi rəmzi isə «şaman qamlaması», «ekstaz vəziyyətində görmə» deməkdir. Deməli, Gilqameşin Enkidunu yoldan çıxarmaq üçün səhraya əxlaqsız Şamxatı göndərməsi, onun ekstatik bodi vəziyyətində ruhunu inkin materiyaya göndərməsi başa düşülməlidir.

                                                                                                                           

                                                                                39. Əlində hakimiyyət «Əsa»sı və «Anx» - həyat         

                                                                                enerjisi rəmzini tutmuş Ilahə                                                                                                                          

Mövzudan kənara çıxaraq qeyd edək ki, əxlaqsız qadın rəmzi, ruhun yarandığı ilkin materiya mənasındadır ki, o hər bir canlı varlığa həyat verdiyi üçün qədim mətnlərdə belə adlanır. Şumer mətnlərinə görə, Ur şəhərinin qüdrətli luqalı Mesanepadın (Napatlı Musa/Məsih – F. G. B.) digər titullarla yanaşı, «məbəd əxlaqsızı nu-qinin əri» titulunu da var idi. Nu-qi rəmzi qədim Misirin anx – «həyat enerjisi» mənasındadır (şəkil 39). Nu-qiq rəmzi isə artıq iki dünyanın həyat enerjisi mənasında qiqun/xaqan/koxen/xaqan rəmzləri ilə eynidir. Alimlərin yazdığına görə nu-qi[q] rəmzi altında «bərəkət Ilahəsi», «Göy fahişəsi», «Uruk Inanası» nəzərdə tutulur. «Ur luqal» titulundan başqa Mesanapedın «Kiş luqalı» titulu da var idi [83; 182]. Lakin «Göy əxlaqsızı» deyəndə eyni zamanda Baal Ilahəsi, yəni Göy dünyasının özü nəzərdə tutulur ki, o Amon Allahının qadın yarısı olmaqla bərəkət Ilahəsi, dünya ağacı və s. kimi təsvir edilir. Bərəkət Ilahəsinin bədəni skiniya, yəni Allahın mövcudluğu çadırı – ilkin materiyadır və onu «səhra» (sahə, çöl) də adlandırırlar. Yerdə Allahlar nəslindən insan doğulduqda dərhal Ilahənin bədənindən «sahə» ayrılır ki, bu sahə də yeni doğulmuş Allah-insanın ikinci yarısıdır. Allah-insanın bədəni öləndən sonra isə onun ruhu məhz bu «sahə»yə yapışır. Məhz bu qovuşmaya görə, insanın ruhu ölümsüzlük qazanır və öz yeni «bədəninə» uyğunlaşaraq, yenidən yaşamağa başlayır və eyni zamanda bütün yerdəki yaddaşını saxlayır. Buradan belə nəticə çıxır ki, Vaal Ilahəsini ona görə «əxlaqsız» adlandırırlar ki, o Allahlar nəslindən olan hər bir insana «ilahi enerji» verir.

Eposda Gilqameş və Enkida «müqəddəs nikahla» birləşdikdən sonra onlar artıq həmişə bir yerdədirlər. Iran mətnlərində bu obraz, «şahın Ilahi atəşi öz yanında saxlaması» kimi qeyd olunur. Və məhz bu mənada yazılır ki, Nuh – «Allahı özü ilə gəzdirirdi». «Kitabi - Dədə Qorqud»da isə bir birləşmə «Qaba Aləm götürən Bayandır xan», yəni Göy dünyasını özündə daşıyan Bayandır xan kimi göstərilir. Eradan əvvəl VIII əsrə aid Assuriya relyeflərində (II Sarqon sarayı), sarayı qoruyanlar arasında Gilqameş və Enkidu da təsvir edilmişdir. Bu relyeflərdəki Akkad eposunun qəhrəmanları – əllərində hərəsi bir aslan tutmuş qüdrətli döyüşçülərdir. Bu aslanlar azğın yırtıcılardan çox pişik balalarına bənzəyir. Qəhrəmanlar bir-birinə əkizlər kimi oxşayır (talimu), lakin onlardan biri digərindən boyca alçaqdır və onun kəmərindən fırça sallanır. Bu öküz quyruğunun sonradan şəkildəyişməsidir və Enkidunu bildirir [38; 141]. Deməli, Enkidu obrazı qədim Misir yazılarındakı Sexet səhrasının obrazıdır ki, Ptah rəmzli Gilqameşlə birləşmişdir. Enkidu [N-KD] rəmzi ilə eyni mənalı olan Yexidna [XD-N] ilanının rəmzi də ilkin suları, yəni Göy səhrasının rəmzini bildirir. Və Heraklın bu ilanla izdivacından skif, saklar olur və s.

                                                                                             

                                                                                           40. Göy öküzünün dəyişdirilməsi

Türk dünyasında insan-öküz obrazında ölülər dünyasının hökmdarı kimi Erlik çıxış edir. Erlik qədim uyğurlarda xaqandır. Erliq/Erlik [RLQ/RLK] adları Qilar/Kilar [QLR] adının əksidir və məna etibarilə eynidir. Erlik ölüm dünyasında ali hakim, Demiurqun yaratdığı iblis, Demiurq və ya Demiurq tərəfində yaradılmış ilk canlı varlıq hesab edilir. Buddist rəvayətlərinə görə, əvvəllər Erlik, yüksək müqəddəslik səviyyəsinə çatmış və fövqaladə qüdrət qazanmış kahin olmuşdur. Lakin o haqsız olaraq oğurluqda günahlandırılıb edam edilmiş və ya quldur tərəfindən öldürülmüşdür. Başı kəsilmiş, lakin sağ qalmış Erlik öküz başını özünə calayaraq qorxunc iblis-qatil olur. Onu «ölümə qalib gələn» Yamandaq ram edərək yeraltı dünyaya atmışdır. Burada isə Erlik hökmdar və ölüm şahlığında hakim olmuşdur. Belə çıxır ki, Erlik – Qades, yəni yeraltı dünyanın Allahıdır və Xızır peyğəmbər kimi ölməmişdir (şəkil 40).

Yazdığımız kimi, Erlik rəmzi sufizmdə Gilar rəmzi ilə eynidir ki, burada Gelarküni [GLRKN] rəmzi, Oğuz ölkəsinə başçılıq edən yabqu Kulerkin (bəg Gilarküni) [KLRKN] kimi qeyd edilir. Başqa mənbələrdə isə Kulerkin rəmzi Kuzerkin kimi göstərilir [126; 72]. Kuzerkin rəmzi Xəzər-Küni sözündən əmələ gəlmişdir ki, sonuncu da öz növbəsində ölümsüzlük qazanmış Xızır eli deməkdir və s.

Erlik obrazına bir çox türk xalqlarında rast gəlinir. Tuvinlərdə Erlikə – Erlik Lovun Xan, Xaqaslar - Irlik, Buryatlar xan, Monqollar və Qalmıqlar Erlik Nomun-Xan deyirlər. Əski uyğur abidəsində Tamu-Erlik cəhənnəm xanı Erlik kimi qeyd olunur [91; 46]. Buradakı Tamu-Erlik rəmzi Atum, yəni Adəm-Erlik mənasındadır ki, bu da Adəm/Atum rəmzinin Gel ərinə aid olması deməkdir. 

Oğuznamə üzərində ciddi elmi iş aparan Şerbak yazır ki, əlyazmanın ikinci sətrinin birinci və üçüncü sözlərinin arasında öküz şəkli çəkilmişdir. «Oğuz xaqan» dastanında deyilir: «Bəlli olsun dedilər, onun görünüşü bax budur» və öküz şəkli göstərilir» [68; 27]. Öküz simasında doğulan oğlanın üzü Göy, ağzı al qırmızı, gözləri al, saçları, qaşları qara idi. Onun ayağı öküz ayağına, beli qurd belinə, çiyni samur çiyninə, köksü ayı köksünə bənzəyirdi. Oğuzun simasının bu heyvanlara bənzəməsi, bizim yadımıza «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı Qazan xanın özü haqqında dediyi bu sözləri salır:

«Ağ qayanın qaplanının erkəgində bir köküm var…

Ağ sazın aslanında bir köküm var…

Əzvay qurd ənigi erkəgində bir köküm var…

Ağ sunqur quşu erkəgində bir köküm var…» [4; 119].

Bu isə o deməkdir ki, Oğuz qağan kimi Qazan xan obrazı da rəmzi mənadadır. Burada qaplandan, aslandan, qurddan, quşdan bir kökün olması, Göydə Allahı yaratmış Amon Allahının bu heyvanların xüsusiyyətlərindən istifadə etməsi deməkdir. Deməli, bütün bu bənzətmələr, «Tanrı tək Göydə Tanrı yaratmış» Göy Tanrısına aiddir.

 M. Seyidov S. P. Tolstovdan sitat gətirərək yazır: «Türk dillərində «oğuz» sözünün «çay» və «öküz» mənası vardır. Yunanlar öküzü Oksa çevirmişlər. Herodotda bu Akes şəklindədir. Orta Asiyanın əhalisi XVII əsrə qədər Amu-Dəryanı Okuz adlandırmışlar. M. Qaşğari də öküz sözünün türk sözü olduğunu yazır: «Öküz – Ceyhun və Fərat kimi hər çaya verilən addır... Türk ölkəsində olan bir çox sular, dərələr öküz adı ilə adlanır [68; 252]. M. Seyidov, çaya, suya, heyvana öküz deyilməsini təsadüfi saymır və burada bir məna olduğunu qeyd edir. O bildirir ki, qırğız əfsanələrinə görə inək (öküz) sudan yaranmışdır [68; 253]. Öküzün, inəyin sudan yaranması deyəndə, Göy dünyasını tutmuş Göy öküzünün ilkin sulardan, yəni ilkin materiyadan yaranması başa düşülməlidir.

S. P. Tolstov çox haqlı olaraq yazır ki, Oğuzun «kişi stixiyası» - ünsürü (birinci arvadı) və «su stixiyası» (ikinci arvadı) ilə izdivacından Kainat yaranmışdır [68; 26]. Digər tərəfdən biz qeyd etdik ki, Erman və Frenkfort «KZ», yəni öküz/oğuz rəmzinin həyat enerjisi mənasını verməsini yazmışdır. Bir tərəfdən «KZ», yəni ilkin materiyanın kişi tənasül aləti (fallos) ilə qanunauyğun birləşməsi öküz anlamını verir və digər tərəfdən «KZ» sözü Kızat kimi vilva mənasında işlənir ki, bu da sözün həyat gücü, həyat enerjisinin bilavasitə qadın rəmzli ilkin materiya olması deməkdir. Misir yazılarında açıq yazılır ki, Nut Göyü – Göy öküzünə çevrilərək Ra Günəşini öz belinə götürür və onu, Osirisin ayağı qaldığı Maryutun şəhərinə gətirir [18; 22]. Bu isə o deməkdir ki, Amon Allahı Göy aləmini öküz rəmzində özünə tabe etmiş və oranı Ra Günəşinin, yəni disk rəmzində olan özünün yaşayış yerinə çevirmişdir. Mətnlərin birində deyilir: «Əgər kimsə «Ta-set»inin öküzü Amon-Ranın əmrini bu məbədgahda pozsa, o Amon-Ranın qılıncı və Söhmətin alovunun altında olacaq və onun oğlu onun taxtında oturmayacaq». Himnlərin birində isə yazılır ki, - «Mən iki dövləti işıqlandırıram, gecə məndən qaçır, və mən gecə və gündüz nur saçıram. Mən Baxidən (Günəşin çıxdığı Şərq) olan Öküzəm, Menudan (Günəşin batdığı Qərb) olan Şirəm [18; 129]. Xeb-sed bayramında Geliopol öküzü kimi tanınan Allah bütünə, Geliopol sütunu rəmzində səcdə edirdilər ki, bu özlüyündə - ucuna öküz başı keçirilmiş uzun ağac formasında olmuşdur [22; 75]. Deməli, Oğuz, yəni öküz elə Amon-Ra Allahının bədəni olan Göy dünyasıdır. Zərdüştilikdə eyni mənalı Voxu-Mana («yaxşı fikir») rəmzi də var ki, bu da yazdığımız kimi Göy öküzü mənasında, yaxşıistər yaradıcı hökmrandır. Bu rəmz (Voxu-Mana) Bəg-Amon fikrini ifadə edir.

Xürrid mifologiyasında Xürri (Xor – F. G. B.) və Şerri (Aşşur/Assur/Azər – F. G. B.) rəmzləri müqəddəs öküz mənasındadır. Əhdi-Ətiqdə isə öküz rəmzi ilə bağlı bildirilir ki, Musa Allahdan qanunları almaq üçün Sinay dağına gedəndə, Aaron, onların qadın və uşaqlarının qızıl sırğalarını gətirməyi əmr edir və onları əridərək qızıl buzov düzəldir. Və xalq bu qızıl buzova səcdə etməyə başlayır [8; Isx.27:4].  

          Qoran

Qırğız, Qazax qam-şaman alqışlarının birində deyilir: «Ölü desəm ölü deyil, diri desəm diri deyil, övliya Ata Qorqud». Bu deyimə görə, Qorqud nə ölü, nə də diri deyildir. Bartold bu görüşün səbəbini belə izah edir: «Deməli, belə bir inam varmış ki, Qorqud canlılar aləmindən kənar edilmiş və eyni zamanda ölümə məhkum olunmamışdır». Bu fikirlə Jirmunski də razılaşır. Digər qam-şaman duasında deyilir: 

                     «Su başında Süleyman, su ayağı ər Qorqud,

                     Bəlaları sən Qorqud, çağıranda gəl Pirim» [68; 181, 182].

Buradan belə çıxır ki, Qorqud ölməmişdir, o bəlaları qorxudur və onu çağıranda da gəlir. Nəhayət, onun Pir adlandırılması Qorqud Atanın bilavasitə qədim Misir piri, yəni fironu olması deməkdir. Çünki qədim yunanların firon adlandırdıqları söz, qədim Misirdə Allah mənası verən Pir - Pirao sözüdür. Deyimdə Süleymanın su başında olması, «Issi-El-Əmanın» ilk dəfə yerə dirilik suyu gətirməsi mənasındadır. Qorqudun su ayağında olması isə axirətdə gələn Mehdinin də Qor Allahının rəmzi olması deməkdir. 

Qorqud haqqındakı rəvayətləri toplayan M. Seyidovun, musiqişünas Əhməd Jubanovdan gətirdiyi rəvayətdə, Qorqud doğularkən, uşaq əvəzinə torba doğulur və insanlar qorxub qaçırlar. Anası torbanı əlinə alıb yırtır və oradan uşaq çıxır. Uşağın doğulması zaman qorxduqları üçün «qorxu» mənasında ona Qorqud adı verilir. Iyirmi yaşında ikən, yuxuda, ağ paltarlı birisi Qorquda deyir ki, sən qırx il yaşayacaqsan və o vaxtdan Qorqud, öz dəvəsi Jelmayaya minib ölməzlik axtarır. Sevimli Jelmayasını qurban kəsən Qorqud su üzərində xalça sərib, üstüdə oturur və qopuz çalır. Hər yerdə ölümün yaxınlaşdığını hiss edən Qorqud, qopuzda «həyat mahnısı» çalmağa başlayır ki, bu zaman ölüm ona yaxınlaşa bilmir [68; 189-191]. Qardaş Türkiyədə Qorqud haqqındakı rəvayətlərin çoxunda qeyd olunur ki, ölümdən qaçan Qorqud Ata hər yerdə ölümə rast gəlir. Nəhayət, o su üzərində sakitlik tapır ki, burada ölüm ona yaxın dura bilmir. Qorqudun su üzərində sakitlik tapması, Allahın taxtını su üzərində olması mənasındadır. Belə çıxır ki, Qorqud, rəvayətlərdə dirilik suyu içib ölümsüzlük qazanmış Xızır peyğəmbərin obrazıdır. 

Qorqudun, yəni Qor Allahının rəmzi olan Qor/Qur [QR] rəmzi hunn nəslinin bir çox tayfa adlarının qarşısında yazılır: bittiqur, kutriqur, oqur, onoqur, saraqur, tunqur, utiqur, anqizqur, altziaqir və s. [92; 30, 31]. Digər tərəfdən, oğuzlar kimi, hunnlar da «sağ qol» və «sol qola» bölünürlər. Hunların sağ qolu Allah dağında yaşayır və onların Sağ Qulu və ya Luli Bəgi özünü hunn şanyusu, yəni xaqanı elan etmişdir [158; 219]. Hunların sağ qolunun Allah dağında yaşaması, onların ruhlar dünyasında yaşaması mənasındadır. M. Seyidov hunlar haqqında yazır: «… Əski xalqlar, o sıradan türk dilli xalqlar – xunnlar/hunnlar, kosmik fəzanı və Göy cisimlərini canlandırır və şəxsləndirirdilər. Bu cəhətdən xunn şanyularına-xaqanlarına-bəylərinə verilən sifətlər çox maraqlıdır. Xunnlar belə düşünürlər ki, onların bəylərini-şanyularını «Göy və Yer» doğmuşdur. Türkdilli xalqlar isə inanırmışlar ki, onların xaqanlığını Göy və Yer qoruyur [68; 264, 153]. Hunların ilkin xaqanı Metenin oğlu Yer və Göydən doğulmuş, Günəş və Ay onu hakim təyin etmişdir. Əfsanələrdən aydın olur ki, inama görə Günəş və Ay hakimlik, xaqanlıq verəndir. 

M. Seyidov, «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı Basatın:

          «Anam adın sorsan Qaba Ağac, 

          Atam adın sorsan qağan Aslan

          Mənim adım sorsan Aruz oğlu Basatdır» 

deyiminə əsaslanaraq bildirir ki, Basatın da iki atası və iki anası vardır [68; 154]. Onlardan birinci cütlük adi insan mənasındadırsa, ikinci cütlük Amon Allahı və ilkin materiyadan yaranmış qadın Ağac rəmzli Xator ilahəsi, yəni ruhlar dünyasıdır. Belə çıxır ki, Metenin oğlu və Basat, Osiris/Oziri Allahı kimi Qeb və Nutdan, yəni Göy və Yerdən doğulmuşdur. Bu isə o deməkdir ki, Bu obrazlar axirətdə gəlməli olan Mehdinin obrazlarıdır. Qeyd etmək istərdik ki, islamda Allahın 99 şərəfli adlarından olan Basit (azad edən), Bais (dirildən), Vase (genişlik verən) rəmzləri məhz Bas/Basat və s. rəmzlərlə bağlıdır və s. 

Hun şanyusu Çin transkripsiyasında - «Vade-Giles» adlanır [89; 93]. Şanyu titulunun «Vade-giles» ilə eyni olması göstərir ki, Şanyu [ŞN] rəmzi erməni mətnlərində Gel rəmzi ilə bağlı olan «Süni» [SN] rəmzidir. Çinə (Kitay) məktubunda hunn xaqanı yazırdı ki, o iki dünya tanıyır: Cənubda böyük Kitay. Şimalda isə qüdrətli hunnlar [158; 49]. Deməli, hunnlara görə, Çin - «iç dünya», yəni Iç oğuz – sağ qanadı təşkil edir. «Allahın qürurlu nəsli» - hunnlar  isə «tış dünyada», yəni sol qanadda yaşayırlar. Məlumdur ki, Stirak və Qlom «iç hunnların» rəhbərləri olmuşlar ki, buradakı Qlom rəmzi elə Gelam rəmzidir [92; 78]. Qeyd etmək istərdik ki, Çin yazılarında rast gəlinən Kuça şəhəri - «Çoqa», yəni «Iç Oğuzla» eyni mənadadır. 

Mifoloji lüğətə görə, Qor rəmzi ilə eyni olan Kur rəmzi (şumer. hərfi məna. «dağ», «dağlıq ölkə», «yadelli düşmən ölkə») - Şumer-Akkad mifologiyasında yeraltı dünyanının adlarından biridir: onun digər Şumer adı – Ki-qal («böyük torpaq», «böyük yer»), Eden (səhra), Iriqal, Arali-dir. Bu terminlərin Akkad paralelləri – Ersetu («torpaq») və Seru («səhra»), ikinci adı – Kur-nu-qi-dir («gedər-gəlməz ölkə»). Deməli, Qor/Kur Allahının bədəni eyni zamanda yeraltı ölüm şahlığıdır. Kura (Qora) düşənlər yeddi qapıdan keçir ki, onları burada qapıçı Neti qarşılayır. Kur qaranlıqdır, tozla doludur, onun sakinləri «quşlar kimi qanad geyimişlər». Belə çıxır ki, buradakı «Iriqal» rəmzi elə ermənilərin «Aragil» rəmzidir ki, mifologiyaya görə, məhz burada ölənlərin ruhları «qanad geyinərək» Göydəki ruhlar dünyasına uçurlar. Deməli, həqiqətən də Kur deyəndə Göydəki ruhlar dünyası nəzərdə tutulmalıdır. Qor/Kor rəmzi eyni zamanda Gel nəsli ilə də bağlıdır. Mənbələrdə Kurqal (Qor-Gel) ulu dağ, Kurqalzu isə Babil şahı adlandırılır. Akkadların Kur-Dilmun rəmzi, yazdığımız kimi cənnətin yerləşdiyi Dilmun dağıdır. Bit-Kari, Kar-Kaşşi, Kur Mana rəmzləri isə Midiyanın əyalətlərinin adıdır. Mətnlərdəki bit rəmzi yazdığımız kimi ev mənasını daşıyır. Lakin bu ev «bodi» vəziyyətində (budda sözü də buradan meydana çıxıb) Yerdə yox, Göydə yaradılmışdır. Induizmdəki «Veda» rəmzi də bodi rəmzindən əmələ gəlmişdir ki, bu da tərcümədə «bilik» mənasındadır. Vedanın hissələrindən biri - «səhranın aranyaki»ləri üçün (arian/ərən), yəni arilər üçün nəzərdə tutulmuş traktatdır. «Kitabi - Dədə Qorqud»a görə, səhradakı bu arilərin yurdunu, Amit (Midiya – F. G. B.) soyunun aslanı Qazan xan - «Qom qomlamım qoma yurdum», yəni qamlama yolu ilə yaradılmış qam yurdum, adlandırır [4; 44]. Qor [QR] Allahının şəhəri isə burada «Ağır [ĞR] adlı şəhər» kimi yazılır [4; 61].

Qədim yazılardakı Kar-Kaşşi adı kassitlər koloniyası deməkdir. Dyakonovun yazdığına görə kassitlər koloniyası (Kar-kaşşi) elə «Babillərin qalası» deməkdir ki, bunların da hökmdarı Kaştariti olmuşdur [31; 267]. Qədim yazılardan birində Şah II Aqum, və ya Aqumkakrima deyir: «Mən Kaşşu və Akkad ölkəsinin, geniş Babil ölkəsinin şahıyam …, Padan və Alvan şahı, dərrakəsiz qutilərin şahı, dünyanın dörd tərəfini idarə edən, böyük Allahların sevimlisiyəm.» [75; 163].  Bu mətndən göründüyü kimi, Kaşşu şahı eyni zamanda Padan [PD-N], yəni Napat [N-PT] və Alvan, yəni Alban şahıdır. Lakin Kaşşi həm də kassitlərin tayfa Allahı olan Kaşşu Allahıdır. Kassit [KSS-T] rəmzi isə kaşşu [KŞŞ] rəmzi kimi, Oğuz/Aqiazo [ĞZ/QZ] və s. rəmzlərlə eynidir.

Strabona görə, Ermənistanın, Hannibal tərəfindən əsası qoyulmuş Artaksata (onu həm də Artaksiasata da adlandırırlar) şəhəri Araz çayı üzərində yerləşir: «Arksata – Atrapatiya və Artaksat sərhəddinin yaxınlığında, Araksena düzəngahının yaxınlığındadır; bu abad şəhər və ölkənin paytaxtıdır» (Strabon XI:14/6). Digər tərəfindən Strabon yazır ki, «Adiabena əksər hissəsinə görə düzəngahdır. Babilistanın bir hissəsi olmasına baxmayaraq, onun özünün xüsusi hökmdarı var; bəzi məntəqələrdə o Ermənistanla sərhəd təşkil edir. Midiyalı, erməni və babillilər dünyanın bu hissəsinin ən böyük tayfalarıdır» (Strabon XVI:1/12). Strabonun Araksena adlandırdığı düzəngahın adı, Arksat və Artaksat rəmzləri kimi məhz Oğuz [ĞZ/KS/KŞ] sahələri mənasında ilkin materiya deməkdir. Atraksat [RT-KS-T] rəmzinin digər variantı olan Kşatr [KŞ-TR] rəmzi də yuxarıda yazdığımız kimi ilkin materiya sahəsidir ki, onu dərk edən Allaha çevrilir. Artaksisat (Artaksat) rəmzi isə eyni zamanda Arta və kassit rəmzini bildirir ki, yazdığımız kimi Dyakonova görə kassitlər koloniyası olan Kar-kaşşi elə «Babillərin qalası» deməkdir ki, onların da hökmdarı Kaştariti [KŞ-TR-T], yəni Artaksat [RT-KS-T] olmuşdur [31; 267]. 

Kar/Kara rəmzi qədim yazılarda eyni zamanda Mada, yəni Midiya ölkəsinə də aid edilir. Q. Qeybullayev yazır ki, Bisütun yazılarında «Kara Mada» sözü var ki, (bax: Maday-Kara eposu) bəzən bu sözü «Midiya xalqı» kimi tərcümə edirlər. Lakin araşdırıcıların sözlərinə görə dəqiq təyin edilmişdir ki, kara sözü «icma kəndliləri və sıravi döyüşçülər» mənasını daşıyır [50; 381].  Bir çox alimlər hesab edir ki, Midiya və Fars «kara»sı - «xalq-ordudur», çünki bu xalq eyni zamanda ordu kimi də çıxış edir. V. O. Türin qeyd edir ki, qədim fars dilindəki Kara rəmzi - Akkad dilində «martiya» kimi «ummanate» – «ordu» və «nise» – «insanlar» (camaat) kimi tərcümə olunur ki, eyni zamanda adi «uku» – «xalq-ordu» rəmzi də istifadə olunur. Dyakonova görə, bütün sərbəst əhali «xalq-ordu» - «kara» anlayışı ilə əhatə olunurdu. «Kara» rəmzini Xersfeld «ali zadəganlıq», Köniq isə «ağa sarayı» kimi tərcümə edir. [31; 327, 334, 333].  R. Fray yazır: «Qədim iranlılarda digər hind-avropalı xalqlarda olduğu kimi, şah, qanuni hakimiyyətə hüququ çatan müəyyən nəsildən çıxırdı (şahlıq xarizması). Şahı xalq yığıncağı, qeyd olunan dövrdə isə Kara adlanan «xalq-ordu» seçirdi ki, Əhəməni Iranında şah adi yox, şahlar şahı idi. Onun şəxsi müqəddəs idi, çünki o, Allahlar nəslindən sayılırdı. Saray mərasimi, əsasən şah qarşısında təzim adəti Əhəməni hakimlərinin Ilahi statusundan xəbər verir. Şah (xaqan – F. G. B.) eyni zamanda kahin [KHN] (kohen/koxen) simasında, qurban mərasimlərində rəhbər rolunda da çıxış edir. O yeni il şərəfinə keçirilən bayramda - simvolikaya görə çox vacib olan bayramda və bununla bağlı kosmoqonik tamaşalarda əsas fiqur kimi çıxış edirdi. Şahın tacqoyma günü onun doğum günü sayılır, çünki o tac adını, yəni «yenidən doğulmuş» adını qəbul edərək, yeni simada çıxış edirdi ki, xüsusi geyim onun hakimiyyətinin bütün kainatı əhatə etməsi mənasında idi [142; 136]. «Kara» xalqının eyni zamanda ordu kimi çıxış etməsi, Qorun Göy dünyasının əhalisi olan müqəddəslərin ruhlarının eyni zamanda Əzrail rolunda Allahın əmrlərini yetirmələri ilə bağlıdır.

Roma mifologiyasındakı «Kara» rəmzi «Karna» kimi qeyd olunur ki, bu da yeraltı dünyanın ilahəsinin rəmzidir. Yazdığımız kimi, C. Frezerə görə, Roma şəhəri  Alban dağlarından, yəni Midiyadan köçüb gəlmiş Albi-Lonqa şəhərinin sakinləri tərəfindən tikilmişdir. Lakin Qorasiya və Kurasiya haqqındakı əfsanə də Albi-Lonqa rəmzi ilə əlaqəlidir. Qorasiyalar romalı əkiz qardaşlar, Kurasiyalar isə alban əkiz qardaşlardır [167; 90]. Bu isə ona işarədir ki, Qorasiya rəmzi Rim/Irem Göy dünyası ilə bağlı olmaqla, Yerdəki alban Kurasiyanın (inikası) əksidir. 

Yunan mifologiyasında «Karnabon» deyəndə getlərin, yəni qutilərin şahı nəzərdə tutulur. Buradakı Karna/Karan rəmzi Qor Allahının, Bon/Ban (Al-Ban – Ban eli) rəmzi isə Göydəki Ba ruhlarının dünyasını bildirir. Deməli, Karnabon rəmzi - «Qor Allahının Göydəki dünyası» mənasındadır.

Midiya ərazisi olan Bit-Kari rəmzi «Kari evi» mənasını verir ki, buradakı «bit» (Beyt – F. G. B.) rəmzi Tövratda «betel», yəni «Allah evi» rəmzi kimi qalmışdır. Deməli, Bit-Kari - meditasiya, qamlama yolu ilə yaradılmış Kor/Qor Allahının evi kimi yozulmalıdır. Mənbələrə görə, Van gölü ətrafında yerləşən, Korduen və ya Qorduen adlanan dağlıq vilayət Suriya mənbələrində Bet-Kardu kimi göstərilir. Digər tərəfdən, məlumdur ki, Manna (Mat Manna) ölkəsinin ərazisində Sanqibutu vilayəti də var idi ki, ona «Bit Sanqibutu», «Sanqi-ullu» və s. formalarda da rast gəlinir. Y. B. Yusifov hesab edir ki, «sanqi» burada tayfa adıdır [168; 71]. Sanqi tayfasının adı, təbii ki, «Sünik» adı ilə eynilik təşkil edir və M. Xorenatsiyə görə Sünik ölkəsi bilavasitə Gel torpağı ilə bağlıdır. 

Kardu/Kartu [KR-T] rəmzi mənbələrdə «Uqarit» [QR-T] kimi də yazılır ki, Uqaritin Kartu [KRT] qəhrəmanı haqqındakı epos mənbələrdən məlumdur. Kartu eyni zamanda şəhərdir ki, o Akkad dilinə Alu, yəni El rəmzi kimi tərcümə edilir. Yunan mənbələrində Kuret [KRT] deyəndə, Allahların Böyük anası olan Rey-Kibelanı əhatə edən cinlərə bənzər varlıqlar nəzərdə tutulur. Hind rəvayətlərində isə  Kirat [KRT]– Şərq kənarına qədər uzanan Nepal (Alpan rəmzi ilə eynidir) ərazisində sakinləşmiş, meşəli dağların sakini olan tayfadır. Gürcü mənbələrində isə Kerdu/Kartu rəmzi Kartli [KRT-L] rəmzi kimi qalmışdır ki, buradakı «L» rəmzi «el-oba» mənasındadır. Gürcü [GR-C] rəmzinin özü də, Kartli rəmzi kimi, «Qor dünyası» mənasını ifadə edir. Mənbələrə görə, gürcü şahlığının atabəgi Avaq vilayət hakimi (knyaz) olmuşdur. Atabəgin Avaq olması, bəglərin, yəni «Allahların atası» mənasını ifadə edir ki, Avaq rəmzi də bəg, yəni (rus və iranlılarda - Boq/Baqa) «Allah» deməkdir. Gürcü mənbələrinə görə atabəg, Şah mülkünün ikinci adamı mənasındadır [109; 285]. 

Kert rəmzi ilə eyni mənalı olan Elamın «kurtash» rəmzi haqqında Dyakonov yazır ki, bu söz iran sözü olan «grda» sözü ilə eynidir. Arşamın Misir və Babildəki təsərrüfatlarının arxivindəki sənədlərə görə, grda (aramey. GRD) - ağaların, əyanların təsərrüfatının əsas işçi qüvvələri olmuşlar [31; 328]. 

Sebeos «Irakl imperatorun tarixi» kitabında yazır: «Bundan bir qədər əvvəl, Sünik ölkəsinin vilayət hakimi Vaqan özündə çıxaraq ermənilərdən ayrıldı və fars şahı Xozroydan, Sünik ərazisinin idarəsini Dvin şəhərindən Paytakaran şəhərinə köçürməyə icazə istədi ki, erməni adı ilə çağırılmaması üçün, Atropatakan Şəhrmarı şəhərini təyin etsin [«Şəhrimarda şəhər təyin etsin»] [106; 3/1]. «Şəhrimarda şəhər təyin etmək» deyəndə, ilkin materiyada mar - ilan rəmzli yaşayış məkanı yaradılması başa düşülməlidir (şəkil 41). Sünik ölkəsinin vilayət hakimi Vaqanın «özündə çıxaraq ermənilərdən ayrılması» rəmzi - Amon Allahının, bəqa (baka) vəziyyətində ruhunun bədəndən çıxması və Amonun - Ra-Amon Allahına çevrilməsi nəzərdə tutulmalıdır. Erməni adı ilə çağırılmaması üçün Atropatakan Şəhrmarı şəhərini yaradılması isə Ra-Amon Allahının dünyasının eyni zamanda Atropatakanın Şəhrimar olması deməkdir. Deməli, «Ermənistan» deyəndə Atropatakanın ilan ölkəsi başa düşülməlidir. 

                                                                                             

                                                                                             41. Ilkin materiyada yaradılmış  

                                                                                                  torpaqda yaşayan Göy ilanı [75; 75]

M. Xorenatsi yazır: «Artaşesin cəsur oğlu Artavazd, Artaşat şəhərinin özülünün qoyuluşunda öz sarayı üçün yer tapmayanda gedib marlar (ölkəsində) Marakerti tikdi, hansı ki, Şərur adlanan düzənlikdə yerləşir» [49; 30]. Marakert sözündəki «kert» [KRT] rəmzinin nə məna ifadə etməsini dəqiq başa düşmək üçün qədim Misir mətnindəki, Amon Allahı ilə bağlı olan Kerti [KRT] rəmzinin açılışına nəzər salaq. Misir mətnlərində Kertli – Amon Allahının çıxışı zamanı onun ayağının altında qalan mağaradır: «O daxil olanda Kerti mağarası onun ayağının altında qalır, səndəllərin altındakı deşikdən Nil çıxır. Onun ruhu - Şu, ürəyi isə Tefnutdur. O Göyə çıxan Xarmaxisdir. Onun sağ gözü – gündüz, sol gözü isə – gecədir. O insanların hər yolda rəhbəridir. Onun cismi olan Nun - hər şeyi yaradan və olanları canlandıran Nildədir. O – Şaitin və Renetin bütün burunlarına və o cümlədən bütün insanlara nəfəs verir… onun, toxumu – həyat ağacıdır, onun şüası çörək taxılıdır… ilk zamanların Allahları yaratmış Böyük Allah» [5; 330]. Bu isə o deməkdir ki, Kert rəmzi – Göydə yaradılmış bütün varlıqlar mənasındadır ki, onun obrazı da məhz ilkin materiya rəmzində olan ilandır. Əgər nəzərə alsaq ki, Amon Allahını mənbələrdə Nundan çıxan Ta-tanen Amon adlandırırlar və Ta-tanen deyəndə də Nun sularında üzə çıxmış Ta-ta, yəni Ata/Ada/Aid başa düşülməlidir, razılaşarıq ki, Kert [KRT] rəmzindəki «T» rəmzi məhz «Ata», yəni yuxarıda qeyd etdiyimiz «Duat» deməkdir. Mətnlərin birində deyilir: «Ey Osiris, «… «Dua» adınla onlardan uzaqlaşma, Onlar sənə yemək gətirmişlər, «Xurti» adınla onlara qəzəblənmə… Sənin bacın Isida sevinərək məhəbbətlə sənin yanına gəlmişdi. Sən onunla birləşdin və sənin toxumun ona keçdi. Və o Sopdes (Sotis) ulduzu rəmzində hamilə qaldı. Qor-Sopd ondan Sopdet ulduzunun sakini olan Qor simasında çıxdı. Sən ona, «Xurti Allahında olan ruh» obrazında ruh yerləşdirdin» [18; 50]. Buradakı Xur/Qor Günəş mənasını verən Allah, yəni (oğul) Qor Allahı, axirətdə, bətn kimi rəmzləşdirilmiş ilkin materiyada yaranmalıdır. 

Qədim Misir mətnlərinin birində Matar deyir: «Çayın ortasında yerləşən şəhər var ki, onun altından Xapi öz mənbəyini götürür və onun əvvəlki adı Abu olmuşdur: bu başlanğıc şəhəridir və bu ərazi Başlanğıc şəhərinindir. O, Uaua-ya qədər, yəni torpağın başlanğıcına qədər uzanır. Orada pilləkən var ki, lap yuxarılara qalxır və Ra onu saxlayır və orada hər insana ömür yazanda hesabatlar aparır: bu monastırın adı – Netxemtxem-Anx – dır. Sular isə «Iki Kerti» adlanır və bu iki döşdən hər yaxşı şeylər çıxır» (Kerti – iki deşikdir ki, Nil buradan, böyük Göy okeanından bu dünyaya düşür) [18; 115]. Burada Xapi rəmzi dirilik suyu mənasında ilkin materiyanı bildirir. Başlanğıc şəhərinin əvvəlki adının Abu olması, onun Amon Allahının Ba- ruhundan yaranması mənasındadır. Kerti rəmzi də məhz ilkin sular mənasında yeraltı dünyadan çıxan həyat suyudur ki, bütün varlıqlara həyat verir. Digər bir mətndə isə Kerti ölüm şahlığı mənasında qeyd olunur: «Mən sizi salamlayıram Kerti (Nilin iki mənbəyi), hansı-ki  Amentidən gəlir, mən pis söz deməmişəm» [18; 548]. Lakin Kertidə eyni zamanda Xotep Allahı da, yəni hər yeri tutmuş Ptah da yerləşir: «Mən Allahların torpağını qoruyan Xenbi Allahıyam: mən Duatın sərhəddiyəm, mən Aukertdə Xotep Allahıyam» və s. [18; 704].

 «Ölülər kitabı»nın başlıqlarının birindən aydın olur ki, ölüm şahlığı olan gözəl Amenti elə Neter-Xert adlanan «aşağı müqəddəs vilayət»dir, yəni yeraltı dünyadır [18; 338]. Biz yuxarıda Neter rəmzinin - ruhun xüsusi vəziyyəti mənasında olmasının yazdıq və bildirdik ki, bu Ibrahim məqamında tikilmiş Kəbə ilə eyni mənalıdır. Bu isə o deməkdir ki, Neter-Xert (Kerti) – bəglik məqamında yaradılmış yerin altındakı Duat ölkəsinin rəmzidir. Roma dövrünə aid «Ölülər kitabı»ndakı qəbirüstü Xertu mətnində deyilir: «Burada söhbət, sözləri qanun olan Osiris Xertu-dan gedəcək. Mən, Ra-nın çıxdığı məqamam. Mən Atumun qürub etdiyi məqamam. Mən gecə və gündüz Osiris Xenti-Amentiyəm. Ey Duatın keşikçiləri mənə tərəf dönün, ey Amentinin keşikçiləri, ey Per-Xennunun (Xanaan – F. G. B.) keşikçiləri. Mənə tərəf dön, ey Duatın qapıçısı Osiris oğlu Anubis. Mənə tərəf çevril ey Xator, Amentinin və Maatın xanımı, kim ki onun qarşısında Amentiyə qalxır o tərəf dön… Mən sizin atanız Xeru-xutiyəm (Xorxut/Qorqud – F. G. B.), hansından ki zamanın başlanğıcında siz yaranmısınız. Mən, əbədi öz taxtını tutan  Isida və Osiris oğlu Qoram. Mən Xer-uruyam (yəni böyük Qor), Ra-nın əzalarına ləzzət gətirən Cənubun hökmranıyam və Qoru öz atasının taxtında yerləşdirənəm. Mən, Iki Gözün Qoruyam, bütün Allahlara güc verən silahın gözləyəniyəm. Mən Sexemin hökmdarı, … hökmranı, Iunu-da pisliyə qalib gələn Qoram… Mən Neter-Xertdən çıxan böyük Allaham, mən Ra-nın şüasıyam. Amonun nəfəsi – əbədilik üçündür… Osiris, böyük Allah, Mut-Menudan olan Qor I-em-Xotepin sözü» [18; 752, 756]. Bu mətndə Osirisin Xerti ilə eyniləşdirilməsi, Xerti rəmzinin bilavasitə ilkin materiya ilə bağlılığı o deməkdir ki, bu da dirilik suyu, Ilahi od, bərəkət verən nur və s. mənasındadır. Lakin mətnlərdə Osiris Xerti eyni zamanda Mut-Menunun oğludur ki, ruhunun Göyə uçması üçün icazə istəyir [18; 757]. Bu isə ona işarədir ki, Osiris Xerti burada Mehdi rolunu oynayır və bilavasitə axirətdə gəlməlidir. Onun Mut-Menunun oğlu olması, Amon Allahının və Göyün Mut ilahəsinin oğlu olması deməkdir.  

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, M. Xorenatsinin qeyd etdiyi Artavazdın marlar ölkəsində Marakerti tikməsi, Amon Allahının (ruhunun köməyi ilə qamərlərin) Kerti [KRT] ölüm şahlığını tikməsi kimi başa düşülməlidir. Bu ölüm şahlığı isə üç hissədən - yəni Göy, Yeraltı və Yerüstü dünyadan ibarətdir. Burada fəzadakı, yəni Göydəki dünya - Yeraltı dünyanın əksi hesab olunur. Erməni mənbələrində «Kert» rəmzinin eyni zamanda Karkatio (Karkatiokert) rəmzinə aid edilməsi isə o deməkdir ki, bu rəmz məhz Korkut, yəni Dədə Qorqudun ruhlar dünyasına aiddir [169; 30-31]. 

Kerti ölüm şahlığını orta əsr Skandinav müəllifləri Qarda-rika kimi qeyd edirlər və onların bildirdiklərinə görə, Qardarika - Avropanın Şərq hissəsində yerləşir. Araşdırıcılar təəcüblərini gizlətməyərək belə nəticə çıxartmışlar ki, buradakı bütün ölkələr Qardarika ölkəsinə daxil olmuşdur. Digər orta əsr Skandinav müəllifinə görə isə «Avropanın Şərq hissəsində Qardarika, onun cənubunda isə Qirkland yerləşir. Konstantinopol da məhz buradadır» [2; 614]. Belə çıxır ki, Qardarika adi bir ölkə adı yox, bir neçə ölkənin birləşməsi mənasındadır. Digər bir Skandinav əlyazmasında isə deyilir ki, Qardarikanın üçdə bir hissəsi Kenuqard adlanır və o Etunxeym və Xolmqardariki adlanın təpələr silsiləsində yerləşir. Etunxeym, mənbələrə görə nəhənglər ölkəsi deməkdir. Lakin bildiyimiz kimi, nəhənglər ölkəsini orta əsr ingilis müəllifləri Skifiyada yerləşdirirlər və onlar nəhəng deyəndə adətən Qoq və Maqoqlarları nəzərdə tuturlar [2; 615, 616]. Buradakı Kenuqard rəmzi onu göstərir ki, Qarda rəmzi Kenu, yəni Küni rəmzi ilə bağlıdır. Skandinav mənbələrinin birində isə deyilir: «Avropada ən Şərqdə [hissədə] Skifiya yerləşir və biz onu Böyük Svitod adlandırırıq. Orada həvari Filipp təbliğatla məşğul olmuşdur. Qardarikada Palteskya və Kenuqard yerləşirdi, orada ilk dəfə Nuh oğlu, Yafət oğlu Maqoq yaşamışdı. Orada Kurland və Kiryalaland, Samland, Ermland  yerləşir…Trakiya – bu elə Qirkland kimidir. Orada əvvəl Nuh oğlu, Yafət oğlu Firas yaşamışdır. Ondan indi «türk» adlandırılan xalq yaranmışdır [2; 613]. Buradakı Qirkland rəmzi, Yafət övladlarının yaşadığı Qirkan dənizi ərazisi mənasındadır ki, bu da Maqoq, yəni maqların Midiya ölkəsinə işarədir. Skandinav mənbələrinə görə Maday (Midiya) - Gülfinqalandda hökmranlıq etmişdir ki, onu Qardariki adlandırırlar [2; 321]. Belə çıxır ki, Qardarika, yəni Qor Allahının ölkəsi bilavasitə Midiya ölkəsi ilə bağlıdır və s.

Biz yuxarıda Qor Allahından danışarkən, Göyün sahibi, Böyük Allah, Cənubun Ateri-nin ağası olan Bexdetli Qorun sağ tərəfdə yerləşməsi haqda yazdıq və bildirdik ki, qədim yazılarda sağ və sol tərəf xüsusi məna kəsb etmişdir. Mətnlərə görə, Osiris Allahı - «dünyanın sağ tərəfində doğulur və sol tərəfində ölür». Quranda, Günəşin doğum vaxtı onun «sağ tərəfə» meyl etməsi qeyd olunur (Quran, 18:17). Və məhz buna görə «sağ tərəf», yəni Allahın öz yurdundan qalxdığı məkan, qədim mənbələrdə Allahın Göydəki eli kimi qəbul edilir. Bu isə o deməkdir ki, Oğuzların sağ qolu deyəndə, Göydəki ruhlar dünyasında yaşayan oğuzlar başa düşülməlidir. Bartold yazır ki, oğuzların sağ boyu, türklərin «onq» [NQ] sözü əvəzinə, xüsusi söz olan «saq» sözü ilə adlanırdı [72; 577]. «Onq» rəmzi «Kitabi - Dədə Qorqud»da (eşikdəki) «inaq» [NQ] bəgləri kimi qeyd olunur [4; 63]. Lakin erməni mənbələrində «inaq»/«inoq» [NQ] rəmzi zahidlərin «Böyük səhranın qardaşlığı» cəmiyyətinin dərəcəsidir. Bu rəmzdən eyni zamanda erməni dilindəki sülalə banisi mənasını verən «Naxapet» [NX-PT] rəmzi yaranmışdır ki, bu da rəmzin bilavasitə Pet, yəni Yapet/Yafət nəslinə aid olması deməkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Baqratuni naxarar nəslinin ev sahiblərində Aspet titulu var idi ki, bu da «issi Pta», yəni «Pta Allahının nəsli» kimi yozulur. Yunan mifologiyasında Inax [NX] Arqosdakı Inax çayının eyniadlı Allahıdır və Arqos şahı isə Okean və Tefidanın oğludur [108].  German, yəni alman mifologiyasında isə Inq - Allah sayılır. Rus mənbələrində Kulikovo döyüşündə ölən qəhrəmanlar döyüşçü-inoklar adlandırılırlar [3; 215]. Kulikovo rəmzinin kul, yəni gel rəmzindən yaranmasını nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, bu döyüşdə söhbət Göy aləmi ilə yer sakinlərinin rəmzi müharibəsindən gedir. Bu isə göstərir ki, bütün bu obrazlar Göy (ilahi) qüvvələri ilə əlaqədardır. Şərq mifologiyasında eynimənalı Anqa rəmzi Simurq (Ruh) quşunun başqa adıdır. Induizmdə isə anqa dövlətin üzvlərindən sayılır  və yeddi əsas elementdən (prakriti) ibarətdir. Deməli, anqa – Göy şahlığının sakinləri olan quş rəmzli ruhlardır. 

Islam ensiklopediyasında deyilir ki, inanclara görə, Simurq – uzaq məsafələri qısa müddətdə qət edən və ehtiyacı olanlara yardım göstərən, mistik gücə malik, böyük bir quşdur. «Avestada» yazılanları görə, bu quş dənizdə bitmiş mifik ağacda yaşayır. «Şahnamə»də isə onun Elbrus dağında yaşadığı göstərilir. Azərbaycan nağıllarında Simurq quşu Qaf dağında yaşayır. Nəzərə alsaq ki, «Kitabi - Dədə Qorqud»da, Qorqudun (Qor Allahı) obrazı olan xan Qazan - «Tulu quşunun balası» adlandırılır, o zaman aydın olar ki, Anqa, Simurq quşlarının rəmzi qədim misirdəki Ba, yəni Benu quşunun (Feniks) başqa adlarıdır. Induist mifologiyasında bu quş «şakunta» adlanır ki, o əfsanəyə görə Bxarat şahının anası – yeni doğulmuş Şakuntalanın mühafizəçisi olmuşdur. Şakunta (skiniya) rəmzi - anq, yəni qədim Misirin «anx» həyat qüvvəsi (enerjisi) rəmzi ilə eynidir.                                            

 Inoq rəmzi qədim Misir yazılarında «anx» – həyatverici enerji, yəni ilkin materiya mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, ruhlar dünyasında, yəni mələklər şahlığında (Mələküt) ömürlərini ruh şəklində davam etdirən varlıqlar eyni zamanda «həyatverici enerjini», yəni «ilkin materiyanı» idarə etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Deməli, məhz bu xüsusiyyətinə görə qədim Misir yazılarında ölmüş pirin, yəni fironun ruhu da Allah adlanır. «Böyük səhranın qardaşlığı» rəmzi eyni zamanda bizə deyir ki, buradakı «səhra» anlayışı rəmzi mənadadır və bilavasitə «ilkin materiya»ya aiddir. Biz «səhra» rəmzinin açmasına qayıdacağıq.

Lakin Misir yazılarında Anx [NX] rəmzi ilə eyni mənalı rəmz olan Nak [NK] – «şeytan», «ilan» adlandırılır [18; 322]. Mətnlərin birində Ra Allahı Tota deyir: «Nexa-Xera şeytanı, Bexdetli Qorun ona etdiyinə görə, o var gücü ilə qışqırır»: və Tot Ra-ya dedi: «Bundan sonra belə qışqırıq – «Nexa-Xer adlanacaq» [18; 96]. Burada Nexa rəmzinin şeytan adlandırılması, qeyri adi xüsusiyyətlərə malik ilkin materiyanın da şeytan kimi rəmzləşdirilməsi deməkdir ki, burada Xor dünyasının yaranması prosesinin səslə müşayəti nəzərdə tutulmaldır. Bu səs eyni zamanda axirətdə, Qor Allahının yenidən doğulacağı gündə Göydən gələn səslə bağlıdır ki, bu Israfilin çalacağı suur mənasındadır.

Mətnlərin birində yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «… Mənim bədənimdə ölüm toxumu var. Mən Nekxəm, mən Nun-dan əmələ gələn Ra-yam, Allahın Ilahi ruhuyam. Mən Xu Allahını yaradıram: və mənim nifrət etdiyim yalandır. Mən Maatı yaratmış Osiris Allahıyam, hansında ki Ra, gün-gündən öz həyatının təməlini qoyur. Mənə «Öküz» (adı ilə) müraciət edirlər və Allahlar yığıncağında məni «Nex» adlandırırlar. Mən öz-özümü Nunla Xepri adı ilə yaradıram, və onun vasitəsi ilə mən gün-gündən özümü yaradıram» [18; 645]. Bu yazılardan çıxan nəticə isə odur ki, Nex rəmzi Ra- Günəşini yaradan ilkin materiyanın rəmzidir ki, Osiris Allahı da məhz bu enerjinin təcəssümüdür və s.

Qeyd etdiyimiz kimi, Bartolda görə, oğuzların sağ boyu, türklərin «onq» sözü əvəzinə, xüsusi söz olan «saq» sözü ilə adlanırdı [72; 577]. Deməli saq/sak tayfaları elə oğuzların sağ boyudur. Sağ rəmzi ilə əlaqədar Quranda yazılır ki, Israil oğulları Tur dağının sağ tərəfinə çağrılmış və onlara  qüdrət halvası və s. endirilmidir. Musa peyğəmbər də, onunla gizli söhbət üçün Tur dağının sağ tərəfindən və eyni zamanda vadinin sağ tərəfindəki ağacdan çağırılır. Və o sağ əlindəki əsanı atanda əsa ilana dönür (Quran, 20:80, 19:52, 28:30, 20:17-20). Musanın sağ əlindəki əsanın ilana dönməsi, onun, axirətdə, Göydə yaranacaq ikinci ruhlar dünyasına sahib olması, yəni onun Isa peyğəmbərlə eyni obrazda çıxışı deməkdir. Biz aşağıda bu mövzuya qayıdacağıq.

Əsasən səhra (ilkin materiya) ilə bağlı yazan Təbrizli Arakel, axirətə yaxın yeni formaya salınmış bu səhranın dağılması barəsində də yazır: «Aşağıdakılar dağıdıldılar: səhranın Şərq hissəsi, qonaqlar üçün otaqlar, qara mal üçün pəyələr, anbarlar, qardaşlığın otaqlarının bir hissəsi, böyük kilsənin Şərq tərəfi və Qərb sütunlarının arxa tərəfi... Dağıntı zamanı səhranın sakinləri, səhranın Şərq tərəfindəki dağın yanında yığışıraq göz yaşları və inilti (hönkürtü) ilə öz aqibətlərinə ağlayır və səhra tikilisini dağılmadan qorumaq üçün Allaha yalvarırdılar. Çünki onlar böyük dağıntıları görərək, ümidsizliyə qapılmışdılar. Və Allah nəinki onları ölümdən qurtardı, hətta səhranı qoruyaraq onu dağılmağa qoymadı, belə ki (Allah) öz sağ əli ilə səhranı sarsılmaz saxladı» [30; 22]. Deməli, burada söhbət Qiyamət günündən gedir ki, bu zaman birinci Göy dünyasının yerini ikinci Göy dünyası – Xor/Qor Allahının dünyasının tutacaqdır. Bu kosmik hadisənin baş verəcəyi zaman yaxınlaşdıqca isə bu Göy aləminin ilkin materiya ilə əlaqəsi zəifləyir. Bu mətnə görə Sünik vilayəti, yəni Babil qülləsi qızıl və gümüşdən olduğu üçün bu dağıntı zamanı zərər görmür. 

Digər tərəfdən, A. Təbrizli səhranın dağılması rəmzini – Dərəşamba dərəsindəki müqəddəs Stepanosun monastırı ilə bağlayır. Biz yuxarıda yazdıq ki,  «Kitabi - Dədə Qorqud»a görə, Dərəşam suyu o sudur ki, ərənlər onu «dəlib» keçmişlər və məhz bundan sonra Oğuzun sərhəddi başlanır [4; 105, 115]. Suyun dəlinib keçilməsi rəmzi isə Tövratda Israil övladlarının dənizin ortasıdakı quru ilə keçməsi kimi rast gəlinir ki, «su onlar üçün sağ və sol tərəfdən divar kimi idi» [8; Isx.14:22]. Bu isə o deməkdir ki, burada söhbət ilkin sulardan gedir ki, onu «dəlib keçmək» deyəndə, Herakl sütunlarından yuxarıda - fəzada yaradılmış ruhlar dünyası nəzərdə tutulmalıdır. Axirətlə bağlı olan «dünyanın axırı» rəmzinin də bu mənada olduğunu nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, bütün bu hadisələr Dərəşamdan, yəni səmaya aparan yolun yerləşdiyi dərədən başlamalıdır.

Quranın «Inşikak» surəsində də söhbət bilavasitə «torpağın dəyişdirilməsi»ndən əvvəl, birinci ruhlar dünyasının dağılmasından və onun yerinə Isanın ikinci dünyasının yaranmasından gedir. Burada qeyd olunur ki, «kitabı sağ əlinə verilən», yəni Isa və ailəsi bu zaman sevinc içində olacaq. O gün kitabı sağ tərəfdən verilən, yəni Göydən endirilən Isa deyəcək: «Alın mənim kitabım oxuyun. Mən fikirlərimin düz olacağını inanırdım». Digər kitab yazanlar (kitabı arxadan verilənlər) isə, axirətə inanmadıqlarına görə ailəvi əzaba düçar olacaqlar (Quran, 69:19-20, 84:7-9). Bu isə o deməkdir ki, axirətdə gələn Mehdi, yeni bir kitab gətirəcək ki, bütün qədim sirləri açan bu kitabın düz olmasına heç kimdə şübhə olmayacaq.

Isa peyğəmbərlə bağlı biz yuxarıda yazdıq ki, o mənbələrdə Qalileyalı adlandırılır. Qaliley rəmzi isə mənbələrdə Kana rəmzinə (Kana Qalileyskiy) aid edilir ki bu rəmzin Kün variantı Gel elinə şamil olunur.

Fyursta görə, Kün (Gelar-Kün – F. G. B.) rəmzi Saturnun adına uyğun gəlir ki, bu şəhər öz adını, ona ehtiram göstərən Saturndan götürmüşdür və ya burada qeyd olunan bütpərəst Allaha sitayiş edirmişlər. Bilicilər yazır ki, bütpərəstlərdə vahid dil haqqında rəvayət var idi. Onlar fikirləşirdilər ki, Saturnun dövründə bütün heyvanlar bir dildə danışırmışlar: lakin insanlar öz xoşbəxtliyini qiymətləndirməyərək, vasitəçi vasitəsi ilə Saturndan xahiş edirlər ki, hər il dərisini dəyişən ilanın yanında alçalmamaq üçün, onları ölümdən xilas etsin. Qəzəblənən Saturn onları vahid dildən məhrum etdi və onlar səpələndilər [129]. 

Tövratdan bilirik ki, Şərqdən gələn tayfalar, Babil qülləsini tikməzdən əvvəl bir dildə danışırmışlar. Burada bir dil deyəndə, qədim mənbələrdəki «mələklər dili», yəni «quş dili» nəzərdə tutulur. Anri Korben yazır ki, «quş dili» - mahiyyətin dilidir, təmiz varlığın dilidir, hansının vasitəsi ilə ki, daxili və ruhi varlıqlar, digər daxili və ruhi varlığa, öz varlığının keyfiyyəti haqqında informasiya verir [107]. Deməli, Korbenə görə vahid dil, bütün varlıqların təşkil olunduğu ilkin materiyanın «dilidir». 

«Enmerkar və Aratta hökmdarı» poemasında deyilir ki, «Çox zamanlar sonra ... qorxu və dəhşət itdi. Insanların düşməni yox idi... Bütün Kainat, bütün insanlar bir ağızdan eyni dildə Enlilə təriflər deyirdilər» [99; 243]. Bu o deməkdir ki, eyni dildə danışan insanlar «bu dilin köməyi ilə» kosmik ölçüdə olan sirli şəhər yaradandan sonra bütün kainat, bütün insanlar xoşbəxt və qorxusuz yaşamağa başlamışdılar. 

Strabon vahid dili Ermənistan əhlinə şamil edərək yazır: «…Bütün bu xalqlar indi bir dildə danışır» (Strabon XI:14/5). M. Xorenatsi yazır ki, Arşakın makedoniyalılara qarşı müharibəsi başlamamışdan əvvəl Baqarat özünü Valarşaka (qulluğa) həsr etmişdi. Və o, erməni nitqinin qurtardığı Qərb vilayətinin son həddinə qədər canişin təyin olundu [49; 3]. Deməli, erməni dili deyəndə Göydəki varlıqların dili başa düşülməlidir ki, o da fiziki aləmin başladığı yerdə qurtarır.

Biz yuxarıda, Qəzalinin «qulaq asmaq» rəmzi haqqında yazdıq ki, Göyün və Yerin hər hissəciyi, canlı və müdriklərlə gizli söhbətlərdə təmasdadırlar. Lakin onlar açıq danışıq nitqinə malik deyillər və sözsüz və səssiz danışırlar ki, eşitmə qabiliyyətindən məhrum olmuşlar eşitmirlər. Qəzali, o eşitmədən danışır ki, onun vasitəsi ilə danışığı başa düşmək olar, lakin söz və səs, nə ərəb nə digər dillərə aid deyil. Digər yerdə isə Qəzali «zöüq» rəmzi ilə bağlı yazır ki, bu idrakdan yüksək olan mistik dərketmə mənasında «ilkin materiyanın dadına baxılması», «dərk olunması» mənasındadır. Bu - ağıldan yüksəkdə olan mistik intuitiv dərketmədir və birbaşa təcrübədən, təmasdan yaranır. Yəni, bəglik səviyyəsinə yüksəlmiş mürid, ilkin materiyanı bilavasitə «zöüq» vasitəsi ilə dərk edir, qavrayır. Deməli, Qəzaliyə görə, ilkin materiyanı yalnız ekstatik vəziyyətdə dərk etmək olar ki, bu da sufizmdə ilkin materiyanın dili kimi qəbul edilmişdir. Bu isə o nəticəyə gətirib çıxarır ki, qədim mənbələrdə bir dil deyəndə təbiətin, kosmosun təbii dili başa düşülməlidir və bu dil ilkin materiyada təbii surətdə yarandığı üçün ona «vəhşi dil» də deyirlər.

Koryon (4-cü əsr) alban dilini «vəhşi dil» adlandırır. O midiya dilini də kobud və vəhşi adlandırır və marlar haqqında məlumat verdikdə, «marların vəhşi əraziləri haqqında yazır, hansı ki, öz kobud və vəhşi dilinə görə, hamı üçün çətin qəbul ediləndir» [50; 428]. Burada marların vəhşi ərazidə yaşaması deyəndə də təbii ki, ilkin materiyada, yəni Göydəki aləmdə yaşayanlar nəzərdə tutulmalıdır. Prisk Paniyskiy (V əsrin ortaları) isə hunlar haqqında danışarkən onları dilini «vəhşi» adlandırır [50; 428]. Belə çıxır ki, erməni, alban, mar-midiyalı, hunn  və s. xalqlar elə Göy aləminin sakinləridir və onların dilləri də ilkin materiyanın vahid dilidir. Bu quş dilində danışmaq üçün isə sufizmin silsiləsini, yəni tərikə/türük yolunu keçib Allahla təmasda olmaq lazımdır. Əgər nəzərə alsaq ki, qədim yazılara görə, insan öləndən sonra onun ruhu Göy dünyasına qalxaraq orada quş rəmzində həyatını davam etdirir, onda razılaşarıq ki, mənbələrdə quş dili deyəndə bilavasitə Göydə quşlar kimi yaşayan ruhların dili başa düşülməlidir. Qurana görə, bu dili Süleyman peyğəmbər kamil bilmişdir (Quran, 27:16).

Biz yuxarıda yazdıq ki, Pta Allahı demiurqdur və O dünyanı və Allahları öz Ilahi sözünün qüdrəti ilə yaratmışdır. Allahın yaradıcı qüvvəsi – onun ürəyi və qəlbində yaranmış fikir və arzuların Allahın dili ilə ifadəsidir. Burada açıq deyilir ki, Atumun «ilahi doqquzluğu» (Enneada) məhz Pta Allahının dili ilə yaradılmışdır. Onun adını çəkdiyi hər bir şey reallığa çevrilir – Dünya və Allahlar  belə yaradılmışdır. Deməli, buradakı Allahın dili, varlıqların ilkin materiyadakı səslərinə uyğun dilidir ki, bu da sufizmin samitlər qanununda öz təzahürünü tapmışdır. Latın ifadəsi olan «Fata –morqana» [Fata morgana] «Olsun», «Həyata keçsin» - «Fiat!» məhz Pta Allahının fəaliyyətindən götürülmüşdür və s.

Mifoloji lüğətdə yazılır ki, ən qədim Roma Allahı olan və vahid dili ləvğ edən Saturn öz rəiyyətlərinə əkinçiliyi, üzümçülüyü və mədəni həyatı öyrədir və buna görə də bütün ölkə «Saturn ölkəsi» adlanır. Belə çıxır ki, insanlar dünyaya səpələnməsindən əvvəl Saturnun torpağında, yəni Künidə yaşamışlar. Əgər nəzərə alsaq ki, Tövrata görə Şərqdən gələn və bir ümmət olub, bir dildə danışan tayfalar başı Göylərə çatan Babil qülləsini tikdikdən sonra Allah onları dünyaya səpələmişdi, razılaşarıq ki, Babil qülləsi məhz Kün şəhərinin ərazisində tikilmişdir və məhz buradan Allah insanların dillərini dəyişib dünyaya səpələmişdir. 

Quran dillərin, dəyişdirilməsi rəmzini – yerin və Göyün yaradılması rəmzi ilə bərabərləşdirir ki, bu da bilavasitə bu dillərin, Yer və Göyün yaradıldığı yerdə dəyişdirilməsi deməkdir: «Onun işarələrindən – yerin Göyün yaradılışı, dillərin və bənizlərin müxtəlifliyidir. Bunlar xəbərdarlar üçün işarələrdir» (Quran, 30:22). 

Digər tərəfdən, Saturn [S-TRN] rəmzi sufizmdə «issi Turan» [S-TRN] kimi də açıqlanır ki, bu da «Turan ruhu», yəni «Allah ruhu» mənasındadır. Biz yuxarıda Tur-an [TR-N] rəmzinin Allah mənasını verən Ne-ter [N-TR] rəmzi ilə eyni mənada olmasını yazdıq. Bu isə o deməkdir ki, Allah ruhunun mövcud olduğu yer, yəni Allahın mövcudluğu olan vəhy çadırı məhz türk torpağı olan Küni torpağında qurulmuşdur.

Qədim Misir yazılarına görə, Küni rəmzi qədim Misir Allahları ilə bağlıdır. Belə ki, yazılarda Montu və Xatxor Allahları – Iken [KN], yəni Küni [KN] hökmdarı kimi göstərilir: «Iken hökmdarı Xatxor», «Iken hökmdarı Montu» və s. [116; 112,145]. Yapon mifologiyasında «Emi-no Küni», yəni Amon Küni - yeraltı dünya - ölüm şahlığıdır. Belə çıxır ki, məhz Gelarkünidə Allah insanların dillərini qarışdıraraq, onları dünyaya səpələmişdir. 

Ərəbistanda Künililəri - keneyalılar kimi tanıyırlar [8; Bıt.15:19]. Onlar haqqında ilk məlumata Ibrahim peyğəmbərin dövründə rast gəlinir ki, burada kenezlilər (keneya) Madiamlılarla əlaqədar qeyd olunurlar. Belə ki, Musa peyğəmbərin qaynatası Iofor - Raquil (müq. et. Ra-qil – Gil-ar) oğlu adlandırılaraq keneyalı (Küni-li) hesab olunur və Kedesin (Kadus – F. G. B.) yaxınlığındakı Madiam (Midiya – F. G. B.) torpağında yaşayır [8; Sud.1:16, 4:11]. Islamda Küni rəmzi Qəni (varlı) kimi qeyd olunur və Allahın 99 şərəfli adlarından biri sayılır. Eyni olan Uğan, Ğan rəmzləri bir çox lüğətlərdə böyük Tanrı, Allah mənasında işlənmişdir [68; 232-235].

«Kitabi - Dədə Qorqud»da xan Bayandır Qam-Qan [QM-QN] oğlu adlandırılır. Məlum olduğu kimi, qam – şaman, qan/ğan rəmzi isə – kahin, müqəddəs ata mənasında qəbul edilmişdir. Lakin kitabda əbədi axan sular, yəni ilkin materiya da «qamın aqan» [QMN-QN]  adlandırılır [4; 38]. Buradan belə çıxır ki, Bayandır xan ilkin materiyadan yaranmışdır, yəni o Atum (Adəm) Allahının obrazıdır. Kitabda boz ayğırın sahibi Bamsı Beyrək də Qam-boranın oğludur, boz ayğır isə əbədi həyat qazanmış Xızır peyğəmbərə məxsusdur. Bu isə o deməkdir ki, Bayandır xan Xızır obrazındadır və saf ilkin materiyadan yaradıldığı üçün əbədi həyat qazanmışdır. Xızır rəmzi isə yazdığımız kimi, çay-adı adlandırılan Oziri/Osiris, yəni Azər rəmzi ilə eynidir. Deməli, «qamın aqan», yəni «axan qam» deyəndə ilkin materiyanın su rəmzində axması və məhz bu suların da qamlıqla bağlı olması başa düşülməlidir.

Digər tərəfdən, Küni rəzmi ilə, yəni Gelarküni ilə bağlı olan Sisakan rəmzi mənbələrdə Sisakean kimi də yazılır ki, bu da Issi-Okean (okean ruhu) kimi qəbul edilə bilər [73; 8]. Okeanla bağlı biz yuxarıda qeyd etdik ki, mənbələrə görə o Xəzər dənizinin yanında yerləşir və ilkin materiya mənasındadır. Sisakan rəmzinin «Sisakean» kimi yazılışı isə bizə deyir ki, Göy okeanı məhz Gelarkünidə (bax. Gelaküni) yerlə birləşmişdir. Yəni, Göylə yerin birləşdiyi yer məhz Küni torpağıdır və s.

Hindistanda Küni [KN] rəmzi – qana [QN] kimi yazılır ki, bu «mələklər icması» mənasındadır. Onların başçıları isə «qanapati» (xan-Pta – F. G. B.) adlandırılır. Allahlar - burada yaşayan qanalar kimi təsvir edilir (əsasən Marut) [27; 150]. Əgər nəzərə alsaq ki, qana rəmzi xanaan və hunn rəmzləri ilə eyni mənalıdır, razılaşarıq ki, qanalar elə hunlardır. Qanapati (Qaneşa), yəni «qana hökmdarı» induist mifologiyasında Şivanın əyanlarını (müşaiyətçilərini) təşkil edən Allahlardır. Qana [QN] rəmzi qədim rum mifologiyasındakı geni-lərlə [GN] eyni mənalıdır və onlar ilkin Allahlar – nəslin əcdadları sayılırlar. Qanapati rəmzi – qana və pati rəmzlərindən ibarətdir ki, buradakı pati rəmzi Pta/Pet/Yafət mənasındadır və Aran nəslinə aid edilir. Qana isə Küni mənasında Yafət-Aran nəslinin yaşadığı məkanı, yəni Gelar-künini bildirir. Deməli, Qanapati (Qana hökmdarları) deyəndə qanada, yəni Küni ərazisində yaşayan Pta, yəni Yafət övladları başa düşülməlidir.

        Lakin hind mənbələrində Küni rəmzi eyni zamanda «Künti» (Kunti) kimi də yazılır ki, bu ad həm ölkənin və həm də Künti xalqının şahının qızlığa götürülmüş övladının adıdır. Mətnlərdə Allah Arcunaya «Künti oğlu» kimi müraciət edir. Xüsusi qeyd etmək vacibdir ki, Arcuna (Arquna/Arkuna) [RCN/RQN/RKN] rəmzi Künti (Kün Ata) adı kimi - Gel-Arkuni [GL-RKN], yəni Gel-Arcuna rəmzindən əmələ gəlmişdir. Kitabda Mehdi obrazında göstərilən Arcuna - Pandunun (Punt – Pan Ata) Küntidən olan oğludur. Pandu – Bxarat qardaşlarının, yəni «Maxabxarata» qəhrəmanlarının atalarının adıdır. Ona görə də onlar  atalarına görə Pandava adlandırılırlar. Əgər Pandu adı qədim Misirin Punt ölkəsinə aiddirsə, Bxarat adı isə tacdaşıyan, müqəddəs Baqarat, yəni Arat-Atar (Atropat) bəglərinin nəslinə aiddir.

Bxaqavad-Gitada Şri Bxaqavan, yəni Allah Arcunaya deyir ki, «Sən qədimdən Allahın yarısı hesab edilirsən. Biz səninlə çoxlu-çoxlu doğumlardan keçmişik. Mən onların hamısını xatırlayıram, sən isə, ey düşmənlərin qənimi, onları xatırlaya bilməzsən!» [29; 4/5]. Arcunanın, Allahın yarısı hesab edilməsi, onun ruhunun dünyanın yaradılması ilə eyni vaxt doğulması deməkdir. Bu isə ona işarədir ki, Arcuna həqiqətən də Mehdi obrazındadır. Arcunanın daxili gözlərinin açılmasından sonra o təkcə döyüşçü kimi deyil, həm də Krişna-Bxaqavadın ona qəbul etdirdiyi yeni dinin davamçısı kimi çıxış etməyə başlayır [27; 520]. O, Arcunaya açıqca söyləyir ki, O onu yeni paramparanın yeni bəndi – şagird zəncirinin varisi edir, çünki əvvəlki zəncir qırılmışdır [29; 17]. Ilk zəncir deyəndə, «dünya»nın yaradıldığı zaman Atum/Adəm Allahı nəzərdə tutulmalıdır. Ondan sonra isə, yəni axirətdə ikinci Atum/Adəm – Krişna yaradılacaq ki, onu Xari (Rama), yəni Xor/Qor adlandırırlar. Mətnlərdə bunun səbəbi kimi qeyd edilir ki, «Yerdə din tənəzzülə uğrayanda və Allahsızlıq hökm sürəndə, Mən Özüm enəcəyəm, ey Bxarata törəməsi» [29; 4/7]. Yerə enəcək Allah isə ilkin materiyanın sahibi olan ruhdur: «Ey Arcuna, Mən istilik verirəm və Mən yağışı saxlayır və göndərirəm. Mən - ölümsüzlüyəm, Mən həm də ölüm təcəssümüyəm. Həm ruh, həm materiya Məndə mövcuddur» [29; 9/19].

Digər tərəfdən, Künti [KNT] rəmzi sufiliyə görə Hind [HND] (Xind), yəni Hindistan ölkəsinin öz adı ilə eyni mənalıdır. Belə çıxır ki, Hind ölkəsi deyəndə Küni, yəni Gelarküni və onun üstündə yaradılmış ruhlar dünyası başa düşülməlidir.

Əhdi-Ətiqdə Küni rəmzi - Idumeyanın (Edom/Adəm) yaxınlığındakı Kina [8; Nav.15:22] və Suva şahı Adraazarın şəhərlərindən [8; 1Par.18:8] biri olan Küni şəhəri kimi qeyd olunur. Adraazar rəmzi - Adər-Azər kimi açıqlanır və buradakı Adər rəmzi mənbələrdə Atura/Atar/Atro/Adar və s. kimi də yazılır. Bu rəmz bilavasitə Azərbaycan (Azər) ölkəsinin, yəni mənbələrdə Adərbaycan/Atropatena (Adər/Atro) kimi yazılan Azər/Oziri Allahının övladlarına aid olan rəmzdir. 

Xelsinki unversitetinin professoru Simo Parpole yazır ki, Əhəmənilər imperiyası dövründə Babilə birləşdirilən Qərb torpaqları Atura[Athura] (Assuriya) adlandırılan satrapiya yaratdılar. Bu zaman Assuriyanın mərkəzi hissəsi isə Madanın (Midiyanın qədim fars adı) satrapiyası kimi qaldı [170]. Lakin Ksenofonta görə Assuriya - Midiya, Kadus və saklar ölkəsinin arasında yerləşir [171; V:2/25]. Assuriya şahlarının «dünyanın dörd tərəfinnin şahı», «bütün canlıların şahı» titullarını daşıması, onların kosmosu özünə tabe etmiş Amon Allahının nəsli olması deməkdir. Çünki yalnız kosmos üzərində hakim olan, özünü bütün canlıların şahı adlandıra bilər. 

B. A. Turayev Assuriyanı isakların mərkəzi adlandırır [5; 164]. Menandra görə isə sak rəmzi əvvəllər türklərə aid edilirmiş [50; 92]. Əgər nəzərə alsaq ki, Assur rəmzi sufizmdə Azər və Aşşur/Aşur rəmzləri ilə eyni mənalıdır, razılaşarıq ki, Assuriya adı altında qədim mənbələrdə məhz Azərbaycan nəzərdə tutulurdu ki, onu bəzən Azəriyyə kimi də qeyd edirlər.  Əl Yəqubi yazır ki, Azərbaycan və onun ətrafının əhalisi Əl Azəriyyə və Əl Cavidaniyyə parslarının qarışığıdır [172, 59]. Burada pars rəmzi millət, xalq adı kimi yox, müqəddəs pir mənasında işlənmişdir ki, pars (fars) rəmzi – pir issi, yəni ölməz pirlərin ruhu fikrini ifadə edir. Bildirmək istərdik ki, 18-ci əsrə aid «Rus dəniz xəritəsi»ndə Moskva ölkəsi sözü «Maskva Parsı» kimi yazılır. Araşdırıcılara görə Fransanı da, Türkiyəni də, Iranı da mənbələr pars ölkəsi, yəni müqəddəs pirlərin ölkəsi adlandırırlar [2; 120]. Ümumiyyətlə, Fransa rəmzi məna etibarilə fars rəmzi ilə eyni mənalıdır və hər ikisi «pir issi», yəni firon ruhu mənasını verir. Mənbələrə görə Fransanın qədim adı Qalliya olmuşdur ki, bu gel eli mənasındadır [3; 823].

Sakların Şərqdən gəlmələrini Herodot, Pliniy, Ammian Marsellin və s. yazmışlar və məlumdur ki, skiflər özlərini sak adlandırırdılar [50; 87, 88]. Digər tərəfdən, mənbələrdən məlumdur ki, Iran ərazisində, yəni Eran (Yafət-Ərən) torpaqlarında Saqastan/Sakastan adlı vilayəti olmuşdur ki, onu Dranqiana da adlandırmışlar [27; 391]. Dranqiana [DRN-QN] rəmzi Aduran [DRN] və Qian/Qan/Küni [QN/KN] rəmzlərindən ibarətdir ki, bu Adər/Azər rəmzinin Küni ilə əlaqəsi mənasındadır. Sebeos isə yazır ki, Arşak - Baxl-Şaxastan adlanan kuşan torpağında taxta çıxmışdır və ona Şərq və Şimalın bütün xalqları qul olmuşlar [106]. Şaxastan rəmzi Sakastan/Saqastan mənasında, Baxl rəmzi isə «Bəg eli» deməkdir. Isidor Xarakskiyə görə, əbədi od, yəni Musa peyğəmbərin, Prometeyin gətirdiyi nur bilavasitə «Arsakın ilk dəfə Şah elan olunduğu» Asaak şəhərində saxlanılmışdır. Əl Kufi isə Arşak yerinin Ərdəbil şəhərindən təxminin 45 km. yol məsafəsində olduğunu qeyd edir. V əsrin erməni tarixçisi Eqişe, kuşan deyəndə hun ölkəsini nəzərdə tutur: «hun ölkəsi, hansını ki, kuşan adlandırırlar». Ət-Təbəri kuşanları türk xaqanları adlandırır [50; 287]. Bu isə o deməkdir ki, Baxl-Şaxastan adlanan yer həqiqətən də, M. Xorenatsinin qeyd etdiyi Sisaka nəslinin vətəni olan Gelarkünidə yerləşmişdir.

Kuşan adı XŞ/KŞ rəmzindən əmələ gəlmişdir ki, Hindistan tarixində Kuşan -  qüdrəti kuşan şahları olan Kanişka və Xuvişka zamanında apogeyə çatmışdır. Xuvişkanın bəzi sikkələrində Heraklın təsvir edilməsi o deməkdir ki, bu qəhrəmanların obrazları eynidir. Tədqiqatçıların bir hissəsi iddia edirlər ki, Kanişka erası əslində sak/şak erasıdır (yaxud «Şaka erası» - «ŞK» rəmzi). Kuşan/şak rəmzləri hind mənbələrində eyni zamanda Kaşi kimi də yazılır ki, Kaşi şahlığı, mərkəzi Varanasi şəhəri olan Qanq vadisində yerləşir. Digər tərəfdən, Hind fəlsəfəsində kaşi/akaşa, Sankxa sistemi üzrə Prakritinin birinci elementi olmaqla məkandır (fəza) və bu termin «efir» kimi tərcümə olunur [26; 287]. Deməli, kaşi ölkəsi efirdə, Göy dünyasında yerləşir və bu Göy dünyasına səyahət - sankxa sistemi ilə bağlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, induizmdə bəqa, yəni bəglik səviyyəsi mənasında olan nirvana səviyyəsinə keçmək üçün insan sankxu rahib cəmiyyətinə daxil olmalıdır [27; 356]. Deməli, Göy səhrasını yalnız nirvana vəziyyətində, yəni sufizmdə bəqa (baka) vəziyyətində səyahət etmək olar. Sankxa rəmzi isə təbii ki Sünik rəmzi ilə bağlıdır ki, sankxa sistemi də Göydəki Sünik elinin yaradılması sistemidir.

 Yazılarda Kaşi hökmdarının aqxlarının şahı Romapada [RM-PD] olması o deməkdir ki, burada da söhbət haq/xak, yəni Allahlardan və onların şahı Irəm-Patdan [RM-PT], yəni qədim Misirin Pta Allahından gedir. Kaşi [KŞ] rəmzi ilə mifik varlıqlar olan yakşilər [KŞ] bağlıdır ki, bunlar da Allahların müşaiyətçi qrupuna daxil olan ruhlardır. Qədim veda dilində yakşa sözü naməlum fövqəladi varlıq mənasını daşıyır. Y. V. Vasilkova görə, vedadakı yakşa - mifoloji olaraq ağacla və məhz dünya ağacı və ya onun ritual ekvivalenti olan qurbanlıq dirəyi ilə əlaqələndirilir. Onun fikrincə bu xətlə yakşa sonradan Atman-Braxman anlayışı ilə bağlanılır [154; 91]. Induist mifologiyasında Xiranyakşa, yəni Xiran [XRN/QRN] adlı yakşa qüdrətli asurdur. Bu isə o deməkdir ki, hind Allahları (mələkləri) Qor və ya Xor Göy şahlığının sakinləridir.

Kuşan adı Kuş torpağı (ərazisi) ilə də eyni mənadadır ki, Kuş torpağındakı «Müqəddəs dağda» da Kuş Allahı olan Dedun yaşayır. Kuş mifologiyasına görə isə Apollon Allahı ilə eyniləşdirilən Mandulis Günəş Allahı olan Ra-dır. Lakin iki torpaqdakı taxtın hökmdarı olan Amon-Ra da, Kuş taxtının yerləşdiyi Müqəddəs Dağda yaşayır [116; 177]. Digər tərəfdən Assarxadon özünü «Musurun (aşağı Misir), Patrosun (yuxarı Misir) və Kuşun (Napat şahlığı) şahı» adlandırırdı ki, buradakı Kuş - Napat şahlığında, yəni Nifat torpağı olan Midiya ərazisində yerləşmişdir. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, alimlərin gəldiyi qənaətə görə, Kuşu, e. ə. II minilikdə Cənubi Mesopotamiyaya daxil olmuş, dağ əhli olan və kassit Babilistanında beş əsrdən çox hökmranlıq edən kassitlərin torpağı ilə eyniləşdirmək lazımdır. Belə çıxır ki, qədim mənbələrdə qeyd olunan Kuş ölkəsi Misirin cənubunda yox, Qafqaz dağlarında yerləşmişdir.

Kuş rəmzi erməni, alban və s. mətnlərində Kiş kimi də yazılır ki, M. Kalankatuatsiyə görə, albanların ilk kilsəsin məhz bu kənddə tikilmişdir [50; 164]. Digər yazılarda isə Kiş rəmzi Qis və s . kimi qeyd olunur ki, bu da yuxarıda yazdığımız kimi Ğuz/Oğuz/Xaos və s. rəmzlər mənasındadır.

Lakin, Kiş rəmzinə ən qədim zamanlarda Şumer-Akkad mətnlərində rast gəlinir ki, bu mətnlərdəki rəvayətlərə görə, Kişin I sülaləsi, Göyə uçan əfsanəvi Etan ilə başlanır. Burada Göyə uçma deyəndə təbii ki, Amon Allahın ərşə yüksəlməsi başa düşülməlidir. Tədqiqatçıların sözlərinə görə, Kiş hökmdarları özlərinə, sonralar  «şah» mənasını daşıyan, «sahib» (luqal) titulunu götürdülər və ölkənin cənubuna qədər olan digər «nomalar» üzərində hərbi hegemonluğu bərqərar etmək üçün çalışdılar; hər halda sonralar «Kiş luqalı» titulu, ayrı-ayrı «nomaların» hökmdarlarından yüksək olan «şah hegemon» anlayışına bərabər idi [83; 168]. Biz yuxarıda luqal rəmzinin xəlil rəmzi mənasında olması qeyd etdik. 

Araşdırıcı Amyenin (misal) gətirdiyi Akkad zamanı sonuna aid himndə, Kiş şəhərinin dağıdılması - Enlil Allahının Göy öküzünü öldürməsi ilə, Assur şahı II Tukulti-Ninurtanın mətnində isə o arami şəhəri üzərindəki qələbəsini Adad Allahının nəhəng ilanı öldürməsi ilə müqayisə edir və elə oradaca, sütunda rəssam, Adad Allahının ilanı öldürməsinin təsvirini vermişir [38; 36]. Tukulti-Ninurta şahının «güclü şah, Assuriya şahı, Kar-Duniyaş (Kassit şahlığı) şahı, Şumer və Akkad şahı, Sippar və Vavilon şahı, Tilmun və Melaxi şahı, Yuxarı və Aşağı dənizin şahı, dağlar və geniş çöllər şahı, şubarlıların (xürritlərin), kutilərin və bütün Nairi ölkələrinin şahı, Öz Allahlarını dinləyən şah, Aşşur şəhərində dünyanın dörd tərəfinin ağır xəracını qəbul edən» kimi adlandırılmasını nəzərə alsaq, Tikulti-Ninurta rəmzinin Amon-Ra Allahı olduğu ilə razılaşarıq [41; 103]. Deməli, Kiş şəhəri Göydə ilan kimi təsvir olunan Göy öküzünün, yəni ruhlar dünyasının rəmzidir. Bu isə o deməkdir ki, Kiş deyəndə mənbələrdə yerdəki Kiş torpağının üstündə yaradılmış ruhlar dünyası təsəvvür olunmalıdır.

Kuş [KŞ] rəmzi mənbələrdə eyni zamanada Kas [KS] rəmzi ilə eyni mənalı göstərilir ki, Pliniy kas toponimini Albaniyada qeyd edir və  bu toponimi Ptolomey Kesia [KS] kimi göstərir. Assur yazılarında isə Ön Asiyada kaşşu [KŞŞ] adının daşıyıcıları məlumdur [50; 192]. Biz yuxarıda «KS» rəmzi ilə bağlı yazdıq ki, bu rəmz Oğuz [ĞZ] mənasındadır və mənbələrdə o Qos/Aqios/Aqioza [QS/QZ] və s. kimi də yazılır və müqəddəslər nəslinə aid edilir. Bu rəmzin kaşşu [KŞŞ], yəni kassi [KSS] variantda yazılışı isə müqəddəs oğuz rəmzinin sisaka [SSK] nəslinə aid edilməsini göstərir.  I. Əliyev ehtimal edir ki, kassit/kossey/kissiyalar kaspilərlə qohumdur və kaspilər çox qədim və geniş yayılmış etnik xalqlardır. Qərbi kaspilərlə yanaşı, mənbələrdə Şərqi kaspilərdən danışılır ki, onlar XV dairədə saklarla bir yerdə yaşayırlar [90; 9, 52].

A. A. Bakıxanov yazır ki, qədim zamanlarda Kürün sağ sahilində, dəniz yaxınlığında kaspi xalqı yaşamış və onlara görə, rumlular bu dənizi Kaspi dənizi adlandırmışlar. Şərq xalqları da dənizi, ətrafındakı xalqlara görə Xəzər, Gilan və Şirvan adlandırmışlar. Strabon (XI:2/15) isə bildirir ki, yerli əhali Qafqazı, bəlkə də kaspi adına görə, Kaspi adlandırır. Digər yerdə isə o kadus rəmzindən sonra kaspilərin adını çəkir: «Dəniz dairəsindəki Girkanlılardan sonra amard, anariak, kadus, alban, kaspi, viti və ola bilsin ki, skiflərə qədər başqa xalqlar da yaşayırlar» (Strabon, XI:8/8). Sonralar isə mənbələrdə «kadus torpağı» ilə «kaspi torpaqları» eyni mənada qeyd edilir [90; 9,52]. Strabon bildirir ki, «Alban torpaqları daxilinə Kaspiana da daxildir» (Strabon, XI:4/5). II Şapurun yazılarının yunan variantında, Kaspiana - Balasakan əvəzində göstərilir [50; 98]. Balasakan rəmzi Bal və Sakan rəmzlərindən ibarətdir ki, buradakı Bal – Vaal ilahəsi və vəli/vilayət mənasındadır. Sakan (skiniya/sakin rəmzi) isə erməni mənbələrindəki Sisakan, yəni sisaka nəslinə aid olan Gelarküni-Sünik elidir. R. Fray bildirir ki, «Balasaqan adı Dərbənddən cənubda, Muğan düzənliyi daxil olmaqla Kaspi dənizinin sahillərinə aiddir [142; 295]. Y. B. Yusifov dəqiqləşdirir ki, «Balasakan vilayəti və ölkəsi özündə Kürün sağ və sol sahilini, onun Araksla birləşdiyi yeri, Şirvan düzənliyini və şimala və şimal-şərqə qədər, yəqin ki, Kaspi dənizinin sahilindəki Beş-Barmaq dağına qədər olan ərazini birləşdirir» [73; 183]. Bartold Balasaqunu qarakitaylılara aid edir və yazır ki, onlar Balasaqunu tutub, özlərinin Yeniseydən Talasa qədər olan dövlətlərini yaratdılar [72; 50]. Mənbələrdə Balasaqunun Çin şəhəri adlandırılmasını rus araşdırıcıları da yazmışlar [2; 198]. Əl-Bakuviyə görə, Balasaqun yaxınlığında türklərin sərhəddi və vilayəti olan Faran yerləşir [121; 70b]. 

Lakin Faran, Israil oğullarının bütün qırx illik səyahətinin keçdiyi böyük və dəhşətli səhradır [8; Vt.1:1, Çis.10:12]. Əhdi-Ətiqdə, eyni mənalı Feran rəmzi [FRN] [8; 2Ezd.8:41, 60] həm çay və həm dağ [8; Vt.33:2, Avv.3:3] adıdır. Faran özündə həm Sin səhrasını (Sinay) və həm də Kadisi, yəni Kadus səhrasını birləşdirir. Əhdi-Ətiq yazır: «Və Israil oğulları Sinay səhrasından (Sin)  yola düşdülər və bulud Faran (Kades) səhrasında dayandı» [8; Çis.10:12, 33:36]. Əhdi-Ətiqin Faran səhrasını Kadis adlandırması o deməkdir ki, burada söhbət Musa peyğəmbərin ruhunun, bədəndən çıxaraq efiri səyahət etməsindən gedir. Sin rəmzinin Süni, yəni başqa adı Yerusəlim olan Gel eli olduğunu nəzərə alsaq razılaşarıq ki, Sin/Süni həqiqətə də kaduslar torpağında yerləşir. Digər tərəfdən, Sin səhrası o yerdir ki, orada izraillilər su çatışmazlığı ilə bağlı Musadan gileylənirdilər və məhz o yerdə Musa Allahın izni ilə daşdan su çıxarmışdı. Əhdi-Ətiqdə [8; IKor.10:4] həvari Pavel su çıxmış daşa yüksək mənəvi əhəmiyyət verib Xristə işarə edərək: «Daş isə Xristos idi» deyir. Daşın Xristos olması, bu daşın üstündə yaradılmış ruhlar dünyasının Xoris, yəni Qor Allahının eli olması mənasındadır.

Digər tərəfdən, Faran (firon) [FRN] rəmzi efir mənasında ilkin materiyanı bildirir və onu Paran/Piran [PRN] kimi də yazırlar. Eqişe (V əsr) də Balasakanı aparna, yəni piran rəmzinə aid edir və bildirir ki, «Balasakanda aparn xalqı yaşayır». Strabona görə isə aparnalar Girkana və onunla sərhəddə olan dənizə yaxındır (Strabon, XI:7/2). Buradakı Girkan [GLR-KN] rəmzi Ge[l]arküni [G(L)R-KN] rəmzinin variantıdır ki, buradakı Gelar [GLR/QLR] rəmzi əvəzinə Qor [QR] rəmzi yazılır. Biz yuxarıda yazdıq ki, qədim erməni mənbələrində ilkin materiyanı bildirən «Q», «G»  rəmzi əvəzinə «el-oba» mənasını bildirən «L» rəmzi yazılır ki, bu da ilkin materiyada yaranan elin eyni mənalı olması ilə bağlıdır. Deməli, aparnalar, yəni fironlar nəsli Gelarkünidə (Girkan) və onun dənizlə sərhəddində yaşayırlar. Qədim Midiya torpağında (Yardımlı - Lerik ərazisi) böyük ərazinin Piran adlanması, Faran/Paran rəmzinin məhz bu ərazilərlə bağlılığı deməkdir. Buradakı dəniz rəmzi, digər mənbələrdə okean kimi göstərilir. Belə ki, yazdığımız kimi, Rodosslu Appolloniyə, Artemidor Efesski və s. qədim tarixçilər görə, Kaspi dənizi və xalqı Okeanın yanında yerləşir. Belə çıxır ki, aparna, yəni fironlar nəsli olan Gelarküni türkləri, ilkin materiya okeanının sərhəddində yaşayırlar. Bu isə o deməkdir ki, Kuş/Kas rəmzləri bilavasitə pirlər, yəni fironlar nəsli ilə bağlıdırlar və mənbələrdə Sisakan/Sisaka kimi qeyd olunan Gel oğuzlarına aiddirlər.

Əhdi-Ətiqdə, faran/paran rəmzləri eyni zamanda Efron kimi də yazılır. Tövratda Efron [8; Bıt.23:8], ilk növbədə Avraama Maxpela mağarasını satan xettdir. Ikincisi, Yerusəlim və Kiriaf Iarim arasındakı dağın [8; Nav.15:9] adıdır. Üçüncüsü, Vefil [8; 2Par.13:19] yanında və Qalaadda [8; 1Mak.5:46-52]. şəhərdir. Belə çıxır ki, Gel elindəki dağın altında mağara vardır ki, orada efir, yəni ilkin materiya mövcuddur. 

Digər tərəfdən, bilirik ki, Izraillilər fironun icazəsi ilə Misirdən çıxanda və Ərəbistan (ərəb sözü yunan mifologiyasında xaos deməkdir)  səhrasına qədəm qoyanda Allah onların qarşısında gündüz bulud sütununda gedərək onlara yol göstərirdi. Deməli, «fironun icazəsi» deyəndə söhbət efirin, insan ruhunun onda səyahət etmək üçün icazəsindən  gedir. Firon sözü «şahlıq», «idarə edən» deməkdir. Göylərdə isə efir şahlıq edir. Insan ruhu adətən istədiyi zaman bədəni tərk edərək efirə çıxa bilmir. Bunun üçün xüsusi şərait lazımdır. Musanın davamçıları ekstazın köməyi ilə bədənlərindən ruhlarını çıxarmağı öyrəndikdən sonra onlar ruhlar dünyasını, yəni efir içində torpaq yaratdılar və ora köçdülər. Isayın kitabında açıq qeyd olunur ki, Yaxve öz qüdrəti ilə səhrada, yəni efirdə Edem cənnətini yaradır [8; Is.41:19, 51:3]. Bu isə o deməkdir ki, Qalaadla Vefil, yəni Betel/əl-Beyt arasında yaradılmış şəhər elə, efirdə yaradılmış ruhlar dünyasıdır. Və bu ruhlar dünyası da «saklar», yəni «kaspi» kimi qeyd olunmuş oğuzlar torpağında yaradılmışdır.  

Kaspi rəmzinin kas rəmzi ilə eyniliyini nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, kaspilər elə kas tayfasıdır. Əgər kas, yəni «ağa issi» - ağa ruhu mənası - oğuz və sak rəmzləri ilə eynidirsə, kas-pi rəmzi oğuz-apa mənasında Oğuz-Yafət deməkdir. Biz yuxarıda yazdıq ki, qədim Misirin Pta Allahı Apa-Ata mənasındadır və buradakı Apa rəmzi ilkin materiyada yaradılmış ilan rəmzli müdrik el deməkdir. Bu isə ona işarədir ki, kaspi [KSP] rəmzi elə rusların Qospod [QSPD], yəni Allah rəmzidir. I. Əliyevin bildirdiyinə görə, arami yazılarından məlum olur ki, qədim Misirdə hərbi koloniyalarda kaspilər də olmuşlar: «Bizim üçün əsas maraqlısı o idi ki, bu sənədlərə görə, kaspilər, Əhəməni dövlətinin digər xalqları olan farslar, xarəzmlilər, babillilər, yəhudilər, midiyalılar ilə birlikdə Memfisdə gəmiqayıranlar timsalında çalışırdılar» [90; 10]. Bu isə o deməkdir ki, qədim Misirin Kuş ərazisi, elə kaspi ərazisi mənasıdadır ki, buradakı gəmi - Nuhun gəmisi, onu düzəldənlər isə Kaspi/Qospod, yəni Allahlar nəsli olan qamərilərdir.

Biz yuxarıda yazdıq ki, Sebeosun bildirdiyinə görə, Xozroy - Djor və Aqvan keçidini bağladı, Antioxiyanı Pisidiya müharibəsi ilə tutdu və əhalisini şah iqamətgahına apardı və şəhər tikib adını Vex-Ancatok-Xosrov qoydu ki, onu Şaxastan-Vakno da adlandırırlar [106; 3/2]. Xozroy rəmzi sufi məntiqinə görə Xəzər/Xızır rəmzi ilə eynidir. Buradakı vex/vakno rəmzləri isə bəg/bakan deməkdir ki, bakan rəmzi burada Şaxastan rəmzi ilə eyniləşir. Bu isə o deməkdir ki, Şaxastan, yəni saklar eli bilavasitə bəglik səviyyəsi – sufizmin «Allahın mövcudluğu», «Həqiqət səviyyəsi» ilə bağlıdır, yəni Şaxastan elə sufilərin Iç dünyası olan Iç Oğuzdur. Xozroyun, Antioxiya əhalisini şah iqamətgahına aparması hadisəsi deyəndə isə burada Amon Allahının ruhlar dünyasını tikəndən sonra, qamərləri, yəni 120 min nəhəngi yaratdığı bu dünyaya göçürməsi nəzərdə tutulmalıdır.

M. Xorenatsi Şaxastan deyəndə saklar ölkəsini, daha dəqiq desək Sisakanı nəzərdə tutur. Təbrizli Arakel Bəxl-Şaxastan rəmzi altında Şaxastanın taxt şəhəri – Təbrizi,  yəni Azərbaycanın keçmiş paytaxtını nəzərdə tutur. Lakin Təbriz rəmzi sufizmdə Təb, yəni Teb/Tuba və Riz, yəni Oziri/Azər mənasını verir ki, bu da dünya ağacı, gəmi və s. mənalarında olan ruhlar dünyası və onun daxilindəki Osiris ilkin materiyası mənasındadır. Deməli, Təbriz rəmzi - ilkin materiyadan yaranmış ruhlar dünyası deməkdir. Hürufi deyimlərinin birində deyilir: «Zatımı Təbrizdə kəşf etdim. Vəhdətin Günəşi ilk kəs Azərbaycanda göründü. Çünki Tanrı bu ölkəni kutlamışdır. Peyğəmbərlərin və ermişlərin (müqəddəslərin) parıldayan almazıdır» [65; 147]. Burada zatın Təbrizdə kəşf edilməsi deyəndə, Allahın, Göylərin sirlərini məhz Göy dünyasında başa düşülməsi deməkdir. Vəhdətin Günəşi deyəndə isə, «Vəhdət əl-vücud» sistemi ilə yaradılmış Günəş Allahı Amonun ərşə yüksəlməsi nəzərdə tutulmalıdır. Deməli, Rəhman Allah ərşə məhz Azərbaycan torpağından yüksəlmişdir və məhz bura bütün peyğəmbərlərin və müqəddəslərin vətənidir.

Bəxl rəmzi «Bəg-eli», yəni «bəglər ölkəsi» mənasındadır ki, A. Kestler bəglər rəmzi altında xəzər türklərinin, yəni azərilərin durduğunu sübut etmişdir. M. Xorenatsiyə görə, şah nəslinə mənsub olan Arşak da yəhudidir. Onun yazdığına görə, Avraam, arvadı Keturanı oğlu Emranla Şərq ölkəsinə göndərir və parfiya tayfası da məhz onlardan başlanır. Makedonlardan ayrılaraq, kuşan ölkəsində otuz bir il şahlıq edən Cəsur Arşak da parfiya tayfasındandır [73; 1]. M. Xorenatsi yazır: «Ondan sonra onun oğlu Artaşes– iyirmi altı il (şahlıq etdi), sonuncunun oğlu, Böyük adlandırılan Arşak, Antioxu öldürüb qardaşı Valarşakı Ermənistanda Şah edərək, onu özündən sonra ikinci (şəxs) etdi. Özü isə Bəxlə gedərək orada əlli üç il şahlıq etdi. Buna görə də onun törəmələri Pəxləvi, onun qardaşı Valarşak isə (törəmələri) əcdadının adı olan Arşakuni adlandırıldı. Pəhləvi şahları isə aşağadakılardır. Arşakdan sonra tac irsən Arşakana çatdı…» [73; 68]. Belə çıxır ki, Arşak Anioxu öldürdükdən sonra, yəni ilkin materiyaya qalib gəlib orada ruhlar dünyası yaradandan sonra Bəxlə, yəni bəg/bəqa (Baqa/Boq) elinə – Allah elinə göçür. Məhz bundan sonra onun törəmələri pəhləvi, yəni pəhl rəmzi ilə adlandırılmağa başlandı. Pəhl (Paxl) [P-HL/XL] rəmzi Apa-Hil/Xil rəmzlərindən ibarətdir ki, buradakı Apa rəmzi Pta/Pat/Yafət, Hil/Xil rəmzi isə Gel mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, Amon Allahı Göydə ruhlar dünyasını yaradandan sonra özü ora köçür və bundan sonra onun törəmələri pəhləvi, yəni Yafət-Gel adlanmağa başlayır.

M. Xorenatsinin yazdığına görə, messiya, yəni Məsih olan Qriqor (Qor Allahı, Əmanın oğlu – F. G. B.) da məhz bu yerlərdən, yəni parflar (pirlər – F. G. B.) ölkəsindən, pəhləvilər vilayətindən çıxacaqdır: «Bizim ölkəmizin Şərq hüdudlarında həqiqətən bizim üçün dan yeri söküldü, dərrakə Günəşi doğdu, mənəvi nur, bütpərəstliyin hədsiz zərərindən qurtulma, mərhəmət və mənəvi yaranışın səbəbi, bizim Allahımızın evində əkilmiş və onun bağında  çiçəklənən əsl Ilahi palma bərqərar oldu. Belə və bu qədər xalqları artıraraq (iman gətirənlərin sayını), o bizi Allahı tərifləmək və şöhrətləndirmək üçün bir yerə topladı» [73; 91]. M. Xorenatsi Isanın ana bətninə düşmə yerini Artaz düzü adlandırır: «Anakla rastlaşaraq, onu şahın əmri ilə Artaz adlanan vilayətə, bizim müqəddəs və böyük həvarimiz Faddeyin cəsədinin gətirildiyi düzəngah yerə gətirirlər. Burada mən qəribə bir qocanın sözlərini demək istəyirəm: «Mən babalarımdan, Olimpiadorun Taron və Sim adlanan dağ haqqında (rəvayəti) kimi, bu rəvayətlər haqda xatirələrin atadan oğula ötürülmə adətini mənimsəmişəm». Nəhayət, Anak Artaz düzündə dayananda onun qaldığı yer müqəddəs həvarinin qəbrinin yanına, sanki çadırın asılmış daxili küncünün altına təsadüf etdi. Deyilənə görə, bizim müqəddəs və böyük maarifçimiz məhz burada anasının bətninə düşmüşdür. Buna görə də o  həvarinin qəbri yanında öz həyatına qovuşaraq onun bərəkətini (xeyir-duasını) aldı və ondan sonra boşalmış ruhi fəaliyyət yolunu doldurdu» [73; 91]. Artaz (Arta/Atra) rəmzi bizə göstərir ki, bu yer Atropatena/Atrapatakan-dadır və Ilahi odla bağlıdır. 

M. Xorenatsi yazır ki, arilərin Amatuni (Matien – F. G. B.) nəsli əvrənlər nəslidir və Şərq diyarı olan Arilər ölkəsindən, yəni Axmatandan gəlmişlər [73; 57]. Axmatan rəmzi digər yerdə Qamadan-Şaxastan, yəni «sakların qamlar şəhəri» adlandırılır. Qədim mənbələrdə Qam/Xam/Xim rəmzləri qamlıq, şamanlıq vəziyyəti ilə əlaqədardır. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, «Kitabi - Dədə Qorqud»da, Amit (Midiya – F. G. B.) soyunun aslanı – xan Qazan öz yaşayış yeri haqqında «Qom qomlamam qoma yurdum» deyir ki, bu da «qamlıq vasitəsi ilə qazandığım qam yurdum» mənasındadır [4; 44]. Belə çıxır ki, arilər, yəni ərlər/ərənlər ölkəsi olan Axmatan ölkəsi, Amatuni, yəni Midiya maqları olan bəglərin «Iç» dünyasıdır. Şaxastanın Qamadan adlanması da saklar elinin qamlıq ölkəsi olması deməkdir. Digər tərəfdən, yəhudilərin Əhmət rəmzli şəhərinin digər adı Midiyanın Ekbatan şəhəridir [129]. Bu isə o deməkdir ki, Midiyanın Ekbatan şəhəri də elə Qamadan-Şaxastan şəhəridir. Əgər nəzərə alsaq ki, Məhəmməd peyğəmbərin digər adı Əhməd olmuşdur və ümumiyyətlə, Məhəmməd rəmzi Mahmud rəmzi kimi – «Midiya maqı» mənasını verir və «Həqiqət onun daxili vəziyyətidir», razılaşarıq ki, yerdən Göyə ucalan ruhlar dünyası məhz saklar/şıxlar vətəni olan Gelarkünidə ərşi tutmuşdur. Yəni, C. Frezerin qeyd etdiyi, Allahın qərar tutduğu Alban dağı məhz bu ərazidə yerləşir.

Bildirmək istərdik ki, sak/şax rəmzi ilə eyni olan oğuz rəmzi mənbələrdə «xuza» kimi də qeyd olunur ki, bu da Yəmən tayfası hesab edilir. Oğuzların Tur, yəni Turan dağının yanındakı müqəddəs vadinin «Vadiyi – Yəmən» (Eymən) adlanması, bu rəmzin turanlılar nəslinin banisi, əcdadı ilə bağlıdır. Bu rəmz eyni zamanda Türküstan və Türküstanın dirəyi (bax: «sütun simvolu») rəmzləri ilə də əlaqədardır. Məlumdur ki, Türküstan ölkəsi əsasən səhradan, çöllükdən ibarətdir. Islamda cənnətlə cəhənnəm arasındakı səhra, çöllük «ətraf» [TR-F] adlanır ki, bu rəmzi sufilər - efir, dirilik suyu mənasında fərat/prat [F-RT] və s. kimi də oxuyurlar. Bu isə ona işarədir ki, söhbət, əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, adi çöllükdən, səhradan yox, ilkin materiyadan, yəni işıq səhrasından gedir. Ərəblər qurbanlıq xırda buynuzlu mal-qaranı «əl-atair»/«əl-atira», qurbangahı isə «əl-itr» adlandırırdılar. Belə çıxır ki, tur rəmzi eyni zamanda qurban, qurbangah və ilkin materiya sayılan efirlə bağlıdır. Lakin tur rəmzi eyni zamanda Turi – Sina, yəni Musa peyğəmbərin Allahla danışdığı Sinay dağının adıdır və Quranın 52-ci surəsi «ət-Tur» (dağ) surəsidir. Belə çıxır ki, «Göydən Ilahi nur gətirən» Musa peyğəmbər bilavasitə bu nurdan «Türküstanın sütununu», yəni Göylə yerin keçid ölkəsini yaratmışdır. Və əgər nəzərə alsaq ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Musa peyğəmbərin obrazlarından olan və «Muz» dağında çadırına qurd obrazında nur gətirən Oğuz Xaqandır, razılaşarıq ki, Yəmənin Xuza tayfası elə Oğuz xaqanın tayfasıdır.

Lakin Qurana görə, Tur dağı adi dağ deyildir – o Göydə yerləşir və bilavasitə bu dağdakı qapıdan keçəndən sonra «müqəddəs torpağa» daxil olmaq olar: «Onlarla əhd bağlayarkən biz eyni zamanda dağı (Tur) onların üzərindən (göyə) qaldırdıq və onlara dedik: «qapıdan səcdə edərək girin!». Və onlara dedik: «Şənbə qanularını pozmayın!». Və onlardan qəti əhd aldıq… Ey mənim xalqım! Allahı sizin üçün müəyyən etdiyi müqəddəs torpağa daxil olun və geri dönməyin ki, zərərə uğramışlardın olasınız» (Quran, 4:154, 5:21). Digər tərəfdən, Qurana görə ölülər dünyası hansısa dağın altındadır: «Əgər Quranla dağlar hərəkətə gəlsəydi, və ya yer yarılsaydı və ya ölülər danışsaydı… Bütün hakimiyət Allaha məxsusdur!...» (Quran, 13:31). Bu isə o deməkdir ki, ruhlar dünyası deyəndə, yerin altı, yerin üstü və Göy dünyası başa düşülməlidir ki, bu da Cəbərut, Mülk və Mələküt mənasındadır.

Məlumdur ki, yəhudi şahlarının əcdadları Bənyəmin, yəni Yəmən övladları hesab olunur və ən qədim dövrlərdə «Tövrat» kitabı məhz Misir və Yəməndə xüsusi gücə malik olmuşdur. N. Gəncəvi «Isgəndərnamə»də Yəməni Isgəndərin vətəni adlandırır və millətimizə Isgəndərin oğulları deyir [174; 44]. Digər yerdə, N. Gəncəvi Iskəndəri «Ruhulqüds» adlandırır ki, bu da Qüds/Qades/Kadus elinin ruhu mənasındadır. Islamda «Ruhulqüds» rəmzi, «Ruhullah», yəni «Allahın ruhu» rəmzi kimi, Isa Məsihə - Isa peyğəmbərə və hətta Cəbrailə verilən addır. Cəbraili (Əkbər/Kəbir eli – Qavriil rəmzləri ilə eyni mənalıdır) eyni zamanda «Ruhul-Amin» adlandırırlar ki, bu da Cəbrail adı altında Əman, yəni Amon Allahının nəzərdə tutulması deməkdir. Isa peyğəmbərin də Ruhulqüds adlanması o deməkdir ki, Isa Məsih də Qüds, yəni Kadus elində zühur etməlidir. Bildirmək istərdik ki, Əhdi-Cədiddə, Mattanın «Incil»ində axır zamanda gələn peyğəmbər, Süleyman peyğəmbərin Yəmən kraliçasından olan nəsli hesab edilir.

Katib Çələbi yazır ki, Zülqərneyn Makedoniyalı Isgəndər yox, Yəmənin Himyar şahıdır və Ibrahim peyğəmbərin dövründə yaşamışdır. Əl-Məsudiyə görə, Misir piramidaları Yəmən tayfası sayılan Ad oğlu Şəddadın nəsli tərəfindən tikilmişdir [100; 34]. Iskəndərin, Yəmənin Səba vahəsinə gəlib, əcdadı - qədim Misirin baş Allahı Amonun (Əman) məbədgahını ziyarət etməsi, onun həqiqətən də Amon Allahının törəməsi olması deməkdir. Mənbələrə görə, bu ərazi Meroy (marlar ölkəsi –F. G. B.) adlandırılır və bura Napatlı Amonun vətəni hesab edilir. Napat rəmzinin kadus elində yerləşməsini biz yazdıq. Əhdi-Cədiddə Napat eli - Niftalı kimi yazılır və Zavulon (Savalan – F. G. B.) torpaqları ilə bir yerdə çəkilir. Belə çıxır ki, Nifat/Napat torpaqları elə «qaniçən kaduslar» torpağı olan Midiya torpağıdır. 

  

 

Hicrə

 

Biz yuxarıda sufizmin silsilələrini yazanda, Bəhaullanın «Yeddi vadi» kitabındakı tərikə yolunu keçən mürid haqqında yazdıq və göstərdik ki, insan ruhunun cismindən Göy dünyasına qədər etdiyi səyahət, yəni məqam yeddidir (göyün yeddi qatı). Səyyah, tərikə yolunun altı vadisini keçəndən sonra, ən son vadi olan «Əsil miskinlik və tam yox olma vadisi»nə qədəm qoyur. Bu «mənzildə», yəni pillədə şəxsiyyət tam yoxa çıxır və o Haqq dərgahına qovuşur. Bu şəhərdə artıq insanı Ilahi şəfəq öz ağuşuna alır. Bu vadi «Mahmud məqamı» (əl-məqam əl-Mahmud [Məhəmməd] – F. G. B.), yəni «Təriflənmiş mənzil» (pillə) adlanır və cənnətdə ən ali yer mənasında Allah tərəfindən Məhəmmədə vəd olunmuşdur. Kim ki, Göylə vəhdət səviyyəsinə qalxır və Kamil Həqiqət dənizinə yüksəlir, bu şəhərə pərəstiş edir – bu isə Allahda həyat pilləsidir – sirlərə agah olana ən son dayanacaq və sevənlərin son vətənidir. 

Islamda Allahın «gözəl adlarından» (atributlarından) biri – «Həqiqi» və ya «Haqqdır» (əl-xakk). Ibn Ərəbi Allahı məhz bu cür adlandırmağa üstünlük verir: «Əgər hər şey vahid və hər şeyi əhatə edən Haqqa, Həqiqiyə (Allaha) aiddirsə, o zaman heç bir şey qeyri-həqiqi ola bilməz. Hər bir şey hər bir şeyə aiddir və onunla minlərlə tel vasitəsi ilə bağlıdır. Çünki öz-özünə aid olan heç bir şey yoxdur və hər şey vahid reallığın nəfəsi və döyünməsidir. Bu, hər şeyə adi olmanı, dünya yaranışı elementlərinin vahid birləşməsini görmək üçün xüsusi görmə, düşüncənin xüsusi nəzəri lazımdır. Sufizmdə bu xayrə termini ilə bilirilir ki, özünü itirmə deməkdir» [15; 3].  

Sufizmdə ən son məqam olan Haqqa [HQQ] çatmaq, ona qovuşmaq məqamı Həcc (Hiccə) [HCC] adlanır. Həcc üçün «ihram geyən» sufi, qamlıq səviyyəsinə (Buxarinin hədislərində ihram halı, ihram vəziyyəti) çataraq Allahdan «əlqama», yəni «ilham» almağa başlayır. «Kitabi - Dədə Qorqud»da bu hal «Ilahmi –Rəbbani» rəmzi ilə birlikdə qeyd olunur ki bu da «Tamam vilayəti» zahir olandan sonra – bu vilayətin içində «Allahın verdiyi ilham» kimi göstərilir. Quranda ilham rəmzi Allahın ruha verdiyi azadlıq və Allahdan qorxmaqla bağlıdır ki, Təbəri bunu Allahın ruha aşıladığı və ruhda yaratdığı vəhy kimi qeyd edir (Quran, 91:8). Allahın verdiyi vergi mənasında olan ilham sözünü Zəmahşəri vəhy kimi izah edir. Əl-Bağdadi bunu məntiqi bilikdən əlavə Ilahi biliyin qanunlarını dərk etmək kimi də göstərir. Ona görə bu instinktiv bilik sayılır. Sufi konsepsiyasına görə, ilham – işıqdır ki, Allah möminlərin ürəklərinə göndərir (ət-Tirmizi) və yalnız ilhamın köməyi ilə insan Quranın batini mənasını dərk edə bilər [36; 96, 97].

Əlqama rəmzi «qam eli» deməkdir ki, sufi - qamlama, şamanlıq vasitəsi ilə ekstatik vəziyyətə girir. Deməli, «ihram vəziyyəti» (Ihram halı) sufinin ekstatik vəziyyətidir. Səyyahın, ihram vəziyyətinə girdiyi yer mikat adlanır ki, bu da «maq ata» mənasındadır. Ihram geymə, yəni ağ parçaya bürünmə rəmzi, sufinin ruhlar dünyasındakı nura bürünməsi mənasındadır ki, qədim Misirin o dünya ilə bağlı mətnlərinin birində deyilir: «onlar orada ağ parçaya bürünmüşlər, ağ səndəl geymişlər və Dünya Sahələrini əhatəsində olan böyük gölün yanına gedirlər ki, orada böyük Allahlar oturmuşlar və Allahlar ona həyat (ağacından) yeməyindən qida verirlər, hansından ki, özləri qidalanırlar və ölənlər də bunlardan yeyə bilirlər [6; 147]. Deməli, sufi qamlıq vəziyyətində ruhlar dünyasına daxil olur və oranı ziyarət edir. «Kitabi - Dədə Qorqud»da, ruhlar dünyasına daxil olan əsas obraz Qanlı qoca obrazıdır ki, bu onun çoxlu qurban qanı töküb, ruhlar dünyasını yaratması ilə bağlıdır: «Qanlı qoca sevini-qıvanı urı turdı. Ağ saqqallau pir-qocalar yanına buraqdı, Iç Oğuza girdi» [4; 85]. Iç Oğuza, yəni ruhlar dünyasına daxil olan Qanlı qocanın yanında ağ saqqallı pir-qocaların olması o deməkdir ki, burada onlar, Misir yazılarında böyük Allahlar adlandırılan müqəddəslərin ruhları mənasındadır. Ağ rəmzi eyni zamanda Solinin, Isidorun və s. sözlərinə görə albanlara da aid olunur ki, yazılanlara görə onlar ağ saçlı doğulurlar [50; 59]. Simokatta isə ağ rəmzini hunnlara aid edir və ağ hunları eftalitlər adlandırır [175; 206]. Islam rəvayətlərində isə, ağ rəmzi kainat atına aid olunur o ağ müşkdən olan qanadlı atdır. «Kitabi - Dədə Qorqud»da bu at bədəvi və ağ-boz atlar adlanır ki, onları ağ işıqlı alpanlar çapır. Bu isə o deməkdir ki, «ağ atlı oğlan» elə Göydə yaşayan ağ alpanlardır (hunnlar, albanlar). Lakin ağ at eyni zamanda ruhlar dünyasını obrazıdır və Buxariyə görə, Əl-Xədir ağ torpağa oturanda, ağ torpaq onun arxa tərəfində yaşıllaşmışdı. Bu isə o deməkdir ki, ruhlar dünyası, yəni Xədir/Xıdır/Xızır (Xator) obrazı, Allahın ilkin materiyaya birləşməsindən sonra əmələ gəlmişdir. Buna baxmayaraq, ruhlar dünyası mənbələrdə «ağ ban evi», «ağ otaq» və s adlandırılır.  

Islam araşdırıcısı L. I. Klimoviç ərəblərin torpaq mülkiyyətini də «xima» [XM] adlandırır ki, bu da qam, qamlama [QM] rəmzi ilə eyni mənadadır. O yazır: «Məkkəyə həcc ziyarəti zamanı, zəvvarlar xüsusi mərasim geyimi (ihram) geyərdilər. Bu qayda islamdan çox əvvəl, ərəblərin ayrı-ayrı tayfa və nəsillərinin «xima» adlanan ümumi torpaq mülkiyyətinin əmələ gəldiyi zaman yaranmışdı. Xima, tayfa və nəsillərin həmişəlik və köçəri oturaqlıq mərkəzi idi. Xima, qədim ərəblərin inamına görə, tayfa və nəsil Allahlarının himayəsi altında idi. Özgə ximaya daxil olan ərəb, bu ximanın Allahının himayəsinə daxil olandan və öz sülh məramını bildirəndən sonra özünü təhlükəsiz hesab edə bilərdi [93; 36]. Bu isə o deməkdir ki, «xima» [XM] rəmzi elə «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı Qazan xanın «qoma» [QM] yurdudur ki, Qazan xan onu «qam qamlama» vasitəsi ilə yaratmışdır. Ximanın Vasan (əsnab) - sərhəd daşı (iki dünyanın sərhəddi mənasında) müqəddəs sayıldığı üçün isə ona həcc zamanı kəsilən qurbanın qanını tökürdülər.

Mənbələrin yazdığına görə, Yasribin (Mədinə) Məhəmmədə  sadiqlik andını içən ilk əhalisi «əl-ənsar» adlanırdı ki, bunlar, peyğəmbəri tanıyan və ona sığnacaq verən aus və xəzrəc tayfalarından ibarət idi. Əgər biz bu rəmzlərin açmasını verməyə çalışsaq, aydınlaşar ki, buradakı aus [S] rəmzi - issi [SS], yəni ruh, xəzrəc [XZR-C] rəmzi isə Xızır/Xəzər [XZR] (Xızır ağa) mənasında ölümsüzlər nəsli olan Xızır peyğəmbərin nəsli deməkdir. Xəzər rəmzi eyni zamanda Azər, yəni Oziri/Osiris fikrini də ifadə edir və yuxarıda yazdığımız kimi «X» rəmzi bəzən yazılmır. Qədim misirii Oziri/Osiris rəmzi isə bildirdiyimiz kimi, ilkin materiya mənasında çay-adıdır, yəni yaşayışa həyat verən dirilik suyu mənasındadır və yazılanlara görə Nun Allahı öz sularını Osirisdən götürür [18; 106]. Belə çıxır ki, Xəzər dənizi rəmzi elə Osiris/Azər dənizi, yəni ilkin materiya dənizi mənasındadır.  

Digər tərəfdən, Osiris, ona aid himnlərin birində «Allahların şahı», «əbədilik hökmranı», «simasının sayı bilinməyən», «obrazı məbədgahda gizlənən», «Tattu hökmranı», «Kereret hökmranı», «Ra-nın ruhu və onun həqiqi bədəni», «monastırı Xenensuda olan», «Abtu (Bit/Beyt- F. G. B.) hökmranı» və s. adlandırılır. Onun şahlığı Ta-Cesert adlanan ölüm şahlığına qədər uzanır [18; 104, 105]. Buradakı Ta-Cesert [T-CSR-T] rəmzi elə Xəzər-Ata [XZR-T] rəmzləri ilə eynidir. Bu isə o deməkdir ki, Xəzər/Xızır rəmzi eyni zamanda ölüm şahlığıdır. Tattu rəmzinin mətnlərdə tam variantı – Pa-User-neb-Tetut kimidir ki, yunanlarda Busiris – Pa-User kimi yazılır və «Osirisin Evi» mənasını verir [18; 105].

Qədim Misir yazılarına görə Oziri/Osiris nəsli Allahın ilkini olan hökmranlar nəslidir ki, o doğulanda aləmə səs yayılmışdı ki, dünyaya hökmran gəldi. Lakin bir müddət sonra onun qardaşı Set ona həsəd aparır və öldürüb çaya atmışdır. Sonda ağacda ucalan Oziri Allahını, Isida və Qor Allahı dirildir və s.

Qəbul olunmuş məntiqə görə, ənsarilər Məkkənin ilk köçəri əhalisi sayılan mühacir müsəlmanlarla, peyğəmbərlə Mədinəyə köçəndən sonra «peyğəmbərin əshabələri» dəstəsini yaratdılar [54; 294]. Qeyd etmək lazımdır ki, «əshabə» [SHB/SKB] rəmzi əsasən Məhəmmədin ən yaxın ətrafı, onun elminin tərəfdarları olan mühacir və ənsarilərə aid olunursa, digər tərəfdən bu rəmz «əshabi rəy», «əshab əl-hədis», «əshabi Rəss», «əshab əl-Uxdud», «əshabi Kəhf», «əshab əs-suffa», «əshab ət-tənasüh», «əshab əl-xulul» kimi bir çox mənalarda da işlədilir. Burada əshabi rəy rəmzi - azad söz sahibləri kimi, əshab ər-Rass – «quyu adamları», əshab əl-Uxdud – «xəndək insanları» (Quranda qığılcım və odun sahibləri adlanırlar 85:4-8), əshabi Kəhf – «Kəhf mağarasının əhli», əshab əs-suffa – «sufi əhli» («örtük əhli»), əshab ət-tənasüh - ruhun digər insana keçməsinə inananlar, əshab əl-xulul – «Allaha qovuşanlar» və s. kimi mənalandırılır. Əgər biz bu rəmzlərin mənalarını birləşdirib ümumi nəticə çıxarsaq, razılaşarıq ki, əshablar deyəndə - quyu, xəndək kimi yerdə qazılmış mağara əhli nəzərdə tutulur ki, onlar Allahdan qorxmayaraq azad söz söyləyir, hədislər qoşur, sufiliklə məşğul olub Allaha qovuşmuş və Allahla eyni qüdrətə malik od sahibləridir. Bu isə o deməkdir ki, onlar - Məhəmməd peyğəmbərin, Isa peyğəmbərin 12 ən yaxın əshabəsi, nakibi olan kəbirlərdir ki, onların 12-cisi qeybə çəkilmişdir. Bu müqəddəslərin od sahibi olması və Allaha qovuşmaları onu deməyə əsas verir ki, bu əshablar Qəzalinin «Yer mələkləri» adlandırdıqları Allahın ən yaxın köməkçiləridir. Lakin əgər biz bu rəmzlərin sufi mənalarını açmaq istəsək - əshabi rəy, əshab əl-hədis, əshabi Rəss, əshab əl-Uxdud, əshabi Kəhf, əshab əs-suffa, əshab ət-tənasüh, əshab əl-xulul rəmzləri bu mənanı verər: Saklar (Ba-sakları) - ilkin materiya ilə vəhdət təşkil (xulul) edən Ra (rəy) Günəş Allahının (Uxdud) ilkini olan Osiris (Rass) Allahının nəslindən olan Allah qüdrətli, 12 sufi kadusların sak-ruhlarıdır (tənasüh) ki, Qaf (Kəhf) dağındakı mağarada ölümsüzlük (tənasüh) qazanmışlar. Digər tərəfdən, mənbələrə görə, əshabi - rəy (əhli rəy) və əshab əl-hədis (əhli hədis) islamda VIII əsrə aid cərəyan sayılır ki, bunlar bir-birlərin əksi kimi qəbul olunmuşdur. Belə çıxır ki, «əshabi – rəy» deyəndə «Allah və Mehdinin elmi», «əshabi hədis» deyəndə isə «digər müqəddəslərin elmi» başa düşülməlidir. Lakin mənbələrdə əshab rəmzi əvəzinə bəzən əhli rəmzi də işlənir ki, bu rəmz hil/Xil, yəni gel mənasındadır. Belə çıxır ki, əshab (sakab/sak) rəmzi bilavasitə əhali mənasında olan Gel nəsli ilə bağlıdır.

Islamda əshab [SH/SX-B] rəmzi ilə eyni mənalı kəsb [KS-B] rəmzi də var ki, bu «mənimsəmə», «qazanma» mənasında əsasən iki faktordan: yaranışı təşkil edən Allah rəmzindən və onu mənimsəyən insandan ibarətdir. Bu rəmz Göydəki dünyanın yaranışını təşkil etmiş Amon Allahı və həm də onu qəbul edən Mehdi obrazı mənasındadır. 

Mənbələrə görə, Mədinəyə köçənlərin sonrakı nəsli əshabələrin törəmələri olmuşlar ki, bunlar tabi-un, yəni vərəsə, ardıcıllar adlanırdı [54; 294]. Lakin, buradakı «təb» rəmzi eyni zamanda, cuşa gəlmə, ruhlanma, yəni ekstatik vəziyyət mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, həcc – qamlama vasitəsi ilə Göydə yaradılmış haqq dünyası, mühacirlər isə ora köçmüş insan ruhlarıdır. 

Buxarinin gətirdiyi hədisə görə, «təb» rəmzi ilə eyni mənalı olan Taba rəmzi elə Mədinə şəhərinin digər adıdır: «Əbu Humayd bir dəfə demişdir: «Biz, peyğəmbərlə birgə Tabukdan qayıdırdıq və Mədinəyə çatanda o dedi: «Bu da Taba!» [44; 1872]. Əl-Əşarinin qeyd etdiyi hədislərin birində deyilir: «Allah öz əlləri ilə insanı yaratmış,  öz əlləri ilə Edem cənnətini yaratmış, öz əlləri ilə Tövratı yazmış və öz əlləri ilə Tuba ağacını əkmişdir» [21; 3]. Tuba ağacı ilə bağlı biz yuxarıda məhşur sufi şeyxi Şihabəddin Yəhya Sührəvərdidən sitat gətirib yazdıq ki, işıq - Tuba ağacından axan xəzinədir. Bu ağac isə Qurana görə Allahın nurunun yerləşdiyi çırağı odlandırır (Quran, 24:35). Və əgər nəzərə alsaq ki, hədislərdə ağac rəmzi, cənnətdəki çaparın, kölgəsində yüz il getdiyi ağac mənasındadır, razılaşarıq ki, bu ağac Göydəki ruhlar dünyasının rəmzidir. Belə çıxır ki, Mədinə deyəndə Göydə yaradılmış dünya ağacı rəmzində olan aləm başa düşülməlidir ki, mühacirlər də məhz bura köçmüş müqəddəslərin ruhlarıdır. Əgər D. Rolun da fikirlərini nəzərə alsaq, məlum olar ki, Taba - Nuhun gəmisi (kovçeq) mənasını verən «qutu» və ya «konteyner»dir və məhz bu «sandıq» rəmzli qutuda Musa peyğəmbər uşaq ikən Nil sularına atılmışdır. Misir rəvayətinə görə isə Oziris Allahınının bu «qutu»sunu su Bibl/Qubl, yəni Babil və ya Qəbələdə sahilə atmış və o burada «ağac»da «ucalmışdır». Bu isə o deməkdir ki, Osiris elə ağac rəmzli Mədinə şəhəridir ki, o eyni zamanda ruhlar dünyasıdır. Qədim Misir yazılarının birində deyilir: «Evin keşikçisi, yenilməz Amenxotepin oğlu, yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu bildirir ki, mənə o dünyada lazımi qədər yemək gətiriləcək və onları sən harda yeyəcəksən sualına o – «gözəl sandıqda və ya gəmidə (kovçeq), hansında ki, görünəndə tərif himnləri oxunur: və mən məhz ora aparılacağam» deyir [18; 720]. Qutu, sandıq (kovçeq) rəmzinin eyni zamanda ruhlar dünyasının mənasını verməsi o deməkdir ki, burada «sandıq» deyəndə, yerin altında gizlənmiş Cəbərut aləmi, «ağac» deyəndə isə, kökləri bu aləmlə bağlı olan Mələküt dünyası başa düşülməlidir.

Mədinə rəmzi ilə eyni olan əl-Mədain rəmzi sasani iranın Ktesifon şəhərinin adıdır və ərəblərin sasanilərlə Kadisiyyə ətrafındakı qələbə vuruşundan sonra ona verilən addır. Buradakı «Kadisiyyə» rəmzi kadus eli mənasında ən qədim dövrlərdən Midiya ərazisində göstərilir. Ktesifon [KTS-FN] rəmzi də bu mənada Kadus-Fon [KDS-FN] rəmzində - Kadus elinin Pan (Fan/Afina) [FN=PN], yəni Alpan eli olması deməkdir. Lakin Ktesifon rəmzli Əl-Mədinə şəhəri bəzi mənbələrdə «Əl-Mədinə əl-Atika» adlanır ki, buradakı Atika [TK] rəmzi Kəbənin digər adı olan Beytül-Ətiqdir. Digər tərəfdən, mənbələrə görə, Məhəmməd peyğəmbərin adlarından biri də Taha [TH] olmuşdur ki, bu da Atika [TK] rəmzi ilə eyni mənalıdır [45; 351]. Atika/Ətiq [TK/TQ] rəmzi sufizmdə elə kuti/quti rəmzi ilə eyni olan Xuda [XD] rəmzindən yaranmışdır. Bu isə o deməkdir ki, Ktesifon şəhəri elə Kəbənin yerləşdiyi müqəddəs Mədinə şəhəridir.

Lakin Atik/Ətiq rəmzi mənbələrdə Utik kimi qeyd edilir və Arsakla bir yerdə Böyük Ermənistanın əraziləri kimi göstərilir. Erməni tarixçilərinə görə, Böyük Ermənistan dağılandan sonra Utik və Arsak sasanilər tərəfindən Albaniyaya birləşdirilmişdir [50; 224, 203]. Bu isə o deməkdir ki, Atik/Utik rəmzi Albaniya ərazisidir. Digər tərəfdən, «VII əsr Erməni coğrafiyası»nda Utik [TK] rəmzi Süni vilayətinin Sotk [S-TK] ərazisi kimi qeyd olunmuşdur. Stepan Orbelian yazır ki, Sisakanın 12 vilayətindən biri Sotkdır. 18-əsrə aid mənbədə isə bildirilir ki, Gürcüstanla sərhəddə Sadak ərazisi olmuşdur. Sotk, Sadak toponimlərinin Şadakban, Sadıklı, Sadaxlı və s. variantları Azərbaycan ərazisində indi də mövcüuddur [50; 123, 124]. Əgər Atik/Utik [TK] rəmzi qut/kut/xud [QT/KT/XD] rəmzləri kimi «Ata Ağa» mənasında Allah fikrini ifadə edirsə, Sotk rəmzi [S-TK] «issi-Ata Ağa», yəni Allah ruhu mənasını verir. Sokt [STK] rəmzi eyni zamanda kadus/katuz [KDS/KTZ] rəmzləri ilə eyni mənalıdır. Bu isə o deməkdir ki, Sotk rəmzi qədim Misir yazılarında Sexet adlanan ilkin materiya sahələridir.

Qədim Misir mətnlərinin birində Ra, oğlu Qora deyir: «Ey Qor, qanadlı disk, sənin etdiyin qəhrəmanlıq iki dəfə şöhrətlidir (urui tenten), sən ərazini təmizlədin». Ra Tota dedi: «Buna görə də Bexdetli Qorun sarayı «Əyalətin hökmranı, hansı ki, təmizlənmiş» adlanacaq və bu günə qədər də belə adlanır. Buna görə də onun kahinini bu günə qədər  Ur-Tenten adlandırırlar. Və Ra Tota dedi: «Düşmənlər və Set qoy Isida və oğlu Qora verilsin və onlar onunla nə istəsələr etsinlər». Və O və oğlu Qor, bu vilayətdə tufan (bədbəxtlik) olan zamanı öz nizələrini ona soxdular və Allahın Gölü o gündən bu günə ədər Şe-en-axa adlanır». Setin başını kəsən Qor və Isida onu ayağından öz vilayətinə dartır və Tot deyir ki, bu gündən Qorun vilayətinə gətirilmiş bəla «Atek» adlanmalıdır və bu günə qədər də belə adlanır. Və bundan sonra qanadlı disk, yəni Günəş, düşmənlərin başını kəsən Qorun amuleti, yəni rəmzi olur [18; 96]. Buradakı Şe-en-axa ŞNX (Azərbaycanın Gədəbəy rayonu ərazisində Şınıx kənd adı) rəmzi erməni mənbələrində Sünik kimi qalmışdır və Gelarkünidə yaradılmış ruhlar ölkəsi mənasındadır. Atek (Atiq/Utik) rəmzinin, Qorun vilayətinə gətirilmiş bəla mənasında olması isə rəmzi mənada Ata-nın, yəni Amonun - Ağa, yəni ilkin materiya olan «K», «Q» və s. rəmzlərlə birləşməsi deməkdir. Deməli, Atik rəmzi Göyləri tutmuş Ata - Allah mənasındadır.

Bütün bunlar o deməkdir ki, Mədinəyə köç deyəndə Göydəki ruhlar dünyasına, yəni qədim Misirin Sexet səhrasına köç başa düşülməlidir ki, bu sahələr eyni zamanda Göy sahələridir. Quranın 49-cu surəsi «Əl-Hucurat» adlanır və «otaq» kimi tərcümə edilmişdir ki, bu da o dünyanın otaq rəmzində olması və hicrət edənlərin bu otaqda yaşamaları mənasındadır. Quran hicrət edənlər haqqında yazır: «Həqiqətən, kim ki iman gətirib hicrət etmiş və Allah yolunda öz maddiyyəti və ruhi ilə mübarizə aparırdı, və kim ki sığınacaq verdi və kömək etdi – onlar bir-birlərinə yaxındırlar. Kim ki, iman gətirdi, lakin köç etmədi – onlar köç etməyənə qədər onlarla heç bir yaxınlığı yoxdur!  Əgər onlar dinlə bağlı köməklik istəsələr, aranızda əhdi olan tayfanın əleyhinə yardım istisna olmaqla onlara kömək etməyiniz lazımdır. Allah etdiklərinizi görür!... Kimlər ki iman gətirib hicrət etmiş və Allah yolunda öz maddiyyəti və ruhi ilə mübarizə aparırdılar, - onlar dərəcə ilə Allah yanında yüksəkdədirlər: onlar – xeyrə qovuşanlardır!... Sıxışdırılandan sonra Allah yolunda hicrət edənlərə Biz dünyada gözəl bir yerdə sakin edəcəyik, Axirət mükafatı isə daha böyükdür. Əgər onlar bilsəydilər!... Allah yolunda hicrət edib öldürülənləri və ölənləri isə Allah gözəl ruzi (məkanı) verəcəkdir. Şübhəsiz, Allah bəxş edənlərin ən yaxşısıdır!» (Quran, 8:72, 9:20, 16:41, 22:58). Burada, Allah yolunda öz maddiyyəti və ruhi ilə mübarizə apararaq hicrət edənlər deyəndə, Allahın yaxın əshabələri olan qamərlər nəzərdə tutulur ki, onlar Göydə ən ali məqamdadırlar və qədim mənbələrdə onlar da Allahlar sayılırlar. Adi hicrət deyəndə isə möminlərin iman gətirərək, yəni müsəlman olaraq ölmələri nəzərdə tutulur ki, Allah onların günahlarını bağışlayıb ruhlar dünyasında onlara yer verir. Quran yazır: «Kim Allahın yolu ilə hicrət etsə, yer üzündə bolluq, sığınacaq və genişlik tapar. Kim ki öz evindən çıxaraq, Allahın və onun peyğəmbərinin yanına köç edirsə,  sonra onu ölüm haklayırsa – onun mükafatı Allahın üzərindədir: Allah bağışlayandır, rəhmlidir… Həqiqətən Allaha iman gətirənlər, köç edənlər və Allah  yolunda hicrət edib savaşanlar Allahın rəhmətini umarlar. Allah bağışlayan və rəhm edəndir (Quran, 4:100, 2:217). Deməli, hicrət deyəndə, insan ruhunun ölüm şahlığına getməsi başa düşülməlidir ki, bu şahlığın da adlarından biri Mədinə, yəni Midiyadır.

Buxarinin və s. qədim müdriklərə görə Mədinə şəhəri dünyanın ən müqəddəs şəhəridir. Buxari yazır: «Anasın bildirdiyinə görə, peyğəmbər demişdir: «Mədinə, filan yerdən filan yerə qədər müqəddəs ərazi sayılır və burada ağac kəsmək, günah iş tutmaq olmaz və kim ki burada günah işlətsə, Allah, mələklər və bütün insanlar tərəfindən lənətlənəcək» [44; 1867]. Günah iş tutmuş insanın, dinindən aslı olmayaraq bütün insanlar, mələklər və Allah tərəfindən lənətlənməsi, bu yerin təkcə Islam əhli üçün yox, bütün bəşər övladları üçün müqəddəs yer olması deməkdir. Buxarinin, Abu Xurayrdan, peyğəmbərə istinadən gətirdiyi sitatalara görə isə peyğəmbər demişdir: «Mədinənin iki püskürülmüş sahənin arasındakı ərazisi mənim vasitəmlə müqəddəs elan edilmişdir… Mənə bildirilmişdi ki, (başqa) şəhərləri udacaq Yasrib şəhərinə (daxil olum) və bu şəhər Mədinədir ki, dəmiri üfürüb yanmış dəmirə çevirən dəmirçi körüyü kimi (pis) adamları uzaqlaşdırır… Həqiqətən iman Mədinəyə, ilan öz yuvasına (təhlükə zamanı) qayıtdığı kimi qayıdacaq… Mədinəyə girişdə mələklər var olduğu üçün ora nə taun nə də dəccal daxil ola bilmir» [44; 1869, 1871, 1876, 1880]. Bu isə o deməkdir ki, Mədinə, qapısında mələklərin durduğu Allahın Mülküdür ki, məhz buradan Cəbərut və Mələküt aləminə yol başlanır. Burada qeyd olunan «iki püskürülmüş sahə» rəmzi, bizim yuxarıda yazdığımız subasma hadisəsidir ki, bu ritual zamanı Göydən tökülən kişi suları ilə yerdən qalxan qadın suları birləşmiş və Qurana görə bu zaman Göyün qapıları şırıltı ilə tökülən su ilə açılmışdır və yerdən püskürülün su əvvəldən təyin edilmiş iş üçün birləşmişlər. Bu zaman köpük kül kimi getmiş, insana lazım olan isə yerdə qalmışdır. Yerdə qalan isə yazdığımız kimi, subasma torpağı olan Ta-Meri, yəni Misir torpağıdır. Belə çıxır ki, Mədinə şəhəri elə Göydə yaradılmış Misir torpağıdır. Imanın Mədinəyə, ilanın öz yuvasına qayıtdığı kimi qayıtması isə, axirətdə əsil həqiqətin açılması və onun əvvəlki şan-şöhrətinin qayıtması deməkdir. Lakin burada eyni zamanda ilan rəmzli ilkin materiyanın da bura yenidən axması başa düşülməlidir ki, bu da Mədinənin, iki dənizin kəsişdiyi Bərzax rolunda olması deməkdir və s.

Misirlilərin «Ölülər kitabı»nda ilan rəmzi ilə bağlı deyilir: «Isida, oğlu Qorla Bexdetli Qorun düşmənlə vuruşduğu yeri Tot – «Aat-Şatet» adlandırır… Set fışıldayan ilan cildini alaraq bu vilayətdə yerin altına girir. Və Ra deyir: «Set fışıldayan ilan cildinə girdi. Qor Isida oğlu Qor, qırğı başlı keşikçi olaraq, onun gizləndiyi yerdə olsun ki, ilan heç vaxt oradan çıxa bilməsin». Və Tot dedi: «Qoy bu vilayət Xemxemet adlansın», və o gündən bura elə də adlanır. Və Isida oğlu Qor, qırğı başlı keşikçi simasında orada anası ilə məskən saldı: bu bax, belə baş vermişdir» [18; 97]. Qorun, anası ilə birlikdə burada məskən salması, Qurana görə, Isa (Xrist - Qor-Set) peyğəmbərin anası Məryəmlə birgə Şərqdə bir yerə çəkilməsi və onlarla arasında pərdə olması mənasındadır (Quran, 19:16,17). Xemxemet rəmzi isə Kemet rəmzi kimi, Qam Atanın eli (Misir) mənasındadır.  

Set rəmzi ilə bağlı gətirdiyimiz sitatda biz bildirdik ki, Setin (Sata) özünü, yaşı çox olan ilan adlandırması, onun hər gün ölməsi və yenidən dirilməsi, yeniləşməsi və gün-gündən cavanlaşması - onun təbiətin yeniləşməsi rəmzində günlərin, illərin bir-birini əvəz etməsi mənasındadır. Lakin ilan rəmzli Set mənbələrdə eyni zamanda «Geliopolda yaşayan Allah» adlandırılır. Qora həsr olunmuş himndə deyilir: «Tot deyir və bu Allah [aşağıdakıları] bildirir: «Mən, Şet[enudan olan] Qoram. Sən ey mağarada olan, ey mağarada olan. Sən ey mağaranın qapısında olan. Sən ey yolda olan. Sən ey yolda olan. O Urmerdir (Mnevis), hansı ki hər bir insana və heyvana yaxındır. O Iunuda (Geliopol) olan Set Allahına bənzərdir. O Əqrəb [Allahıdır] ki, Böyük Evdədir (Xet-ur). Onu dişləmə, çünki o Ra-dır, Onu sancma, çünki o Totdur. Onu öz zəhərinə məruz qoyma, çünki o Nefer-Temdir. Ey hər bir ilan, hər bir ilan, ey hər bir anteş (əqrəb), hansı ki, öz ağzı ilə dişləyir, öz quyruğu ilə sancır, onu öz ağzınızla dişləməyin, öz quyruğunuzla sancmayın… Mən Totam, mən Qoru gözləmək və əqrəbin, Qorun hər bir əzasında olan zəhərini qovmaq üçün Göydən enmişəm. Sənin başın sənə məxsusdur, Qor: o Ureret tacını möhkəm daşıyacaq. Sənin gözlərin sənindir ey Qor, [çünki] Qeba oğlu Qorsan… Sənin qarnın sənə məxsusdur Qor, və onda olan övladların – Allahlardır, onlara əqrəbin zəhəri dəyməyəcək [18; 131, 132]. Bu isə o deməkdir ki, həyata yeniləşmə verən ilkin materiya rəmzi olan Set bilavasitə Geliopolda, yəni Midiyanın (Mədinə) Gel şəhərindəki mağarada «bərkidilmişdir». 

Lakin Mədinə rəmzi eyni zamanda Mədinət əs-Salam rəmzi ilə eynidir ki, bu da 762-ci ildə xəlif əl-Mansur tərəfindən əsası qoyulan Bağdad şəhərinin rəsmi adıdır. Qədim Misir mətninə görə də Teb, yəni Tuba (Mədinə/Midiya) şəhəri eyni zamanda Bağdad, yəni Bexdetlə eynidir. Bexdetdən olan Qor və qanadlı disk haqqındakı rəvayətdə Tot deyir: «Teb şəhəri gərək Bexdetli Qor adlandırılsın» və bu günə qədər o belə adlandırılır [18; 92].

Mədinət əs-Salam adındakı Salam rəmzi bizə deyir ki, burada söhbət yəhudilərin üç dinin müqəddəs şəhəri olan «Səlim», yəni Yerusəlim şəhərindən gedir ki, mənbələr çox vaxt onu sadəcə Səlim adlandırırdılar. Eyni zamanda Səlim [SLM] rəmzi Islam [SLM] rəmzi ilə eyni mənalı olduğu üçün, belə nəticə çıxarmaq olar ki, «Mədinət əs-Səlim» deyəndə, «Islam ərazisi» mənasını verən «Dar əl-Islam» başa düşülməlidir. Bu isə yuxarıda yazdığımız kimi, Dar əl-baka, Dar əl-sulx, Dar əl-axir rəmzləri ilə eyni olan «Dar əl-islam» rəmzinin, axirətdə - Göydəki ruhlar dünyasında baş verəcək hadisələrlə bağlılığına işarədir. Digər tərəfdən, başqa bir nəticə də çıxarmaq olar ki, müqəddəs Yerusəlim şəhəri elə Allahın və mələklərin qoruduğu müqəddəs Mədinə şəhəridir. Mədinənin eyni zamanda Bağdad adlanması isə bu şəhərin, qədim Misirin Bexdet şəhəri ilə eyni olması nəticəsini verir. Belə çıxır ki, Mədinə, Bağdad, Yerusəlim və rəmzlər altında qədim mənbələrdə Göydəki ruhlar dünyası və bu ruhlar dünyasına başlanan yol, yəni Allahın yerdəki Mülkü nəzərdə tutulmalıdır.

Qəbul olunmuş məntiqə görə, mühacirlər ona görə müsəlmanların elitası, yəni ali təbəqəsi sayılırdı ki, onların əsas xidməti - imana görə qohumluq əlaqələrini kəsmiş, evlərini və mülklərini qoyub  ustadlanının, iman müəllimlərinin ardınca getmişdilər [36; 177]. Həqiqətən də, mühacir rəmzi ilə eyni kökdən olan «həcər» rəmzi – son qoymaq, ayrılmaq, tərk etmək mənasındadır ki, bu da ruhun bədəni tərk edib Göydəki aləmə qalxması deməkdir.  

Həcər rəmzini başa düşmək üçün Buxarinin hədislərinin birinə nəzər salaq. Buxari, Ibrahim peyğəmbərlə bağlı rəvayəti, Əbu Xurayrın, Allahın elçisinin dilindən eşitməsinə əsasən yazır ki, deyilənə görə, Ibrahim peyğəmbər üç dəfə yalan danışmışdır ki, bunun da ikisi Böyük və Qüdrətli Allaha görə olmuşdur. Ibrahim, «Sara ilə birlikdə (köç edəndə) isə, onlar (hansı-sa bir kəndə gəldilər ki, orada) zalım bir hökmdar var idi və (bu zalım hökmdara) dedilər: Burada naməlum bir adamla birgə ən gözəl qadınlardan biri var. Bu zaman o (Ibrahimin yanına adam) göndərdi və o (ondan), soruşdu: «Bu (qadın) kimdir?» O cavab verdi: «(Bu) mənim bacımdır», sonra o Saranın yanına gəldi və dedi: «Ey Sara, bu dünyada səndən və məndən başqa imanlı adam yoxdur: o ki, qaldı bu (çara), o məndən (sənin haqqında) soruşudu, və mən ona dedm ki, sən mənim bacımsan, mənim dediyimi inkar etmə!» - daha sonra isə (çar) onun ardınca (adam) göndərdi. O (bu çarın) yanına gələndə, o ona yaxınlaşmaq (istədi) ki, ona toxunsun, lakin bu zaman (gözlənilmədən) xırıldamağa və ayaqları da dartılmağa başladı. Onda o, yalvarmağa başladı: «Xahişlə Allaha müraciət et və mən sənə pis heç bir şey etməyəcəyəm!» - bundan sonra o, Allahı çağırdı və O onu buraxdı. Daha sonra o yenə də ona toxunmağa (cəhd elədi), lakin onun tutması daha güclü formada oldu və o (yenə) yalvarmağa başladı: «Xahişlə Allaha müraciət et və mən sənə pis heç bir şey etməyəcəyəm!» - bundan sonra o Allahı çağırdı və O onu buraxdı. Bu halda o öz yanına qapıçını çağırdı və dedi: «Həqiqətən, siz mənim yanıma insan yox şeytan gətirmisiniz!» - sonra (Saraya) qulluq üçün Həcəri verdi [(Əhdi-Ətiqdə – Aqar) Ismailin anası Həcər] (və buraxdı) və o (Ibrahimin) yanına qayıtdı, hansı ki, bu zaman ibadət edirdi. O ona əli ilə (soruşmaq üçün) işarə etdi ki, «Nə yeniliklər var?» - o dedi: «Allah kafirin fitnəsini özünə qarşı çevirdi və bizə Həcəri verdi. Bu hədisi çatdıran Əbu Xurayr dedi: «Və o sizin ananızdır, ey Göy sularının övladları» [44; 3358]. 

Bu rəvayəti başa düşmək üçün rəmzlərin açılışına xüsusi fikir vermək lazımdır. Burada Sara ilə birlikdə köç deyəndə Amon Allahın ruhunun ilkin materiyaya səyahəti başa düşülməlidir ki, ilkin materiya da təbiət qanunu olduğu üçün zalım hökmdar kimi amansızdır. Ibrahimin Saranı bacısı kimi qələmə verməsi, Ibrahimin ruhunun qadın rəmzli olması deməkdir ki, bu da insanın canının bacısı rəmzindədir. Zalım hökmdarın ona toxunmaq istəməsi isə ilkin materiyanın bu ruhu candan çıxarmağa meyilliliyi başa düşülməlidir. Hökmdarın Saraya toxunması zamanı xırıldamağa və ayaqları da dartılmağa başlaması, Ibrahim peyğəmbərin ruhunun bədəndən çıxması zamanı ekstatik vəziyyətə düşməsi mənasındadır. Saranın burada şeytan adlandırılması, insan ruhunun ilkin materiyanı dərk etməsi, hər şeyi başa düşməsi deməkdir ki, bu da möcüzəli bir hadisədir. Saraya qulluq üçün Həcərin verilməsi isə Ibrahim peyğəmbərin ruhunun bu hadisədən sonra istədiyi zaman bədənini tərk edib, Göylər aləminə səyahət etmənin yollarını başa düşməsi deməkdir. Saranın qayıtdığı zamanı Ibrahim peyğəmbərin ibadətdə olması elə bu hadisənin ibadət vaxtı, yəni bodi (ekstatik) vəziyyətində baş verməsinə işarədir. Həcərin övladlarının eyni zamanda «Göy sularının övladları» adlanması isə, bu nəslin bilavasitə  Həcər vasitəsi ilə, yəni ekstatik vəziyyətdə qazanılması deməkdir ki, ilkin insan bilavasitə bu hadisə ilə bağlı ritualdın sonra Kamil Insana çevrilmişdir. Eyni zamanda bu, o deməkdir ki, Həcər övladları Göydən gəlmiş ərəb – kutilərin övladlarıdır.

Buxarinin hədislərinin birində isə deyilir ki, «mühacir və ənsarilər Mədinənin ətrafında xəndək qazmağa başladılar və onlar «torpağı öz bellərində daşıyaraq» deyirdilər – Biz Məhəmməd peyğəmbərə and içmişik ki, nə qədər ki sağıq, islama sadiq olacağıq. O ki qaldı peyğəmbərə, o onlara (bu sözlərlə) cavab verdi: Ey Allah, həqiqətən, əbədi dünyadan başqa xeyirli bir şey yoxdur, ənsarilərə və mühacirlərə xeyir-dua ver!» [44; 2835]. Bu hədisdən belə çıxır ki, xəndək qazan ənsarilər və mühacirlər, bu ritualla Göydə yaradılmış əbədi ruhlar dünyasınının torpağını Göy aləminə rəmzi olaraq «bellərində daşımışlır». 

Ət-Təmiminin gətirdiyi hədislərin birində Əl-Bəqvi deyir ki, «Bu ayə, o müsəlmanlar haqqında göndərilmişdir ki, onlar Məkkədə qalmış və  köçürülməmişlər (hicr). Allah onları iman adı ilə çağırmışdır. Köçürülmənin məcburiliyini Sünnə də deyir. Peyğəmbər bildirmişdir: «Köçürülmə, tövbə kəsilməyənədək  kəsilməyəcək, tövbə isə, Günəş Qərbdən çıxanda kəsiləcək» [25; Üçüncü prinsip]. Burada köçürülmə, möminlərin ruhlarının, axirətə qədər cənnətə köçürülməsi mənasındadır. Məkkədə qalmış müsəlmanlar deyəndə, ölüm şahlığı olan Qadesin, yəni kaduslar elində qalmışlar nəzərdə tutulur ki, biz onların türklər nəsli olan karluk və xalluxlar olmasını yazdıq. Buradakı, Günəşin Qərbdən çıxması rəmzi ilə əlaqədar isə biz yazdıq ki, ən-Nəvavinin hədisinə görə, Qərbdə qapı var ki, Allah onu Yer və Göyü yaradanda, tövbə üçün açıq yaratmışdır və onlar, oradan Günəş çıxacağı vaxta qədər bağlanmayacaqlar. Günəş rəmzi isə burada Mehdinin rəmzidir ki, onu, yazdığımız kimi, axirətdə çıxacağı ilə əlaqədar «gecə Günəşi» də adlandırırlar. Quranda bu rəmz haqqında deyilir: «Allahın verdiyi hökmranlıqla bağlı Ibrahimlə Rəbbi barəsində mübahisə edəni görmədinmi? «Mənim Tanrım həm dirildir və həm də öldürür» dediyi zaman o – «Mən həm dirildir və həm də öldürürəm» demişdi. Ibrahim ona: «Allah Günəşi Şərqdən doğurur, bacarırsansa, sən onu Qərbdən doğur» deyəndə o donub qalmışdı. Həqiqətən Allah kafirləri düz yola yönəltməz» (Quran, 2:258). Bu isə o deməkdir ki, Allah axirətdə Mehdinin Günəşini Qərbdən çıxaracaq və «əgər kimsə Allah kimi Qərbdən yeni Günəş çıxara bilərsə, çıxarsın» deyəndə – «kim yeni Mehdi obrazı yarada bilərsə, yaratsın» mənası başa düşülməlidir. 

Qədim Misir yazılarında, axirətdə varistək qalxan Mehdinin Günəşi də məhz Ra simasında qeyd edilir. Ra-ya həsr olunmuş mətndə deyilir: «Sən üfüqə qalxanda: sən hər iki ölkəyə firuzəvi işıq saçırsan, ey Ra, sən, hansı-ki Xeru-Xutisən (Xarmaxis), Ilahi uşaq-insan, əbədilik varisi, öz-özünü yaratmış, yerin şahı, Duatın hökmdarı, Aukert ərazisinin hakimi, sən sudan çıxırsan, sən Nun Allahının sularından yaranmısan, hansı ki səni oxşayır və sənin əzalarına yol göstərir» [18; 324]. Bu mətndən açıq aydın olur ki, ilkin sulardan yaranan varis də hər iki torpağa nur saçacaq və ölüm şahılığının hakiminə çevriləcəkdir. Varisin burada Xeru-Xuti adlanması onun Qorqud rəmzində olması deməkdir ki, mətnlərdə o Bexdetli Qor kimi də qeyd olunur: «Və Bexdetli Qor öz qayığında bir az da üzdü və Tex-Xeri (Apollinopolis Magna) şəhərində sahilə çıxdı. Və Tot dedi: «Üfüqdən qalxmış işığın yaranması, düşməni, olduğu simasını məhv etdi və bu gündən sonra o (sağ əlində hökmdar əsası, sol əlində «anx» rəmzi, başında Şimal və Cənub tacları olan qırğı başlı, kürsü üzərindəki taxtda oturmuş Allah) – «Üfüqdən qalxmış işığın yaranması adlandırılacaq» [18; 103]. Digər bir mətndə Osiris Auf-anx deyir: «Ilahi güc qalxır və üfüqdə nur saçır və Atum Allahı, ondan tökülən o ətirli şeydən qalxır. Xu Göydə nur saçır və Xet-Benbenet şadlanır, çünki onların arasında elə forma var ki, hansı ki özlərinə bənzəyir: məbədgahda qışqırıq səsi eşidilir və sevinc səsi gəlir və şənlənənlərin səsi bütün ölüm şahlığına yayılır və ona Atum və Xeru-Xutinin (Xarmaxis) əmri ilə tərif oxunur [18; 587]. Burada ətir rəmzi, qədim mənbələrdəki nur, bərəkət mənasında bilavasitə ilkin materiyanın rəmzidir ki, Göyə qalxan Günəş məhz bu materiyaya bürünərək nur saçır və s.

Misirlilərin «Ölülər kitabı»na görə, Plutarx Osiris haqqında – Qərbdə qalxan Ay kimi danışır. Ümumiyyətlə, araşdırıcıların yazdığına görə, misirlilər Şərqi - ön hissə və ya dünyanın üz hissəsi, Şimalı – onun sağ tərəfi, cənub tərəf – onun sol tərəfi kimi qəbul etmişlər [18; 169]. Misirin müqəddəs matəm mahnısında bildirilir ki, Osiris - «dünyanın sağ tərəfində doğuldu və sol tərəfində öldü». Ölüm şahlığı olan Manu ölkəsi isə Günəşin batdığı dağın Qərb hissəsidir [18; 315].

Buxari, Anasın sözlərinə əsasən yazır ki, peyğəmbər hərbi yürüşlərin birində demişdir: «Həqiqətən, Mədinədə, üzürlü səbəbə görə adamlar qaldılar, lakin buna baxmayaraq, biz hansı dağ yolları və vadilərlə gəlməmizə baxmayaraq (bizimlə idilər) [44; 2839]. Buxarinin yazdığından belə çıxır ki, Mədinədə qalan, yəni mühacirlərin orada qalmasına baxmayaraq, onlar ruhən, dağ və vadidəkilərdə, yəni ruhlar dünyasının keçidi olan Allahın Mülkünün yerləşdiyi yerdədirlər. Bu isə ona işarədir ki, Göydəki mələklər, Allahın yerdəki Mülkü ilə sıx təmasdadırlar. Lakin digər yerdə Buxari yazır ki, peyğəmbər demişdir: «Mən sizə ənsarinərin qayğısına qalmağı tapşırıram, çünki onlar həqiqətən mənə yaxın insanlardır və mənim sirlərimin gözətçiləridir. Onlar öz vəzifələrini yerinə yetirdilər, lakin onlara qanuni çatacağını almadılar və (ona görə də) onların yaxşı işlər görənlərində (yaxşı işlərini) qəbul edin, pis iş tutmuşları bağışlayın» [44; 3799]. Peyğəmbərin, ənsariləri sirlərinin gözətçiləri adlandırması, əsil ənsarilərin bilavasitə Allahın Mülkündə yaşaması ilə bağlıdır ki, bilavasitə onlar, yəni müqəddəs Qüds/Qades torpağında yaşayan kaduslar Allahın Mülklərini gözləyirlər. Qeyd etmək istərdik ki, N. K. Rerix özünün «Nur saçan Şambala» əsərində qədim azəriləri - böyük sirləri bilən «Böyük Azərilər» (Velikie Azarı) adlandırır və bildirir ki, bu sirlər insanlara açılacaq və bütün həyatı dəyişəcək [176]. Bu isə ənsarilərin elə Azərilər olması mənasındadır.

Ən-Nəvavi də köçürülmənin iki yolunu qeyd edir ki, bu da Allaha görə, ailə  və yaşayışa görədir: «Buna görə də, kimin ki, köçürülməsi Allaha və peyğəmbərə görə olmuşdur (Məkkədən Mədinəyə olan dini köçürülmə) – köçürülmə Allaha və peyğəmbərə görə olan köçürülmə sayılır. Kimin ki, köçürülməsi həyati mənafeyinə görə və ya evlənmək xatirinə olmuşdur - bu köçürülmə, onların məqsədinə görə sayılır» [177; 1]. Bildirmək lazımdır ki, buradakı dini köçürülmə, dünyanın yaradılması zamanı olan köçürülmədir ki, bu köçürülmə də ilkin insanlar olan nəhəng qamərlərin köçürülməsidir ki, onlar Allahın ətrafın təşkil etmək üçün bir-birlərini öldürmüş və mələklər nəslinə çevrilmişlər. Həyati mənafeyə və evlənmək məqsədi ilə köçürülmə deyəndə isə, möminlərin axirətə qədər cənnnətə olan köçürülməsi nəzərdə tutulur ki, onların hüquqları, Allahın ətrafını təşkil edənlərdən çox azdır.

Buxari yazır: «Deyilənə görə, Anas bin Malikdən soruşdular: «Eşitmisən ki, peyğəmbər – «Islamda ittifaq yoxdur?» desin və (buna) o belə cavab verdi: «Peyğəmbər Qüreyşlərlə ənsarilər arasındakı ittifaqı mənim evimdə bağlamışdır» [44; 2294]. Bildirmək istərdik ki, mühacirlərlə ənsarilər, Məkkədən Mədinəyə köçürüləndən sonra, peyğəmbərin məsləhəti ilə sədaqət andı içib əhd-peyman bağlamışlar ki, Quranda bu mənada Allah deyir: «…And içib əhd-peyman bağladığınıza, onların paylarını verin!» (Quran, 4:33). Burada payların verilməsi deyəndə, qurban və s. mərasimlər vasitəsi ilə onların ruhlarına olan pay nəzərdə tutulur ki, o dünyada bunlar qida kimi qəbul olunur. 

Quran yazır: «Həcci və ümrəni Allaha xatir tam yerinə yetirin. Çətinlik zamanı lazımi yüngül olan qurbanı göndərin. Qurban yerinə çatmayana qədər başınızı qırxdırmayın. Əgər sizdən xəstə və ya başağrısı olan varsə, fidyə olaraq oruc tutmalı və ya sədəqə verməli və ya qurban kəsməlidir. Siz təhlükəsizlikdə olanda isə, kim ki, həcc ziyarətindədir, ona yüngül olan qurbanlıq heyvanından: tapmayanlar isə üç gün həccdə, yeddi gün dönəndən sonra tutmalıdır ki, bu da tam on gün edir. Bu, ailəsi Məscidül-Həramda olmayanlara aiddir. Allahdan qorxun və bilin ki Allahın əzabı şiddətlidir» (Quran, 2:196). Buradakı çətin zaman, ümrü və saçın qırxdırılması rəmzləri, axirətlə bağlıdır ki, biz bu haqda aşağıda yazacağıq.

Peyğəmbərin məsləhəti ilə mühacirlərin ənsarilərlə bağladığı sədaqət andı, bizim yadımıza Əhdi-Ətiqdəki Allahla insanlarla arasında bağlanan müqaviləni salır ki, bu da Ararat dağında bağlanmışdır [8; Bıt.8:4, 9]. Burada mühacirlər, Göydə Allahın əshabələrini təşkil etdiyi üçün Allah tərəfindən çıxış edirlər. Qədim Misir mətnlərində, Göydə yaşayan bu müqəddəslər Allahlar ittifaqı adlandırılır: «Yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Ra özünün milyon il yaşayış yerində oturmuşdur. O, Allahlar ittifaqını və o Ilahi varlıqları ki, simaları gizlidir, kim ki Xepri məbədgahında yaşayır, kim ki Baxa (Nilin daşması - subasma) Allahını yeyir və Göyün işıq tərəflərinə və əksinə gətirilənlərdən içir, onları çağırmışdır» [18; 462].

Qüreyşlərlə ənsarilərin arasındakı müqavilənin Anas bin Malikin evində bağlanması, Allahın «Mülkü»nün [MLK] məhz Malikin [MLK] evi olması deməkdir. Burada mühacirlər – «Qüreyşlər» adlanır ki, Qüreyş rəmzi də Qoris/Xoris mənasında Qor/Xor Allahının ruhu deməkdir. Belə çıxır ki, Göydəki ruhlar dünyasına köçmüş nəhəng qamərlər elə Qor/Xor Allahının ruhu mənasındadır ki, bu da onların Allah kimi qüdrət sahibləri olması deməkdir. 

Buxari yazır: «Deyilənə görə, Anas bin Malik demişdir: «Peyğəmbər (ənsarilər üçün) Bəhreyndə torpaq sahəsi kəsmək istəyəndə, ənsarilər dedilər: «(Biz onu qəbul etməyəcəyik), o vaxta qədər ki, sən bizim sahələrimiz kimi, mühacir qardaşlarımız üçün (eyni sahələr) kəsəsən. (Bu zaman peyğəmbər) (ənsarilərə) dedi: Məndən (Mənim ölümümdən) sonra, siz görəcəksiniz ki, üstünlük (digərlərinə verilməyə başlanacaq), mənimlə görüşənə qədər dözün (yəni, Məhkəmə günündə görüşənə qədər dözün) və sizin işlərinizə görə tam əvəz ödəniləcək, sizi incidənlərdən isə tam əvəz çıxılacaq» [44; 2376]. Bu isə o deməkdir ki, peyğəmbər, yəni Amon Allahının obrazı, yerdəki ənsarilər üçün Mülk tikməzdən əvvəl Mələkütü düzəltmiş və mühacirləri ora köçürmüş və sonra ənsarilər üçün yerdə Mülk, yəni Allah evi tikmişdir.

Biz yuxarıda Ən-Nəvavinin hədislərindən sitat gətirib yazdıq ki, peyğəmbər ənsarilərdən birinə - «Həqiqətən, üstünlüyü digərlərinə verəcəklər, mənimlə hovuz yanında görüşənədək dözün» demişdi. Bu və əvvəlki hədisdə Məhəmməd peyğəmbərin ənsarilərlə yenidən hovuz ətrafındakı görüşü, axirətdə Amon Allahının gözə görünəcəyi və bütün günahkarları cəzalandıracağın mənasındadır. Təfsirlərə görə, buradakı hovuz deyəndə Köüsər (Xızır rəmzi ilə eynidir) suyu nəzərdə tutulur ki, axirətdə susuzlara rahatlıq verəcək. Buradakı ənsarilərin birinin hakim olması istəyi isə, axirətdə gələn Mehdinin də ənsari nəslindən olması deməkdir.

Digər tərəfdən, hədisdə ənsarilərin incidilməsi və əzablərə düçar olunması fikri, bizim yadımıza Musa ilə bağlı bir əhvalatı salır. Deyilənə görə, Allah Musaya «Tövrat»ı verəndən sonra dedi: «Indi «Tövrat»ı Israilə başa sal. Musa: Dünyanın hökmdarı, - mən onu onlarçün yazaram, dedi. Allah isə: Mən onlara onu yazılı vermək istəmirəm, çünki bilirəm, gələcəkdə dünya xalqları yəhudilər üzərində ağalıq edəcək, onların «Tövrat»ını əlindən alacaq və onlara nifrət edəcəklər» [178; 58]. Buradakı Israil/Izrael [SRL/ZRL] rəmzi Azərel [ZRL] rəmzi ilə eynidir ki, bu da Azər eli, yəni Oziri/Osiri Allahının eli kimi başa düşülməlidir. Tövrata görə Elazər (Azər eli), Leviinin, yəni Albanın nəvəsi, Aran/Harunun isə oğludur və s. 

Məhəmməd peyğəmbərin hovuz yanındakı görüşü – Tövratda Yaqubun Lavanın qızı Raxil (Rəhilə) ilə quyunun yanındakı görüşü kimi başa düşülməlidir. Biz bilirik ki, Xarranda (Arranla eyni mənalıdır) Yaqub yuxuda Göyə qədər qalxan pilləkən görür və yuxudan ayılarkən deyir: «Həqiqətən bu yerdə Allah mövcuddur, mən isə bilmirdim! Sonra qorxaraq deyir: «bu yer nə qorxuludur! Bura Allah evindən başqa bir şey deyildir, bura Göyün qapısıdır». Yuxu gördüyü yerə böyük daş qoyan Yaqub onu «vefil», yəni «betel» (əl-beyt) – «Allahın evi» adlandırır [8; Bıt.28:16-22]. Sonradan Mesopotamiyaya qayıdan Yaqub Xanaan torpağındakı Sixem şəhərinə gəlib, şəhərin qarşısında sahə alaraq ora öz «çadırını salır» və orada qurbangah düzəldib Allahı çağırır [8; Bıt.33:18-20]. Yaqubun betel, yəni əl-beyt daşını «Allahın evi» adlandırması, Yaqub rəmzinin özünün, yəni Qaba elin elə ruhlar dünyası olması deməkdir ki, biz yuxarıda bu ruhlar dünyasının rəmzinin «vəhy çadırı» formasında olmasını yazdıq. Yaqubun Xarranda yuxu görməsi və bura daş qoyması rəmzi, yuxarıda yazdığımız axın sularının arasındakı təpədə Kəbənin yaradılması mənasındadır ki, burada daşın üstündə, «Ibrahim məqamında» Ibrahim peyğəmbər ev tikmiş, yəni ilkin suların arasında Qaba aləmi (vəhy çadırı) yaratmışdır. Bu rəmz isə eyni zamanda yazdığımız kimi, Marduk Allahının dünya sularında Yer və Göyün təməl evinii tikməsidir. Belə çıxır ki, Məhəmməd peyğəmbərin hovuz yanındakı görüşü axirətdə, ruhlar dünyasının yarandığı yerdə Allahın insanlarla görüşməsi mənasındadır.

Quranda hovuz yanında görüş eyni zamanda Musa peyğəmbərlə bağlanır və o Madyan sularının yanında baş verir: «Musa Madyan tərəfə gəldiyi zaman dedi: «Bəlkə Allah məni düz yolla aparacaq. O Madyan sularına çatanda, orada içizdirən bir dəstə adam tapdı. Onlara çatmamış kənara çəkən iki qadın tapdı. O dedi: «Sizin nə çətinliyiniz var?». Onlar dedilər: «Nə qədər ki çobanlar çəkilməmişdir, biz içizdirə bilmirik, bizim atamız çox qocadır!» (Quran, 28:22,23). Madyan/Madiam rəmzi ilə bağlı biz yuxarıda yazdıq ki, bu rəmz Midiya mənasındadır. Madyan suyunun yanındakı iki qadın rəmzi isə axirətdəki görüşdə Mehdi bir yox, iki obrazla təmsil edilir ki, bu haqda da biz fikrimizi bildirdik.

Biz yuxarıda yazdıq ki, Məkkənin Müqəddəs Məscidi Akilə, yəni Gelə vərəsəliklə verilmişdir. Quran isə Allahın vərəsəliklə öz quluna verdiyi torpağın bilavasitə cənnət bağı olduğunu yazır (Quran, 19:63). Bu isə o deməkdir ki, Gel, yəni Gelarküni nəslinə vərəsəliklə verilən torpaq, elə Məkkənin Müqəddəs məscididir ki, Göydəki cənnət bağı məhz bu məscidin üstündə (Alban dağının üstü) – Göydə yaradılmışdır. Belə çıxır ki, buradakı məscid – keçid dünyası olan və torpağın altındakı mağarada yerləşən Cəbərut, torpağın üstündəki Mülk – Gilar, buradakı dağların üstündəki aləm isə Mələküt, yəni ruhlar dünyası olan cənnətdir.

Rəvayətə görə, Məhəmmədin və əshabələrinin Məkkədən Mədinəyə (Yasrib) köçürülməsi (əl-Hicrə) zamanı ən axırıncı Məhəmməd və Əbu Bəkr gizli çıxdılar və Yəmən yolunun üstündəkə mağarada gizləndilər. Müsəlmanların inamına görə Allah hörümçək göndərdi ki, mağaranın ağzını hörsün. Axtaranlar ora baxmadılar və sonra Məhəmməd dolayı yolla Mədinə yoluna çıxdı. Məhəmmədin mağarada gizlənməsi və oradan Mədinəyə köçməsi, Onun Mehdi rolunda Midiyaya enməsi mənasındadır ki, zühur etməzdən əvvəl onun ruhu bu mağarada, yəni «əshabi-Kəhf»də yarandığı gündən axirətə qədər qalmışdır. Quran bu haqda yazır: «Yoxsa sən hesab edirsən ki, mağara (əshabi-Kəhf) əhli və Rəhim Bizim nişanələrimiz arasında möcüzə idi!» (Quran, 18:9). Burada Rəhim rəmzinin qeyd olunması, onun Mehdi mənasında olması mənasındadır ki, biz aşağıda bu haqda yazacağıq. Qurana görə, mağara əhli əshabi-Kəhfdə üç yüz doqquz il gizlənir və onların dəqiq sayı da qeyri-məlum göstərilir: «Onlar deyəcəklər: «Üç nəfər idilər, dördüncü isə köpək idi» və gizlin haqqında təxmini olaraq deyərlər: «Beş nəfər idilər, altıncı köpək idi». Başqaları isə «Yeddi idilər, səkkizinci köpək idi». De: «Mənim Allahım onların sayını yaxşı bilir. Onu çox az adamlar bilir… De: «Allah, onların orada nə qədər qalmasını daha yaxşı bilir. Göylərin və yerin qaibi ona aiddir. O hər şeyi yaxşı görür və yaxşı da eşidir. Onların Ondan başqa yardımçısı yoxdur və O heç kəsi Öz hökmünə şərik etmir!» (Quran, 18:10-25).

 Belə çıxır ki, Məhəmməd peyğəmbər burada, axirətdə bu mağaradan çıxan Mehdi obrazındadır. Xaricilər, əzrakilər, kərmatilər – hicrəni – «onların düşərgəsinə köç» adlandırırdılar. Xarici (Xor/Qor) və kərmati (Kər/Qor-Muta) rəmzinin Qor Allahı, Əzraki rəmzinin isə Oziri Allahının rəmzi olmasını nəzərə alsaq, başa düşərik ki, Məhəmməd peyğəmbər axirətdə dirilmiş Oziri/Osiris Allahının rəmzində olan Qor Allahının bədəninə köçəcək və s.

Mövzuya qayıdaraq qeyd edək ki, Buxarinin hədislərinin birində deyilir ki, Yala bin Umayyanın sözlərinə görə, bir dəfə o Umardan xahiş etmişdir ki, peyğəmbərə vəhy gələndə ona göstərsin. Bir müddət sonra Peyğəmbər öz əshabələri ilə Ciranda olanda bir nəfər ondan soruşur: «Ümrünü həyata keçirmək üçün ihram geyib ətirlənmiş adam haqqında nə deyə bilərsən». Bir müddət peyğəmbər dinmədi və ona vəhy gəlməyə başlandı. Umar isə Yalaya işarə verdi və o yaxınlaşıb gördü ki, peyğəmbər pərdə ilə örtüldü. Yala daxilinə baxanda gördü ki, peyğəmbərin sifəti qızardı və özü də xırıldamağa başladı. Vəhy qurtarandan sonra isə o, soruşdu, «ümrü haqqında sual verən kimdir? O dedi: «Ətiri bədənindən üç dəfə yu, bu cübbəni çıxart və həcc vaxtı etdiyini ümrü vaxtı da et» [44; 1536]. Bu o deməkdir ki, peyğəmbər bütün informasiyaları ekstatik vəziyyətdə, yəni bəglik vəziyyəti olan vəhylə alır. Quranda ekstatik vəziyyətə daxil olma haqqında Allah deyir: «Siz mütləq haldan hala keçəcəksiniz» (Quran, 84:19). Buxaridə bu ayə haqqında yazılır: «… siz mütləq haldan hala keçəcəksiniz», Ibn Abbas, Allah hər ikisindən razı olsun, demişdir: «Burada, bir vəziyyətdən digər vəziyyətə keçmədən söhbət gedir ki, bunu sizin peyğəmbəriniz demişdir, Allah ondan razı olsun» [44; 4940].

Həcc zamanı zəvvar qurbanlıq heyvanı qovaraq, özü ilə Məkkəyə aparır ki, bu da hədy adlanır. Hədislərə görə Peyğəmbər, ihrama bürünmə vaxtı ətirli yağdan istifadə edər, saçlarını kitrə ilə yapışdırardı [44; 1539, 1540]. Bu isə o deməkdir ki, həcc – sufinin sadəcə ekstatik vəziyyəti yox, çox mürəkkəb bir prosesinin mərasimidir. Buxari yazır: Ibn Umar demişdir: «Zul-Xulayfada, peyğəmbərin öz dişi dəvəsinə minməsini gördüm, ihram vəziyətinə isə o, onunla birlikdə qalxanda girdi» [44; 1514]. Digər yerdə isə Buxari qeyd edir ki, Həcc - yük yəhərində həyata keçirilir: «Anasın sözlərinə görə, peyğəmbər həcc zamanı, onun yükünü daşıyan dişi dəvənin yəhərində oturaraq hərəkət edirdi» [44; 1517]. Peyğəmbərin müxtəlif rituallar keçirməsi və burada qurbanlıqdan istifadə etməsi və ümumiyyətlə, həcc prosesinin yaxşı başa düşmək üçün qədim hind yazılarındakı rituallara nəzər salmaq vacibdir. 

Müdriklər yazır: «Xator öz işini himnlə görürsə, adhvaryu - qurbanlıq formulu ilə, müğənni isə oxumaqla, ümumilikdə, bu üç vasitə bölüşdürülür: bəs brahman öz işini nə ilə görür?» Demək lazımdır: «Bu üç vasitə ilə birlikdə. Kim ki burada üfürür (Vayu), qurbandır. Onun iki yolu var: söz və fikir: söz və fikir vasitəsi ilə qurban hərəkət edir (fırlanır). Söz budur (bu dünyadır), fikir – o biridir (o biri dünya): söz timsalında üç vasitə ilə onlar qurbanın bir hissəsini həyata keçirirlər: brahman isə fikri ilə ikinci hissəsini həyata keçirir» [76; 31]. Bu isə o deməkdir ki, Məhəmməd peyğəmbərin həcc prosesi zamanı qurbanlıq heyvanı özü ilə qovaraq aparması deyəndə, qurbanlıq heyvanın ruhunun, peyğəmbərin fikri ilə aparılması başa düşülməlidir. Belə çıxır ki, ihram vəziyyətinə girən peyğəmbər qurbanlıq heyvanın ruhunu, fikri ilə idarə edir və onunla birlikdə ilkin materiyada hərəkət edir. 

Qurbanın söz və fikir (ürək) vasitəsi ilə hərəkət etdirilməsi və varlığı yaratma prosesi yadımıza yuxarıda yazdığımız Ptah Allahın «dünyanı» söz və fikir vasitəsi ilə yaratmasını salır. Orada deyilir ki «Ptah, böyükdür; O – doqquz Allahın ürək və dilidir… hansı ki, Allahları mayalandırmışdır… (nə isə) Atum obrazında ürəkdə təcəssüm etmiş və dildə təcəssüm etmişdir». Beləcə Atum düşünülmüş və yaradılmışdır. Heç nədən yaradıcı Allah, Atum ideyası əmələ gəlmişdir. Belə çıxır ki, qurban vasitəsi ilə keçirilən həcc prosesi, qədim Misirin Ptah Allahının yaradılması prosesinin rəmzləşdirilmiş variantıdır.

Qədim hind yazılarında Ptah Allahının adı sifarişçi Pracapati [PR-CPT] kimi yazılır ki, bu rəmz Pir-Qapat [PR-QPT] kimi açıqlanır. Qədim hind dilində tayfa başçısı «qopati» adlanırdı ki, bu digər qupt rəmzi ilə eyni mənalıdır. Qupt - bir zamanlar imperiya və ya dövlətin mərkəzi olmuş, sülalənin banisi Qupta adlı bir maharaca (maxaraca) olmuşdur: bu sülalənin hökmdarlarının hamısı, sonu «qupta» sözü ilə bitən adlar daşıyırdılar [27; 414]. Deməli Qupta həm sülalə banisi, həm imperiya və həm də bu imperiyanın mərkəzidir. Iran mifologiyasında Qopatşah – Xvaniras vilayətində yerləşən vəd edilmiş torpaqda, yəni Eran Vejdə (Aryana Veca – Ərən Bəg) yaşayan şah-öküzdür. Bəzi ənənəvi mənbələrə görə, Qopatşah ilkin insan Qayomartan, Gilşah və Qarşah şahları, Əfrasiyabın mömin qardaşı, Aqrerasın oğlu ilə eyniləşdirilir. Iran mifologiyasında Göy inəyinin hökmdarı, yəni Qopatşah rolunda Voxu-Mana, yəni Bəg-Əman çıxış edir [13; 33]. Voxu-Mananın tam əksi Aka Mana (avest. «bədniyyət»), yəni Ağa Əmandır. Aydındır ki, Voxu-Mananın «xeyirxah» rəmzi altında Əman Allahının yaxşı əməlləri, «pis» rəmzi altında isə Əman Allahının «ölüm Allahı» rolundakı əməlləri başa düşülməlidir. Lakin Qupt rəmz eyni zamanda Equpet, yəni Misir ölkəsi başa düşülməlidir. Gürcüstanın Kartli ərazisində Equpet adı [QPT] Qupta [QPT] qalası adı altında tanınır. Belə çıxır ki, Qupta imperiyası elə Misir ölkəsidir. Misir rəmzi altında yazdığımız kimi, Göydəki ruhlar dünyasının nəzərdə tutulmasını nəzərdə alsaq razılaşarıq ki, buradakı şah-öküz rəmzi altında Göydəki öküz rəmzli ruhlar dünyasının başa düşüldüyü qərarına gələrik.

Yazdığımız kimi, Pracapati həm qurbanlıq özü, həm kahin, həm qurbanlıq ritualı bütövlükdə və həm də qurbanın sifarişçisi kimi qurbanlığın hesabına Göyə qalxan Allahdır. D. Rol hesab edir ki, Pracapati sözü «Yafətin atası» deməkdir. O, yazır: «Nuhun 3-cü oğlu, Yafət, hindavropa xalqlarının, yəni başqa sözlə yunan, xett və hindistanın veda mədəniyyətinin eponomik əcdadı hesab edilirdi. Yafət obrazı yunan mifologiyasında Göy və Yerin oğlu – Iapet kimi göstərilir. Bu obraz sanskrit dilli xalqların mədəniyyətində də göstərilir ki, burada onun Ilahi atası Pra-Capati («Yafətin Atası») - Günəş Allahı və bütün varlıqların hökmdarı kimi qeyd edilir. Buna görə Yafət də Günəş Allahı ilə sıx əlaqədardır [99; 376]. Bu isə o deməkdir ki, qurbanlığı özü ilə aparan Məhəmməd peyğəmbərin obrazı da adi insanın yox, həcc vasitəsi ilə Göydə Allah yaratmış Amon, yəni Əmanın obrazıdır.

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Amon, yəni Əman Allahının adı islamda Manat, yəni Əman-Ata kimi qalmışdır. Imanın köklərinin və təməlinin Aməntü [MN-T] adlanması, Allah deyəndə bilavasitə Əman-Atanın [MN-T] nəzərdə tutulması deməkdir. Manat [MNT] - ərəblərdə ilahə və hökmran Allah mənasındadır ki, inama  görə o ölüm Allahı sayılmış və Qüdsə gedən yolda onun məbədgahının üstündə daş büt olmuşdur. Digər tərəfdən, Buxari hədislərinin birində yazır ki, ənsarlar müsəlman olmazdan əvvəl Manata görə həcc keçirirdilər və onlar əl-Muşallal dağının yanında, «hökmdar qadın» ləqəbli bu Allaha sitayiş edirdilər. (Bu bütə görə) kim, ihram vəziyyətinə daxil olurdusa, Əs-Səfa və əl-Mərva dolanmağı günah sayılırdı. Bu zaman Allah bu ayəni göndərdi: «Həqiqətən Əs-Səfa və əl-Mərva – Allahın nişanələrindəndir». Aişə demişdir: «Onlar arasında qaçışı peyğəmbər qoymuşdur və heç kəs bundan imtina etməməlidir» [44; 1643]. Bu isə o deməkdir ki, həqiqətən də Məhəmməd peyğəmbərin obrazı Əman Allahının obrazıdır və həcc ritualı da bilavasitə onun dünyanı yaratması prosesi ilə bağlıdır.

Əs-Səfa və əl-Mərva təpələri arasında qaçışın Manata görə günah sayılması o deməkdir ki, bu ritualın Manat ilə, yəni Göydəki Ptah Allahının yaradılması ilə əlaqəsi yoxdur. Islamda bu qaçış əsasən «ümrü» adlanan digər ritualla bağlıdır ki, bu, kiçik həcc sayılır. Ümrü ritualı ilə bağlı Buxari bildirir ki, ilk əvvəl peyğəmbər dəvələri özü ilə apardı və insanlar həcc üçün ihram vəziyyətinə girdilər. Sonra isə peyğəmbər dedi: «Kəbəni dolanandan və əs-Səfa və əl-Mərva arasında qaçışdan sonra saçlarınızı kəsdirin və adi adam kimi yaşayın. Ət-Tərviyə günü çatanda isə həcc yerinə yetirmək üçün ihram vəziyyətinə girin və ümrünü yerinə yetirin. (Adamlar) soruşdular: «Biz onu necə ümrü edə bilərik, axı biz onu həcc adlandırmışıq? Peyğəmbər dedi: «Sizə Mən nə deyirəm onu da edin, çünki mən, özümlə iri buynuzlu heyvanları aparmasaydım, sizə dediyimi mütləq özüm edərdim. Lakin nə qədər ki, bu heyvanlar öz lazımi yerlərinə çatmamışlar, mən ihram vəziyyətindən çıxa bilmirəm. Və onlar, onlara tapşırılanları yerinə yetirdilər» [44; 1568]. Bu ritualdan görünür ki, peyğəmbər özü bilavasitə burada iştirak etməmiş və yalnız göstərişlər vermişdir. Bu isə o deməkdir ki, bu ritual Göydə ilk yaranan Atum/Adəmin yaradılması ilə yox, bilavasitə axirətdə gəlməli olan Mehdinin obrazının yaradılması ilə bağlıdır. Həqiqətən də əs-Səfa və əl-Mərva təpələri Ismaillə bağlanır ki, deyilənlərə görə Ismailin anası Həcər, oğlunun susuzluğuna görə bu təpələri qaçıb quyu axtarır [36; 110]. Kiçik həcc adlandırılan bu ritualın «ümrü» [MR] adlanması o deməkdir ki, bu - «Allahın əmri»nin [MR] axirətdə gəlişinin ritualıdır. Peyğəmbərin bu ritual zamanı ihram vəziyyətində olması və heyvanların lazımi yerinə çatdırılması deyəndə, Məhəmmədin Allah obrazında Göydə olması və axirəti gözləməsi başa düşülməlidir. Kəbəni dolanandan və əs-Səfa və əl-Mərva arasında qaçışdan sonra saçların kəsdirilməsi, işığın, nurun rəmzi olan ilkin materiyanın axirət qabağı insanlarla əlaqəsinin kəsilməsi deməkdir.

Axirətin rəmzi olan Ət-Tərviyə günündə həccin yerinə yetirilməsi isə, Allahın «əmri» olan Mehdinin obrazının da Haqqa qovuşması və onunla birləşməsinin mərasimidir ki, axirətdə həyata keçməli olan hadisələrin rəmzlərinin burada əvvəlcədən keçirilməsi qeyd olunmuşdur. Belə çıxır ki, əgər həcc mərasimi Əman Allahının yaradılmasına həsr olunmuşdursa, ümrü ritualı Mehdinin yaradılması ilə bağlıdır.

Abdullah bin Abbas demişdir: «Daranıb, saçına yağ sürtəndən və öz izarın və bürünəcəyini (rida) geyinəndən sonra peyğəmbər, öz əshabələri ilə Mədinədən çıxdı. O, zəfəran sürtülmüşdən başqa, dəridə yeri və izi qalmasın deyə, heç bir bürünəcəyin və izarın geyinməsini qadağan etmirdi. Səhər Zul-Xulayfada o öz dəvəsinə mindi, Bayda çatanda o, öz əshabələri kimi, ihram geyib həcc (əl kiran) yerinə yetirmək üçün söz dedi və qurbanlıq üçün öz dəvələrini nişanladı. Bütün bunlar zul-qədə ayının qurtarmasına beş gün qalmışa qədər oldu. Zul-hiccə ayının dördüncü günü o Məkkəyə çatdı və Kəbə ətrafına dolandı və əs-Səfa ilə əl-Mərv (təpələri) arasında qaçış mərasimi keçirdi və ondan sonra öz dəvələrini nişanladığına görə, ihram vəziyyətindən çıxmadı. Sonra o Məkkənin yuxarı hissəsindəki Xacunda (dağında) dayandı və həcci keçirmək üçün ihram vəziyyətində qaldı. Kəbəni dolanandan sonra isə o ona yaxınlaşmadı o vaxta kimi ki, Ərəfatdan döndü. Və o öz əshabalarinə buyurdu ki, Kəbəni dolansınlar və əs-Səfa ilə əl-Mərv arasında (say) qaçış mərasini keçirsinlər və sonra saçlarını qırxdırsınlar və ihram vəziyyətindən çıxsınlar. Bütün bunlar, o kəslərə aid idi ki, onların nişanlanmış iri buynuzlu malı yox idi. (Bundan sonra) hər kəs ki, öz arvadıyla idi, ona münasibətə və ətirə (adi paltara da) icazə verildi» [44; 1545]. Peyğəmbərin Zul-Xulayfda öz dəvəsinə minməsi, ritualın bilavasitə Zul-Xulayf (xəlif rəmzi) adlanan torpaqda keçirilməsi deməkdir ki, bu da Xel – Gel Apa torpağında, yəni Gel Pta/Apet/Yafət elində keçirilməsi deməkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Buxari, Zul-Xulayfı – cənnətlə, yəni «xoşbəxt» rəmzi ilə eyniləşdirir və bildirir ki, peyğəmbərə yuxuda deyilmişdir: «Həqiqətən sən xoşbəxt vadidəsən» [44; 1535]. Müqəddəs məscidin burada olması və məhz onun önündə peyğəmbər ihram vəziyyətinə düşməsi və talbiyə deməsi, Zul-Xulayfın, Islam dünyasının ən müqəddəs yeri olması deməkdir [44; 1541].

Peyğəmbərin Baydaya çatması, onun bodi vəziyyətində olması, yəni ekstaz vəziyyətində görməyə başlaması mənasındadır. Ərəblərin «beyt» (Bet/Vit) adlandırdıqları rəmz də Bayda rəmzi kimi, öz mənasını «bodi» rəmzindən götürmüşdür ki, əl-beyt (yəhudilərdə levit və betil/betel), əhli əl-beyt rəmzləri – peyğəmbərin «Göydəki ailəsi», «gel əhlinin Göydəki eli» mənasındadır. Digər tərəfdən, əgər Zül-qədə rəmzi «xudanın el issi», yəni «peyğəmbərin bədənindəki ruhu» mənasındadırsa, Zül-hiccə rəmzi artıq onun Allahla münasibəti, yəni ilkin materiyadakı səyahəti mənasındadır.

Buxari Bayda rəmzini - minmiş adamın, yəni qurbanın ruhunu öz ruhuna birləşdirmiş adamın təlbiyə [TLB-BLT – vilayət rəmzi] söyləməzdən, yəni ruhlar dünyasını yaratmazdan əvvəl Allahı Tərifi (Tə-hmid), şörətləndirməsi (Tə-sbih) və ucaltması (Tə-kbir) rəmzləri ilə əlaqələndirir: «Anas demişdir: «Mədinədə biz peyğəmbərlə 4 ürkətlik günorta namazı qıldıq, Zül-Xulayfda (O) günortadan sonrakı 2 ürkətlik namaz qıldı və gecə orada qaldı. Səhər (peyğəmbər) öz dəvəsinə mindi, əl Baydaya çatanda o Allaha tərif (Əl-Həmdü-li-llah), şöhrətləndirmə (Sübhan-Allah) və Böyük Allah (Allahu Əkbər) dedi, sonra təlbiyə oxudu və həcc və ümrü keçirmək istəyini elan etdi və bu sözləri (onun ardınca) başqa adamlar da söylədi. Biz Məkkəyə çatanda adamlar onun istəyi, göstərişi ilə ihram vəziyyətindən çıxdılar, zül-həccə ayının səkkizinci günü isə (yaum ət-tərviyə) onlar (yenə) həcc üçün ihram vəziyyətinə girdilər». Anas dedi: «Və peyğəmbər, öz əlləri ilə çoxlu sayda durmuş dəvələri qurban gətirdi, Mədinədə isə peyğəmbər iki buynuzlu ağ-qara qoyunu qurban kəsdi» [44; 1551]. Bu isə o deməkdir ki, peyğəmbər bodi vəziyyətində Həmdülillah, yəni Mehdi obrazını, Sübhan Allah - Qaba aləmin ruhunu və Allahu Əkbəri, yəni Atum/Adəm Allahını yaratmışdır. Belə çıxır ki, peyğəmbərin təlbiyə [TLB] deməsi, yəni ruhlar vilayətini [VLT] yaratması ritualı, bu üç Allahın bütövlükdə bir varlıq kimi formalaşması mənasındadır.

Buxarinin digər bir hədisində deyilir: «Əbu Xurayrın sözlərinə görə Allahın elçisi demişdir: «Hərbi yürüşə gedəndə, peyğəmbərlərdən biri öz həmtayfasına dedi: «Qoy mənim ardımca - qadınla evlənib yanına girməmiş, lakin girmək istəyən, ev tikib, lakin üstünü örtməyən, qoyun və dəvə alıb ondan artım gözləyənlər – gəlməsin», sonra isə o yola düşdü. Bu şəhərə yaxınlaşdıqda, günorta namazı vaxtı və ya bu ərəfələrdə o Günəşə dedi: «Sən (Allaha) tabesən və mən də tabeyəm, Ey Allah onu bizim üçün saxla!» - və Allah bizə qələbə verməyincə (Günəş batmadı). Bundan sonra o hərbi qənimətləri yığdı və (göydən) od gəldi ki, bunu məhv etsin, lakin (yığılmışlara) dəymədi. Bu zaman (bu peyğəmbər öz döyüşçülərinə) dedi: «Həqiqətən, sizdən (kimsə) yalana (keçmişdir), qoy hər tayfadan bir nəfər and içsin». (Onlar belə də etdilər) və onlardan birinin əli onun əlinə yapışdı. Bu vaxt o, dedi: «Yalana (uymuş) bizim aramızdadır, qoy sənin tayfanın üzvləri mənə and içsin və o, dedi: (Bu dəfə) onun əlinə, onlardan ikisinin və üçünün əli yapışdı və o, dedi: (Sizdən kimsə) yalana (keçmişdir), bundan sonra, qızıldan düzəldilmiş inək başına oxşar baş gətirdilər və onu (onun qarşısına) qoydular və bu zaman (göydən gələn) od (bu qənimətin hamısını) məhv etdi. Bundan sonra Allah bizə icazə verdi ki, hərbi qəniməti götürək. O bizim zəifliyimizi və bacarıqsızlığımızı gördü və onu (götürməyə) icazə verdi» [44; 3124]. 

Buxarinin gətirdiyi bu hədisdə «Qoy mənim ardımca - qadınla evlənib yanına girməmiş, lakin girmək istəyən, ev tikib, lakin üstünü örtməyən, qoyun və dəvə alıb ondan artım gözləyənlər – gəlməsin» deməsi və daha sonra Günəşə - «Sən (Allaha) tabesən və mən də tabeyəm, Ey Allah, onu bizim üçün saxla!» fikrini bildirməsi o deməkdir ki, burada söhbət, yaranışın dördüncü günü yaradılmış və axirətə qədər öz vaxtını gözləyən Mehdinin ruhundan gedir. Çünki Allah məhz onun ruhu ilə «evlənib», lakin hələ yanına girməmiş, onun təməlini qoymuş, lakin Göy çadırını örtməmişdir və məhz onun ruhunu Allah axirətə qədər özündə saxlamışdır.

Buxarinin hədisində qızıldan düzəldilmiş inək başına oxşar baş gətirilməsi və onu Göydən gələn odun məhv etməsi rəmzi, bizim yadımıza Əhdi-Ətiqdə, Iliya ilə bağlı bir hadisəni salır. Burada Ilya, daşdan qurbangah düzəldərək, onun ətrafında xəndək qazır və qurbanlıq buzovun üstünə və qurbangahdakı odunların üstünə 3 dəfə hərəsində 4 vedrə su tökür və xəndəkləri su ilə doldurur. Bundan sonra o, Allahın qulu timsalında Ibrahimin, Isağın, Israilin Allahını çağırır. Bu zaman Allahın odu gəlir və qurbanı, odunları, daşları,  külü və xəndəkdəki suyu məhv edir. Və insanlar Iliyanın Allahına inanır [8; 3Çar.18:32-39]. Bu hadisə Quranda da nəzərə çatdırılır: «Allah bizə, alovun yiyəcəyi qurbanı gətirməyən heç bir peyğəmbərə inanmamağı əmr etdi» deyənlərə de ki, «Məndən əvvəl də sizə açıq-aşkar nişanələrlə peyğəmbərlər gəlmişdi və dediyinizi gətirmişdi. Əgər doğru danışırsınızsa, nəyə görə onları öldürdünüz» (Quran, 3:183).

Buradakı qızıl öküz rəmzi, Musa peyğəmbərin Göydən Ilahi od gətirməsi ilə bağlıdır. Belə ki, Musanın Sinay dağından gec qayıtması səbəbi ilə darıxan və yanlarında Allahın hər hansı bir görünən təsvirinin olmasını arzulayan Izrail oğullarının təkidi ilə Aaron, qızıl üzük sırğa və s. məmulatları alıb onlardan tökmə buzov yaratdı və insanlar : «Səni Misir torpağından çıxaran sənin Allahın budur, Israil» dedilər [8; Isx.32:4]. Araşdırıcılar da hesab edirlər ki, bu qızıl öküz – qədim Misirin müqəddəs öküzü olan Apis və ya Mnevislə eyni mənalıdır. Quranda da bu haqda məlumat verilərək yazılır: «Bir zamanlar Biz Musaya qırx gecə vədəsi vermişdik, sonra siz özünüzə buzovu götürdünüz və paklığı atdınız» (Quran, 2:51). Qurandakı – «buzovu götürüb paklığı atmaq» rəmzi insanların Allahın rəmzlərini dərk etməyərək, Onun atributlarını sitayiş mənbəyinə çevirməsi mənasındadır. Deməli, odun qızıl öküzü məhv etməsi rəmzi Göydə qızıl öküz rəmzində ruhlar dünyasının yaradılması və orada ilkin materiyanın mövcud olması mənasındadır. Peyğəmbərin əlinə iki üç nəfərin əlinin yapışması rəmzi isə Allahın gətirəcəyi son peyğəmbərin iki nəfər olacağı və bunların üçlük rəmzi ilə ifadə olunacağı mənasındadır və s.

Biz yuxarıda Kəbənin ruhlar dünyası, yəni qədim Misirin Göydəki Qeba torpağı olmasını yazdıq. Quranda da Kəbənin - həcc vasitəsi ilə, yəni bir yerdə durub ekstatik vəziyyətdə gəzilmə, səyahət edilməsi ilə bağlı deyilir: «Bir zamanlar Kəbənin yerini Ibrahimə bu şəkildə hazırlamışdıq: Mənə heç bir şeyi ortaq qoşma və gəzənlər üçün, duranlar (Kiyama), rükü və səcdəyə varanlar üçün evimi təmiz saxla. Bütün insanlar içində həcci elan et: Onlar sənə ayaqla və incəlmiş gələcəklər, hansılar ki, hər cür dərin yarıqdan gəlirlər» (Quran, 22:26,27). Burada dərin yarğandan gəlməsi rəmzi Kəbə daşının, ruhlar dünyasının rəmzi olan yeraltı mağaranın (ölüm şahlığı) ağzına qoyulması mənasındadır. 

Digər tərəfdən, Ərəfat rəmzi də bilavasitə Kəbə daşı ilə bağlıdır. Betil daşı (qaya) ilə əlaqədar biz artıq bildirdik ki, o Əhdi-Cədiddə Petr [8; In.1:40] kimi də qeyd olunmuşdur və burada Allah deyir: «Mən sənə deyirəm: sən – Petrsan, və bu daşda Mən Özümün kilsəmi yaradacam və cəhənnəmin darvazaları ona qalib gələ bilməyəcək [8; Mf.16:18]. Betil rəmzinin Əl-Beyt ilə, Petra [PT-R] rəmzinin isə Ərəfat [R-FT/PT] rəmzi ilə eyniliyi bizə deməyə əsas verir ki, Ərəfat rəmzi də Göydəki ruhlar dünyasının rəmzlərindən biridir. Ərəfat vadisi, həccin əsas keçirildiyi yer sayılır ki, burada o Allahın surəti qarşısında dayanır [36; 22].

Ibn Umar bildirir ki, «Peyğəmbərin vida həcci zamanı, O, özü ilə Zul-Xulayfdan qurbanlıq heyvan gətirdi və ümrü ilə həcci yerinə yetirdi. Peyğəmbər onunla başladı ki, ümrü və həcc üçün ihram vəziyyətinə girdi və adamlar da belə etdilər. Bəziləri özləri ilə heyvan gətirmişdi, bəziləri isə gətirməmişdi. Peyğəmbər Məkkəyə çatanda adamlara dedi: «Kim ki, özü ilə qurbanlıq heyvan gətirib, həcc qurtarana qədər qadağan olunmuş iş görməməlidir. Kim ki gətirməyib, qoy Kəbəni dövrə vursun və əs-Səfa və Əl-Mərva qaçışını edib, saçlarını qısaltsın və ihram vəziyyətindən çıxsın. Sonra isə yenidən həcc üçün ihram vəziyyətinə girsin [44; 1691]. Bu isə o deməkdir ki, Mehdi obrazının yaranışı, yəni Allahın əmri, ilk əvvəldən - «dünya» yaradılmamış verilmişdir.

Buxari yazır: «… Ibn Umar danışır ki, peyğəmbərin arvadı soruşdu: «Ya peyğəmbər, nəyə görə insanlar ümrünü keçirdikdən sonra ihram vəziyyətindən çıxdılar, sən isə öz ümründən çıxmırsan? O dedi: «Mən özümə saç yapışdırmışam və öz heyvanlarımı nişanlamışam və indi, nə qədər ki, heyvanlarımı qurban kəsməmişəm, ihram vəziyyətindən çıxmayacam» [44; 1566]. Peyğəmbərin saç yapışdırması rəmzi, onun Günəş Allahı rəmzində olması deməkdir. Saç rəmzini yaxşı başa düşmək üçün mənbələrdəki bu rəmzə nəzər salaq.

Biz yuxarıda, qədim Misir mətnlərindən gətirdiyimiz sitatda qeyd etdik ki, yenilməz Osiris Nu deyir: «… Mən Aser (Osiris/Oziri – F. G. B.) ağacındakı Allahın budağıyam və  mənim doğumum – [Ra-nın] bu günkü doğuluşudur. Mənim saçlarım – Nun-un saçlarıdır. Mənim sifətim – Diskin sifətidir. Mənim gözlərim – Xatorun gözləridir...». Bu sitatda Osiris Nu saçlarını ilkin Nun sularının, yəni ilkin materiyanın saçları adlandırır. Burada Nun sularının saçları deyəndə təbii ki, işığın saç rəmzində təsviri başa düşülməlidir. Xatorun türk abidəsi olan «Ağ oğlan» əfsanəsindəki oxşarı olan yarı ağac (beldən aşağası ağac), yarı qadın Dünya ağacının saçları dağılıb yanırmış: «Qadının (Dünya ağacı) gur saçları uçuşub yanırmış» [91; 228]. Azərbaycanda, Novruz bayramı günü insanlar sübh tezdən duraraq deyərmişlər: 

                        Gün çıx, Gün çıx, Kəhər atı min çıx,

Keçəl qızı evdə qoy, saçlı qızı götür çıx.

Günəşin kəhər atı minib çıxması və saçlı qızı özü ilə götürməsi, Allahın Buraq adlı kainat atını minib, bar-bərəkət rəmzi olan həyatverici nurunu insanlara paylaması mənasındadır. Deməli, Ay rəmzi olan keçəl qız da Mehdinin rəmzidir ki, Günəşdən sonra bilavasitə o çıxır. Tövratda, Günəş və Ayın yaradılması, «dünyanın» yaradılışın dördüncü günü baş verir ki, bu zaman Allah iki böyük nursaçan yaradır: «Böyük nursaçan gündüz idarə etmək üçün, və kiçik nursaçan axşam idarə etmək üçün və s.» [8; Bıt.1:16]. Qədim Misir mətnlərinin birində, axirətdə gəlməli olan deyir: «Mən sahədəki şahzadəyəm, Mən, məhz mən Osirisəm, hansı ki, böyük qırğın günü anam Nutla atam Qebdə gizləndim. Mənim atam Qeb, mənim anam – Nutdur. Mən – Ranın ilkini olan Qoram, hansı ki başına tac qoyulmuşdur… Mən, məhz Mən şöhrətləndim (və ya Xu oldum), mən güclüyəm, mən gəlmişəm və mən öz-özümə görə qisas alacağam. Mən Osirisin doğulduğu otaqda oturmuşam və mən onunla birlikdə doğulmuşam və onunla mən öz gəncliyimi qaytardım. Mən Osirisdə olan Ombanı götürdüm və onunla Allahların ağızlarını açdım…» [18; 419]. Burada, Osirisin doğulduğu otaqda oturma və onunla birlikdə doğulma deyəndə, məhz bu obrazların, yaranışın dördüncü günü yaradılması mənasındadır və s.

Hədislərin birində qeyd olunur ki, «Xudaybiyə ili peyğəmbər minlərlə insanların müşayəti ilə (Mədinədən) çıxdı. Zul-Xulayfaya çatanda o qurbanlıq heyvanların boyunlarına ip dolandırdı və onları nişanladı, orada ümrünü həyata keçirmək üçün ihram vəziyyətinə daxil oldu və xuza tayfasından bir nəfəri kəşfiyyata göndərdi» [44; 4178, 4179]. Bu o deməkdir ki, ümrü prosesinin həyata keçirilməsi zamanı peyğəmbər, həyat enerjisi (qədim Misirdə «KZ», «XZ» həyat energisi deməkdir) mənasında olan bir obrazı əvvəlcədən ayırıb irəliyə, yəni axirətə «göndərir» ki, axirətdə məhz o Mehdi obrazında zühur etsin. Bu mərasimin Xudaybiyə ilində baş verməsi isə, Xuda mənasında olan Allahların, yəni bilavasitə bu iş üçün yaradılmış müqəddəs varlıqların köməyi ilə baş verməsi mənasındadır.  Buxarinin yazdığına görə, Al-Bara bir dəfə demişdir: «Doğrudanmı siz Məkkənin alınmasını qalibiyyət sayırsınız? Məkkənin alınması həqiqətən qələbə idi, lakin biz hesab edirik ki, əsil qələbə, Xudaybiyə günü adamların Allahı razı salan andı idi. Biz peyğəmbərlə 1400 (nəfər) idik. O ki qaldı Xudaybiyə (özünə) o – bizim bir damcı da su saxlamadığımız quyunun adıdır. Bu haqda peyğəmbər xəbər tutanda o quyunun yanına gəldi və kənarında oturdu. Sonra o bir qab su istədi və dəstamaz aldı və ağzını su ilə yaxaladı və Allaha yalvardı, sonra isə (suyun qalığını) (quyuya tökdü). Biz bir az gözlədik, sonra isə bu quyu bizə o qədər su verdi ki, biz özümüzün və heyvanlarımızın bütün ehtiyaclarını ödədik» [44; 4150]. Xudaybiyə günü ilə əlaqədar Buxari, Cəbirin «sözlərinə» əsasən yazır: «Xudaybiyə günü peyğəmbər bizə dedi: «Siz yerdə ən yaxşı insanlarsınız», biz isə 1400 (nəfər) idik, və əgər mən indi görsəydim, mütləq o yeri sizə göstərərdim, (harda ki) ağac (var idi) [44; 4154]. Lakin Buxari, Xudaybiyə rəmzi ilə əlaqədar başlıqda Quranın bir ayəsini qeyd edir ki, orada yazılır: «Allah, ağac altında ona and içən iman adamlarından razı qalmışdı: və O, onların ürəyindəkiləri bildi və onlara Öz «Sakin»ini endirdi və onlara yaxın qələbə verdi» (Quran, 48:18).

Xudaybiyə günü Allahın, ağac altında and içən adamlardan razı qalması, onların ən yaxşı adam sayılmaları və Allahın da onlara «Sakin», yəni «Allahın mövcudluğu» mənasını verən Ilahi nurun, yəni ilkin materiyanın endirməsi o deməkdir ki, burada Cəbir rəmzi ilə deyilən bu insanlar adi insanlar yox, Allahın ilk yaratdığı Cəbrail, Kəbirlər nəslidir. Onlar çox nəhəng ölçülərə və yerdə Allahın qüdrətinə bərabər qüdrətə sahib olmuşlar. Buradakı quyu rəmzi də, nur-bərəkət verən ilkin materiya rəmzi mənasındadır ki, «dünya ağacının» ucaldığı yerdə yerləşir. 

Lakin quyu rəmzi ilə eyni zamanda Bədr döyüşü də bağlıdır ki, Buxariyə görə, Cəbrail Peyğəmbərdən soruşanda ki, «Bədr döyüşündə vuruşanları öz aranızda nə sayırsınız? Peyğəmbər cavab vermişdi ki, «müsəlmanların ən yaxşısı» və ya o ona bənzər bir söz dedi. (Cəbrail)  dedi: «Bədr döyüşündə vuruşan mələklər də belələrindəndir» [44; 3992]. Bu isə o deməkdir ki, yerdə ən yaxşı insan olan bu kəbirlər, Bədr döyüşündən sonra mələklərə çevrilmiş və müsəlmanların ən yaxşısı olmuşlar. Mənbələrdə bu nəhəngləri qəmərilər (kimmir), divlər, peyğəmbərlər və s. adlandırmışlar. Allah onları «Sakin»dən yaratmış, onlar yerdə öz funksiyalarını yerinə yetirdikdən sonra bir-birlərin öldürüb, mələklərə çevrilmişlər və Göydə Allahın əshabələrini təşkil edirlər. 

Qurana görə nəhənglər nəsli Allahın insanlara vəd etdiyi müqəddəs torpaqda, yəni ruhlar dünyasında yaşayırlar: (Musa peyğəmbər dedi:) «Ey camaatım, Allahın sizin üçün əzəldən müəyyən etdiyi müqəddəs torpağa daxil olun, geri dönməyin, yoxsa zərər çəkmiş halda geri dönərsiniz. Onlar dedilər: «Ey Musa! Axı orada nəhəng insanlar var və nə qədər ki, onlar oradan çıxmayacaqlar biz heç vaxt oraya daxil olmayacağıq. Əgər onlar oradan çıxsalar biz ora girəcəyik» (Quran, 5:21,22). Və bu nəhənglər nəsli Qurana görə, Allahın sevimli tayfasıdır və Allah onları imansızların üzərinə göndərir: «Ey iman gətirənlər! Sizlərdən kimsə öz dinindən dönsə… o zaman  Allah – Onun sevdiyi və onların da onu sevdiyi, möminlərə qarşı mülayim, kafirlər üzərində nəhəng olan, Allah yolunda vuruşan, qınaqdan qorxmayan bir tayfa gətirər. Bu – Allahın lütfüdür: onu istədiyinə verər – axı Allah hər yerə sahibdir, biləndir» (Quran, 5:54). Lakin hədislərə görə bu nəhənglər elə türklərdir. Belə ki, Mahmud Kaşğarinin 1074-cü ildə yazdığı hədislərin birində Allah deyir: «Mənim Şərqdə türk adlanan ordum var: Mənim hansı xalqa qəzəbim tutursa, bu ordunu onların üzərinə göndərirəm» [93; 131]. M. Xorenatsi isə bu nəhəng türkləri angel yəni mələk nəsli adlandırır: «Kobud cizgili, hündür, yaraşıqsız, yastılanmış burnu olan, çuxura düşmüş gözü, vəhşi nəzəri, nəhəng boyu və gücü olan, Pasxam törəmələrindən Xaykalın nəvəsi olan və Anqelea adlandırılan Torku Valarşak Qərbin hökmranı» adlandırır [73; 8]. M. Kalankatuatsi isə bu Torku – Sana-truk (San/Işan-Türk), yəni ruh-türk adlandıraraq yazır ki, IV əsrin ortalarında Paytakaranda hansı-sa Sanatruk şahlığa keçdi və 3000 alban ordusu ilə Ermənistana yürüş etdi: «Nizəli, keçə geyinmiş görkəmsiz nəhəng əsgər Oşakan ətrafındakı qayalıq yerdə cəsarətlə vuruşurdu» [81; 1/12]. M. Kalankatuatsinin bu türkü Oşakanla [ŞKN] əlaqələndirməsi, onun Sisakan [SSKN] nəslindən olmasına işarə edir. Qeyd etmək lazımdır ki, nəhənglər rəmzi bizim yadımıza başqa bahadır-nəhəngləri – Poseydon və Qeyanın oğlu Orionu, Vasan şahı, Oqu, Kəyaniləri, ikicinsli Imiri, ravinlərin Adəmini, rəfaimləri, qırmızı adada yaşayan üçbaşlı nəhəng Gerionu və s. salır. 

Oşakan rəmzi mənbələrdə Vaxan (Vaxanq/Vaxaqn) Amatuni rəmzi ilə bağlı qeyd olunur. Belə ki, dəhşətli nəhəngi yerə sərməklə böyük qəhrəmanlıq göstərən Vaxan Amatuniyə şah - döyüş olan yeri – Oşakanı vermişdir. M. Xorenatsiyə görə, əjdahaya qalib gəlmiş Vaxaqnaya, Heraklın igidliklərinə çox bənzər igidliklər şamil edilirdi. Vaxaqnın doğulmasının təsvirinin Göy insanının, yəni Atum Allahının doğulmasına oxşarlığı bizə deyir ki, burada söhbət yeni əjdahanın, yəni Məsihin gəlməsindən gedir [49; 31]:

«Doğuş sancılarından Göy, yer, qırmızı dəniz çəkirdi əzab,

Dənizdə qırmızı qamışı da bürüdü doğuş sancıları,

Qamışın gövdəsindən tüstü, alov çıxırdı 

Açıq rəngli buruqsaç bir gənc bu oddan atıldı.

Alovla odlanırdı onun saçı, saqqalı,

Günəştək (iki) gözləri vardı onun». 

Oşakan rəmzi yazdığımız kimi Sisakan/skiniya, yəni Allahın mövcudluğu rəmzi mənasındadır. Deməli, qəhrəmanlar Göylərə qalib gələndən sonra oradan axan «ilkin materiya»dan nəhəng olan ikinci Atum Allahı - Məsih yaranmışdır. Əgər Vaxan rəmzi yalnız bəg (bakan) deməkdirsə, Vaxanq/Vaxaqn adı isə bəg-anx, yəni «həyat enerjili bəg» (qədim Misirdə «anx») mənasındadır. Buna görə də erməni miflərində Vaxaqn tufan və şimşək Allahı kimi göstərilir. Misir mifologiyasında Vaxaqn [VX-NQ] rəmzinin başqa variantı olan Nexebkau [NX-BK] («ruh verən») - ilan obrazında olan Allah  hesab edilir. O, ölüm dünyası kultu ilə əlaqədar olmuşdur və belə hesab edilirdi ki, Nexebkau yeraltı şahlığın, yəni Qadesin (Aid) girişində dayanır. Avropa mifologiyasında Vaxanq [VXNQ] rəmzi vikinq [VKNQ] kimi qeyd edilir ki, «Kitabi - Dədə Qorqud»da bu rəmz «inaq bəgləri» kimi yazılır və s. [4; 63].

Bədr günü ilə bağlı digər bir hədisdə Buxari Abu Sufyanın dili ilə deyir: «(Bu) gün – Bədr günün əvəzi, müharibə isə dəyişkəndir! Həqiqətən, Həqiqətən, siz (öz ölmüş yoldaşlarınızın) arasında pis vəziyyətdə olan meyidlər tapacaqsınız, lakin mən belə etməyi əmr etməmişdim, hərçənd ki, bu məni qəmləndirmədi!». Sonra isə o təmtəraqla deməyə başladı: «Xubal ucal!, Xubal ucal!». Bu vaxt peyğəmbər (öz yoldaşlarına) dedi: «Məgər siz ona cavab verməyəcəksiniz?» (Adamlar) soruşdular: «Ey peyğəmbər, biz nə deyək?». O, dedi: Deyin: «Allah daha böyük və ucadır!». (Sonra Abu Sufyan) dedi: «Həqiqətən, bizim əl Üzzə-miz (bütümüz) var, sizin isə yoxdur». Peyğəmbər (yenə öz yoldaşlarına) dedi: «Məgər siz ona cavab verməyəcəksiniz?». (Adamlar) dedilər: «Ey peyğəmbər, biz nə deyək?». O dedi: «Deyin: «Bizim himayədarımız – Allahdır, sizin isə himayədarınız yoxdur!» [44; 3039]. Bu hədisdən göründüyü kimi Bədr gününün əvəzində Xubal, yəni Qaba-El/Qiblə (Tövratda Xavila) ucalır ki, bu da Böyük Allahın ucalıb hər yeri tutması deməkdir. Əl-Üzzənin, yəni El-Issinin (El ruhu) burada qeyd olunması, Xubal, yəni Qaba aləmin ruhunun elə El ruhu, yəni Əman Allahın ruhu olması deməkdir ki, O bilavasitə yerdəki insanların himayəçisidir. Deməli, Bədr günü, Göydəki ruhlar dünyası olan Xubalın, yəni Qiblənin yaradıldığı gündür və s. 

Buxari, Mehdinin ruhunun yaradılması prosesinin, bilavasitə peyğəmbərin sağlığında baş verməsini – «Peyğəmbərin sağlığında, peyğəmbərin məqsədinə uyğun məqsədlə ihrama bürünüən haqqında» başlığı ilə xüsusi qeyd edir. Onun yazdığına görə Abu Musa demişdir: «(Öz zamanında) peyğəmbər məni Yəməndə yaşayan bir adamların yanına göndərdi, qayıdanda isə mən onu Batxda (Məkkə yanında) tapdım. O, soruşdu: «Nə məqsədlə sən ihram vəziyyətinə girdin?». Mən cavab verdim: «Peyğəmbər nə məqsədlə giribsə, mən də o məqsədlə». O soruşdu: «Yanında qurbanlıq heyvanın varmı?» Mən dedim: «Yox», bundan sonra onun məsləhəti ilə mən Kəbəni dolandım və əs-Səfa və əl-Mərv arasındakı (təpələr) arasında «say» mərasim qaçışını etdim. Sonra Onun məsləhəti ilə mən ihram vəziyyətindən çıxdım və öz tayfamdan olan bir qadının yanına getdim və o mənim saçlarımı daradı (yudu)» [44; 1559]. Qadının Mehdinin saçlarını daraması rəmzi, ruhlar dünyasının rəmzində olan nurun, axirətdə Mehdidə yenidən əmələ gəlməsi deməkdir.

Buxari ümumiyyətlə, həccin bir neçə növünü xüsusi qeyd edir ki («Həcc ət-tamattu», «həcc əl-kiran», «həcc əl-ifrad»), bunlar da ayrılıqda keçirilən rituallardır. Hədislərin birində, Şuaybın sözlərinə əsasən Əbu Camra Nasr bin «Imran əd-Dubi» deyir: «Mən qərara gəldim ki, «həcc ət-tamattu» keçirəm, lakin insanlar məsləhət gördülər ki, bunu etməyim. Mən Ibn Abbasdan soruşdum və o da məsləhət gördü ki (belə edim). Sonra isə mənə yuxuda bir nəfər dedi: «Qüsursuz həcc və qəbul olunmuş ümrü!». Mən bunu Ibn Abbasa danışdım və o dedi: «Bu ki peyğəmbərin sünnəsidir, sonra o mənə dedi: «Mənim yanımda yaşa və mən mülkümün bir hissəsini sənə verərəm» [44; 1567]. Peyğəmbərin sünnəsi kimi ikinci adamın da həccinin və ümrüsünün qəbulu o deməkdir ki, bu rəmz də bilavasitə Mehdi obrazı ilə əlaqədardır. Ona mülkün bir hissəsinin verilməsi və öz yanında yaşaması rəmzi isə Allahın Mehdiyə öz Mülkünü verməsi və onunla birləşməsi mənasındadır. Digər tərəfdən, ümrü mərasimindən sonra ihram vəziyyətindən çıxış, saçın qırxılması, sonra yenidən zül-həccə ayının 8-ci günü həcc üçün ihram vəziyyətinə girişin «həcc ət-tamattu» adlanması o deməkdir ki, buradakı Tamattu rəmzi [TM-TT], qədim Misirin Atum Allahının rəmzi ilə bağlıdır ki, Atum - iki dünyanın atası rəmzində Dədə [TM-DD] mənasındadır. 

Hədislərə görə, ihram vəziyyətinə bəziləri yalnız ümrü üçün, bəziləri həcc və ümrü üçün, üçüncülər isə yalnız həcc üçün girirlər: «Peyğəmbər həcc üçün girdiyini elan etdi. O ki qaldı həcci ümrü ilə birlikdə keçirmək istəyənlərə, onlar qurban mərasiminə qədər ihram vəziyyətindən çıxmadılar». Ihram vəziyyətinə yalnız həcc üçün girən deyəndə bilavasitə Allahın yaradılması üçün keçirilən mərasim nəzərdə tutulmalıdır. Ihrama yalnız ümrü üçün girən deyəndə isə bilavasitə Mehdi obrazının yaradılması mərasimi düşünülməlidir. Ihrama – həm həcc və həm də ümrü üçün girmək isə, Allahın bu iki yaradılışı birləşdirmək üçün keçirdiyi mərasimlər təsəvvür olunmalıdır.

Cəbir bin Abdullah demişdir: «Peyğəmbər və onun əshabələri həcc üçün ihram geydilər, lakin peyğəmbərdən və Talxadan başqa heç kimi yanında qurbanlıq heyvan yox idi. Sonra Yəməndən Əli də gəldi və onun da yanında qurbanlıq heyvan var idi. O dedi: «Peyğəmbər nə üçün geyibsə, mən də onunçün geymişəm». Sonra peyğəmbər, əshabələrinə əmr etdi ki, bu ihramda ümrü və dövrəni yerinə yetirsinlər, sonra isə saçlarını kəsdirib, qurbanlıq heyvanları özləri ilə gətirənlərdən başqa, hamısı ihram vəziyyətindən tam çıxsınlar. (Adamlar) dedilər: «Biz necə Minaya gedə bilərik ki, arvadlarımızın yanından indi ayrılmışıq». Bu peyğəmbərə çatanda o dedi: «Əgər mən geri qayıda bilsəydim, özümlə heyvan daşımazdım, əgər özümlə heyvan olmasaydı, mən özüm ihram vəziyyətindən çıxardım» [44; 1651]. Bu hədisdə peyğəmbərin və Talxanın yanında qurbanlıq heyvanın olması, yaradılış zamanı məhz onların axirətə qədər nursaçan obrazlarının olması deməkdir. Talxa [TLX] rəmzi Xilat [XLT] rəmzi kimi Allaha və Mehdiyə aid olan rəmzdir. Bu isə o deməkdir ki, Talxa rəmzi Mehdinin rəmzidir. Digər tərəfdən, Yəməndən Əlinin gəlməsi və onun yanında qurbanlıq heyvanın olması, Mehdi obrazının axirətdə, Göydə yaradılmış Talxa obrazı ilə birləşməsi mənasındadır. Yəni, Sahib əz-zəmanın ruhu axirətdə Göyə qalxaraq, əvvəlcədən yaradılmış və onun öz rəmzi olan «nur saçan» obrazı ilə birləşməlidir.

Digər tərəfdən, Buxari Nafinin dili ilə qeyd edir ki, «Ibn Umar sübh namazını Zul-Xulayfda qılandan sonra əmr etdi ki, dəvəsini yəhərləsinlər və sonra ona mindi, sonra isə o onunla birlikdə qalxdı və üzünü qibləyə çevirdi və (Müqəddəs məscidə) çatana qədər təlbiyə deməyə başladı və sonra (təlbiyə deməyi) qurtardı, daha sonra isə Zu Tuva vadisinə getdi və orada səhərə qədər qaldı və sübh namazından sonra tam dəstamaz aldı. Ibn Umar təsdiq edir ki, peyğəmbər  də belə edirdi» [44; 1553]. Ibn Umarın peyğəmbərin etdiyi kimi etməsi, Umar [MR] rəmzinin də ümrü [MR] və Allahın «əmri» [MR] rəmzi kimi Mehdiyə aid olması və onun da peyğəmbərin ərşi tutması hadisəsini təkrarlayacağı deməkdir. Digər hədisdə, Ibn Abbasın dili ilə peyğəmbərin: «O ki qaldı Musaya, elə bil ki mən, onun talbiyə deyərək bu vadiyə enməsini görürəm» deməsi, Mehdi obrazının Musa obrazı ilə eyniliyinə işarədir [44; 1555].

Bütün bu yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, həcc və ümrü deyəndə, Allahın Göydə yaratdığı ruhlar dünyası və ümumilikdə bu iki ardıcıllığı birləşdərən sistemin yaradılması başa düşülməlidir. Lakin bu ardıcıllıq, yunanların xaos, türklərin oğuz adlandırdıqları ilkin materiyada baş verir ki, yunan mifoligiyasında bu materiya «ereb», yəni ərəb adlanır. Deməli, ruhlar dünyası ereb məkanında, yəni Ərəbistanda yaradılmışdır.

Rəbb/Ərəb [R-B] rəmzini yaxşı başa düşmək üçün rəmzlər aləminə nəzər salaq. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Ra rəmzi qədim Misirdə Günəş mənasını vermişdir ki, bu yazılara görə Allahın siması - Göydə Günəş təki hərəkət edən ilkin materiya kütləsidir. Günəş kimi dairəvi olan bu Varlığın yaradılmasına Əman Allahı bir il vaxt sərf etmişdir ki, ilin tamamında, çoxlu sayda qurban və rituallardan yaranmış bu Varlıq Əmanın beynindən çıxıb Göydə uzun müddət hərəkətsiz qalmışdır. Yunan mifologiyasında bu hadisə - Zevsin başından kamil vəziyyətdə çıxmış Afina kimi göstərilir. 

Yunan mifologiyasında Afina ədalətli müharibə və müdriklik Ilahəsi hesab edilir. Homer Afinanı «bayquşgözlü», orfik himn (XXXII/11) – «alabəzək ilan» adlandırır. Afina eyni zamanda ilanların himayəçisidir (Verg. Aen, II/225-227). Herodotun (VIII/41), verdiyi məlumata görə, Afinadakı Afina məbədində ilahəyə həsr edilmiş qalanın keşikçisi – böyük ilan yaşayırdı. Digər tərəfdən, Afinanın təxəllüsü Parfenos, Parfena («qız») idi. Parfen rəmzi sufizmdə  par, yəni pir, firon və fena kimi yozulur. Pir rəmzi özü isə «Apa Ra» kimi yozulur ki, bu da «ilan rəmzli ilkin materiyadan yaradılmış Günəş» deməkdir.

Api (ofi) rəmzi, skif mifologiyasında ilahədir. Herodot onu torpaq ilahəsi funksiyasını əks edən yunan Qeya ilə eyniləşdirir. Bu ad «su» mənasını daşıyan Iran köklü söz sayılır. Qədim Çin mifologiyasında da Feni rəmzi Afina ilə eyni olmaqla - su və ya yağış Allahıdır. Nəzərə alsaq ki, qədim yazılarda su rəmzi altında «ilkin sular», yəni materiya başa düşülür, o zaman razılaşarıq ki, ağıl, müdriklik də bu materiyanın tərkib hissəsidir. 

Lakin par (prana) və fen (fəna/apana) rəmzləri həm də son nəfəslə, yəni həyat və ölüm arasındakı keçid anı ilə də bağlıdır. Buddist mifologiyasına görə, prana, yəni par/pir rəmzləri nəfəsalma və qalxan həyat cərəyanı, apana isə nəfəsvermə və enən həyat cərəyanıdır [26; 268]. Deməli, pran/piran/firon rəmzi canlı Allahları, apana/apan rəmzi isə ölmüş fironların ruhlarını göstərir. Belə çıxır ki, apana eyni zamanda bütün varlıqlara daxil olaraq, onun tərkibi haqda məlumat verən ilkin materiyanın təcəssümüdür. Həyat nəfəsi olan prana isə adi həyat deyil, dərk edən, fərdi başlanğıcın bədənə daxil olaraq bütün ad və formaların rəngarəngliyini anlayan mənasındadır [28; 453]. Prana rəmzi eyni zamanda mənbələrdə Atum Allahına, yəni qədim hind mənbələrinqdəki Atma-ya aid edilir və pranayatma rəmzi kimi də qeyd olunur.  «Çxandoqya-upanişada»da Atman, yəni Ata Amon «pranayatma» adlandırılır ki, bu da mahiyyətcə Pranada təcəssüm olunmuş və simaya malik idrak hesab olunur. Atman isə eyni zamanda Akaşidir [114; 121]. Kaşi rəmzi isə yazdığımız kimi, efir, Göy dünyası (xaos) mənasındadır və bu rəmz türk abidələrində Oğuz kimi qalmışdır.

Yunan mifologiyasında apana rəmzi ilə eyni mənalı pan rəmzi meşələrin, çöllərin, sürülərin Allahıdır. Hind mifologiyasında Pani - cinlər hökmdarının adıdır. Nanay, evenk və s. xalqlıqların əfsanələrində panya - insan ruhudur [108]. Punya rəmzi deyəndə isə «çürüməyə düçar olmayan» başa düşülür, çünki punya ilkindir [29; 362]. Xett mifologiyasında pan rəmzi ilə bağlı olan Telepinus, Talipinu, Telepinu («Tali oğlu») adları, məhsuldarlıq Allahı, tufan (Taru) Allahı və ilahə-ananın oğlu mənasındadır [108]. Deməli, Telepinus/Talipinu rəmzləri Pan rəmzinin Allah Tala rəmzi ilə bağlılığı mənasındadır ki, buradakı Taru rəmzi də azərbaycan dilində Tarı – Allah deməkdir.

Sebeosa görə, pan - marzpanlıq (girkan) rütbəsi ilə bağlıdır ki, bu rütbəni Xozroy Şah böyük ehtirama görə, Smbat Baqratuniyə verdi. Mənbələrə görə marzpan rütbəsi ilə Ermənistan hökmdarlarını adlandırırdılar. «Kitabi - Dədə Qorqud»da pan xalqı və ölkəsi - alpan, orada yaşayan alplar (elflər – F. G. B.) isə «ağ işıqlı alplar» adlandırılır [4; 95]. Alp rəmzi «el Apa», yəni Apa eli deməkdir. Hind mifologiyasında Apa rəmzi kşatr, yəni çöl ilə bağlıdır. Lakin bu yerdəki yox, Göydəki çöldür, yəni ilkin materiyadır. Deməli «kşatrapa» və «maxakşatrapa» rəmzləri «Pta (Atum) Allahının böyük çölü» kimi açıqlanmalıdır. Bu titul mənbələrdə baktriyalılara, yəni midiyalılara da şamil edilir [27; 400]. «Kitabi - Dədə Qorqud»da Yegnək «ala gözlərin açıb» yuxuda alp, alpanları və elə buradaca «altıbaşlı Əmanı» görür [4; 95]. Yegnəyin ala gözlərini açıb yuxu görməsi, onun bu qəhrəmanları ekstatik vəziyyətində, yəni qamlıq vəziyyətində görməsi deməkdir. Belə çıxır ki, bu qəhrəmanlar Göy dünyasında yaşayırlar və onları yalnız röyada və ya qamlamada görmək mümkündür.

Qədim Misir mətnlərində Pan rəmzi Pian rəmzində Napatda yerləşən Xalara, yəni Midiya ərazisindəki Gilara aid edilir: «Mən Napatda zəvvarlıq edənləri dinlədim. Onlar dedilər: «O, bütün torpaqlara hökmdarlıq edəcəkdir». Sonra mən səhər yenidən yola düşdüm və Taxexə çatdım. O – Pianxalar şahının tərbiyə aldığı yerdəki böyük aslandır» [116; 45]. 

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, ərəb/Rəbb rəmzindəki Ra/Ər rəmzi, ilkin materiyadan yaradılmış və bütün varlıqlara ilkin materiya vasitəsi ilə təsir etmə qüdrətinə malik işıq kütləsidir ki, Amon Allahının başından pan rəmzi ilə çıxmışdır və «fəzada Günəştək qərar tutmuşdur». 

Ərəb/Rəbb sözündəki «B» rəmzi, öz kökünü qədim Misir yazılarındakı ruh mənasını verən Ba rəmzindən götürmüşdür. Misir ieroqlifləri haqqında traktat yazan Qorapollon Ba rəmzini ruh kimi tərcümə etmişdir [108]. Unasın piramidasının divarlarındakı mətnlərin birində deyilir ki, ölmüş çar «(Ba) ruhu simasında Allah kimi, öz atalarından həyat və analarından qida alaraq qalxır və yerin və Göyün qüvvələrini dəhşətə gətirir. O  Temu Allahı kimi, ona həyat verən atası kimi qüdrətli idi və Temu Allahı onu yaradandan sonra, o öz atasından da qüdrətli olmuşdur. O, qarşısına çıxan hər şeyi qəbul edir, o, öz qüdrəti ilə dünyadakı bütün ruhları (saxu) keçir. O – ilk yaranmışların ilkinidir ki, Allahların ürəyini oğurlamışdır. O bütün Allahların müdrikliyini udur: onun mövcudluq zamanı əbədidir və onun həyatı sonsuzdur... çünki Allahların ruhları və ürəkləri ondadır [18; 144]. Bu mətndə Ba ruhunun atası Temu Allahından qüdrətli olması, onun Atum Allahı ilə bağlanması və onun qüdrəti kimi qüdrətlənməsi mənasındadır. Onun, qarşısına çıxan hər şeyi qəbul etməsi, ruhları keçməsi, bütün Allahların müdrikliyi udması və Allahların ruhlarının və ürəklərinin onda olması, Ba rəmzinin eyni zamanda axirətdə gələn Mehdiyə aid olması deməkdir. Çünki məhz axirətdə gələn Mehdi, özündən əvvəl yaradılmış hər şeyi qəbul edib ikinci ruhlar dünyasının rəmzinə çevriləcəkdir və məhz onda bütün Allahların müdrikliyi olacaqdır. 

«Piramida mətnləri»nə görə, Qədim şahlıqda Ba – Allahların və fironların malik olduğu güc və qüdrət təcəssümüdür. Əlləri və başı insanınkı kimi təsvir olunan bu quş insan öləndən sonra da yaşamaqda davam edir (şəkil 42). O - Benu adlanır və Geliopolda, yəni  Gellər şəhərində ona xüsusi ehtiram göstərilir. «Öz – özündən yaranmış» kimi qəbul edilən Benu, Ra Günəşinin ruhu, yəni Ba kimi başa düşülür və onun, sonradan Osiris/Oziri və ölülür kultu ilə bağlığı qeyd olunur (yenə orada). Deməli, qədim Misirdə Benu quşu (Simurq) deyəndə, rəhmətə getmiş pirin, yəni fironun ruhunun ölümsüzlük qazanaraq quş kimi yaşaması nəzərdə tutulmalıdır. Və biz yuxarıda qeyd etdik ki, mifik quş olan Simurqun (Zümrüd) da adı Ruhdur və hamıya kömək edən bu quş, möcüzə göstərmək, uzaq məsafələri bir göz qırpımında qət etmək qabiliyyətinə malikdir. 

                                                                                                      

                                                                                          42. Misir rəsmlərində Ba-Allahı 

«Kitabi - Dədə Qorqud»da, Ba rəmzi - xanlar xanı xan Bayandır kimi yazılır ki, bu rəmz də Ba-ya-ndır [B-NDR], yəni Ba-Neter [B-NTR] mənasında Ba Allahı deməkdir. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, bütün boylarda yalnız yerindən duran və ağ ban evini qara yerə tikən Bayandır xan Günəş mənasında göstərilir. Bu isə o deməkdir ki, Bayandır xan məhz Günəş Allahının, yəni Ra Allahının rəmzidir.  Kitabda onu: Alan sabah sapa yerdə tikiləndə Ağ-ban evli, Atlas ilə yapılanda, Göy sayvanlı, Tölə-tölə çəkiləndə şahbaz atlı, Türküstanın dirəyi, Tülü quşun yavrısı, Amit soyının aslanı, Qaracığın qaplanı və s. adlandırırlar [44 94, 95]. Bu isə o deməkdir ki, Ba Allahı, yəni Bayandır xan Göy çadırının sahibi və Göy atlarının yiyəsidir. O eyni zamanda Allah Talanın quş rəmzli törəmə ruhu və Herakl rəmzində Göy sütunların saxlayan mistik varlıqdır. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Qazan xanın bildirdiyinə görə, onun – «Ağ qayanın qaplanının erkəgində, Ağ sazın aslanında, Əzvay qurd ənigi erkəgində, Ağ sunqur quşu erkəgində kökləri» vardır. Bu isə o deməkdir ki, Qazan xan obrazı Bayandır xan obrazı ilə eynidir və onların Göydəki ruhlarının yaradılmasında bu heyvanların ruhlarından da istifadə olunmuşdur.

Skandinav mifologiyasında Ba rəmzi ilə eyni mənalı Van rəmzi - bərəkət Allahlarına şamil edilir. Azərbaycan klassik ədəbiyyatında və islamda Van rəmzi Rizvan kimi yazılır və cənnətin özü və onun qoruyucusu kimi təsəvvür olunur. Əgər nəzərə alsaq ki, Riz-van rəmzi sufizmdə Oziri-Van - Osiris-Benu rəmzləri ilə eynidir, razılaşarıq ki, qədim misirdəki, kimi burada da Van rəmzi Oziri/Osiris, yəni Azər rəmzi ilə bağlıdır.

Van/Ban [VN/BN] rəmzinin «ibn» [BN] variantı ərəblərdə «oğlu» deməkdir. Bu rəmzlə eyni olan «naib»  [NB] rəmzi - vilayət başçısı, əmirin, xanın məsləhətçisi mənasındadır. Bu rəmzdən yaranmış «nəbi» [NB] rəmzi isə – «peyğəmbər», «Allaha yaxın», «insanlara Ilahi sözünü çatdıran» fikrini ifadə edir. Quranın 21-ci surəsi olan «ən-Ənbiya» - peyğəmbərlər surəsinin və 78-ci surə – «ən-Nəbə» - xəbər surəsinin adları da bu rəmzdən yaranmışdır. Belə çıxır ki, «NB» rəmzi Allahdan xəbər gətirən peyğəmbər oğulla bağlıdır ki, axirətdə məhz o dünyanın sahibinə çevriləcəkdir. 

Əl-Bakuvi yazır ki, «Bani və Ariş – firənglər torpağında iki şəhərdir. Onların mərkəzində, üzərində Baninin təsviri və Arişin heykəli olan, mərmər sütun durur» [121; 64b]. Deməli, burada Göy çadırı olan Bani, eyni zamanda Ariş, yəni Ares rəmzi ilə eyniləşdirilir. Ariş (Ares-lə eyni mənalıdır) rəmzi qədim Misirin Osiris/Osiri/Oziri Allahı ilə eynilik təşkil edir ki bu rəmz haqqında yuxarıda məlumat vermişik. Qeyd etmək istərdik ki, Azərbaycan folklorunda Aban (əcdad) və Yada (Ya Ata – ataya alqış) mahnıları bu günədək gəlib çatmışdır.

Qədim türk dilində «aba» rəmzi - ana, ata, əcdad və s. deməkdir. Mənbələrdən Ava (müq.Yeva) adlı oğuz tayfası da məlumdur. Lakin Ba və ban rəmzləri eyni zamanda bağlamaq, bağlayan deməkdir. Tövratda deyilir: «Ona görə də insan öz ata və anasını buraxaraq (ataraq) öz arvadına (yapışacaq); və ikisi bir bədən olacaq». Arvad, qadın rəmzinin ruh, ilkin materiya rəmzi olmasını nəzərə alsaq razılaşarıq ki, ata-anasını, yəni yaradıcılarını atan insan ruhu, Göydə yaradılmış öz sahəsinə (sexet), öz nuruna – Ra-sına birləşəcək. 

Digər tərəfdən, rəsmlərdə Ra Allahı öz qayığında qoyunbaşlı Allah kimi göstərilir: qədim Misir dilində «qoyun» və «ruh» sözü eyni formada – Ba kimi səslənir. Rəsmdə qoyunbaşlı Allah ölüm şahlığına, Allahın Ba ruhu kimi - öz bədəni ilə birləşməyə tələsən kimi enir [179]. Eyni zamanda bu onu bildirir ki, yerdəki bütün qurbanlıqlar və ona bərabər tutulan heyvanların ruhu Göyə qalxaraq Allahın ruhu ilə birləşir.

Islamda Ba rəmzi «bismillah» sözünün qısa variantıdır [150]. Bu rəmzdən eyn zamanda Vallah rəmzi də yaranmışdır ki, bu da Va-Allah, yəni Ba ruhu deməkdir. Deyilənə görə hürufiliklə bağlı olan imam Əli demişdir: «Quran Fatihədən, fatihə Besməlidən, Besməli isə Ba hərfindən ibarətdir. Mən isə Ba hərfinin altında bir nöqtəyəm» [65; 107]. Əlinin Ba rəmzinin altında bir nöqtə olması, onun da məhz Ba mənasını verən ruh olması deməkdir. 

Bismillah rəmzi üç hissədən – «Bi+ism+Illah» rəmzlərindən ibarətdir ki, buradakı Illah sözünün Allah olması aydındır. Sufizmdə «ism», yəni «SM» rəmzi deyəndə Nuh oğlu Sim nəzərdə tutulur. Bildiyimiz kimi, Nuhun oğulları Sim, Xam və Yafət olmuşdur. Əgər biz bu oğullara Nuhun törəmələri, yəni yaratdıqları mənasında baxsaq, o zaman məlum olar ki, Sim [Mələküt/malxut]– Göy dünyası, Xam [Cəbərut] – keçid dünya, Yafət [Mülk] isə –yerdəki dünyadır. Tövrat yazır ki, Xanaanın atası – Xam öz atasının çılpaqlığını görmüş və buna görə də lənətlənmişdir: «Nuh deyir: Xanaan lənətlənmişdir, o öz qardaşlarının yanında qullar qulu olacaqdır. Sim Allahın bəxtiyarıdır; Xanaan isə onu qulu olacaqdır. Allah Yafəti genişləndirsin və o Sim çadırına yerləşsin: Xanaan isə ona qul olsun» [8; Bıt.9:25-27]. Mətndən göründüyü kimi, Sim, yəni Səma çadırını Nuh Yafətə verir ki, bu da Göy şahlığının Yafət övladlarına son mənzil kimi verilməsi deməkdir. Xanaan isə lənətə görə, Simin, yəni Göy dünyasının qulu olacaqdır. Xanaan rəmzi burada Nun sularında həyat enerjisindən yaradılmış El mənasındadır. Xam rəmzi, qam/kam (qamlama) sözü kimi Allahlarla mistik əlaqə mənasını daşıyır. Maq [MQ] rəmzi də qam [QM] rəmzindən əmələ gəlmişdir. Lakin Xam öz atasının çılpaqlığını görmüşdür. Bu isə o deməkdir ki, Xamın törəmələri – nəhənglər, kimmirilər, Qoq və Maqoqlar, arimasplar, cinlər və s. dünya yaradılandan sonra doğulan ilk insanlardır. Allahın sirrini bilən bu nəhənglər Babil qülləsinin inşasından sonra bir-birini öldürüb, ölüm mələklərinə (Əzraillərə) çevrilib o dünyada yaşamağa başlıdılar. 

Əhdi-Ətiqdə Simin oğuları Ever (ivri/əvrə rəmzi) Meraritli levitdir [8; 1Par.24:27]. Merar rəmzi mar, amorey rəmzlərindən əmələ gəlmişdir. Yazılanlara görə skiniyanın tirləri, dirəkləri, kəndirləri və bütün xarici qurğuları Meraritlərə etibar edilmişdir. Bu isə o deməkdir ki, Allahın Mülkü və onda olanları Meraritlər, yəni marlar, midiyalılar gözləyirlər. Merariya/Merari rəmzli obraz isə mənbələrə görə Vetiluedə (Betel) şəhərində yaşamışdır [8; Iudv.8:1]. Induist mifologiyasında Vetilue rəmzi Vetalı kimi qeyd edilir ki, bu da «ağacda və qəbirsanlıqda yaşayan və meyidlərə köçə bilən zalım ruhlar və vampirlər» deməkdir. Betel isə elə əl-Beyt, yəni peyğəmbərin evi və ailəsidir. Eyni zamanda mətnlərin birindəki [8; 1Ezd.8:19] Merari oğulları, digər yerdə [8; 2Ezd.8:47] Xanuney kimi yazılır ki, bu da marlar ölkəsinin elə Xanaan olması deməkdir. 

Sim rəmzi ilə Şərqi slavyan mifologiyasında od Allahı, odlu qurbankəsmə, qurbangahların hamisi olan Semarql/Simarql rəmzi də bağlıdır ki, bu rəmz bəzi mətnlərdə Rakliy kimi göstərilir. Rakliy isə eyni zamanda Erakl, yəni Herakldır. Deməli, Səma rəmzi eyni zamanda səma sütunlarını saxlayan Herakl obrazı ilə də bağlıdır. 

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, «ism» rəmzi deyəndə Göydəki çadır, yəni içində ruhların yaşadığı mənzil, ev nəzərdə tutulmalıdır ki, bu da Məhəmməd peyğəmbərin obrazı olan Insani-Kəbir, yəni «Allahu-Əkbər» mənasında ruhlar dünyasının rəmzidir. 

Quranda, Göydə qurulmuş bu çadırda hurilərin (mələklər) gizləndiyi qeyd edilir (Quran, 55:72). Buxari, Abdulla bin Kaysın sözlərinə istinadən yazır ki, peyğəmbər demişdir: «Həqiqətən, cənnətdə, içi boş incidən, eni altmış mil (bir mil – altı min dirsəkdir) olan çadır mövcuddur (şəkil 43). Onun hər bucağında (qadınlar) vardır və onlar digər bucağda duranı görmürlər və iman adamları onlara (öz ailə üzvlərinə) baş çəkəcəklər. Və iki bağ vardır ki, qabları və s. şeyləri gümüşdəndir və iki digər bağ vardır ki, qabları və s. şeyləri o növdür və böyüklük bürüncəkliyindən başqa heç nə Allahın simasını örtməyəcək, cənnət bağında olan adamların Allahı görməyə maneəçiliyi olmayacaq [44; 4879, 4880]. Digər yerdə isə Buxari, Anasın sözlərinə istinadən bildirir: «Peyğəmbər ərşə yüksələndən sonra (qayıdandan sonra) o demişdir: «Orada mən, sahillərində içiboş incidən çadır olan çayın yanına gəldim və soruşdum: «Ey Cəbrail bu nədir?  O dedi: «Bu  - Kövsərdir» [44;  4964, 4965]. Bu isə o deməkdir ki, Göy çadırları, dirilik suyu olan çeşmə rəmzindədir. Belə çıxır ki, Göy çadırı mənasında olan ruhlar dünyası, həyatın səbəbi olan ilkin materiyadan yaradılmışdır.

                                                                 

                                                                             43. Miniatür. Huri mələklər

«Bismillah» rəmzindəki «Bi», yəni «Ba» rəmzi haqqında daha dəqiq təsəvvür yaratmaq üçün Tövrata nəzər salaq. Tövrat yazır ki, Allah Adəmi yaradandan sonra, onun qabırğasından Həvvanı (Yeva) yaratdı. Həvva rəmzi özlüyündə sufilərin «Hu» adlandırdıqları ilkin materiyadan, yəni həyatverici enerjidən və Va/Ba [V/B samitləri] rəmzlərindən ibarətdir. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Adəm – başı Göylərə çatan kosmik insan kimi təsəvvür olunan ruhlar dünyasının obrazıdır və onun daxili vəziyyəti də Həqiqətdən, yəni tam reallıq olan həyatverici enerjidən ibarətdir. Adəmin qabırğasından Həvvanın yaradılması rəmzinin bir açması da - qədim misirlilərin Ba adlandırdığımız «düşünən», yəni Ilahi ruhun ilkin materiyadan yaranması mənasındadır. Deməli, Ba ruhu xüsusi ritualla yaradılmış və ölümsüzlüyə düçar olmuş Ilahi ruhdur. Ovidiyin «Metamorfoza», yəni çevrilmə adlandırdığı bu proses zamanı, ölümdən qabaq müqəddəslərin ruhu (issi), onun yaddaşı (Ka) ilə birlikdə ürəkdə (latınca Kor) yığışaraq, oradan «kəpənəyin pup halında öz qabından çıxdığı kimi» çıxır və «dünya ağacının» gövdəsi vasitəsi ilə Göydəki ruhlar dünyasına daxil olur. Yeni həyata, yəni ruhlar dünyasına qədəm qoyan müqəddəsin (Amon Allahının) ruhu Göydə bir il müddətə yaratdığı Ra Günəşi ilə birləşərək, Kara-ya, yəni Qor/Kor Allahına çevrilir. Biz kara rəmzi haqqında yuxarıda yazdıq. Ölümündən sonra ikinci həyatına başlayan müqəddəslərin bu ruhları hind rəvayətlərində «iki dəfə doğulmuşlar» və ya «iki dəfə doğulmuş arilər» adlandırırlar [88; 594]. «Albaniya tarixində» iki dəfə doğulmuş Urnayr Şah haqqında deyilir: (Urnayr şah) «Ermənistanın maarifçisi, müqəddəs Qriqoridən özünün ikinci doğuşunu qazandı: müqəddəs ruhla nurlanmış, öz ölkəsinə gəldi və Albaniyanı daha da nurlandırdı (maarifləndirdi). O əbədi işığın oğluna çevrilərək, öz insan həyatını başa vurdu» [81; 1/9]. Burada, müqəddəs Qriqoridən özünün ikinci doğuşunu qazanmaq deyəndə birinci Qor Allahı başa düşülməlidir ki, bu da Amon Allahının rəmzidir. Belə çıxır ki, buradakı Urnayr  - Ərən-Ra rəmzi məhz axirətdə gələcək Mehdiyə aiddir və s.

Lakin çevrilmə ilə bağlı ritualdan çox əvvəl pir Amon (Əman), ekstatik vəziyyətdə, yəni həcc prosesində ehram geymiş müridin, qurban mərasimi ilə müşayət olunan ritualda, söz – mantra vasitəsi ilə qurbanın ruhunu «qovaraq», ondan Göydə özünə ikinci cüt əl yaratmış və öləndən sonra da ruhu bu əllə birləşmişdir. Deməli, Ba deyəndə adi ruh yox, ilkin materiyanı öz əli ilə idarə edə bilən Ilahi ruh nəzərdə tutulmalıdır. Biz yuxarıda yazdıq ki, Ibn Ərəbiyə və s. görə Allahın bir cüt əli var, lakin onun forması qeyri müəyyəndir. Aydınlıq üçün deyək ki, məhz bu «əllərin» hesabına rəhmətə getmiş pirlərin, şıxların, seyidlərin və s. müqəddəslərin ruhları, öləndən sonra da insanlara köməklik göstərə bilirlər.

Digər tərəfdən, Adəmin qabırğasından Həvvanın yaradılması rəmzinin digər açması da insan simasında olan kosmik Atum Allahından, yəni ilkin materiyadan Xəlq edilmiş Adəmin simasından - pirlər, bəglər, şıxlar, seyidlər və s. müqəddəslər nəslinin ayrılması mənasıdır ki, bu zaman bu nəsil də, Adəm/Atum Allahı kimi təbiətə sözlə fiziki təsir etmə qabiliyyətinə malik olur. Deməli, Həvva rəmzi altında adi insan yox, pirlər, müqəddəslər nəsli , yəni A. Korbenin – Məhəmməd peyğəmbərin prototipi saydığı övliyalar (Vaal/Bel) nəsli nəzərdə tutulmalıdır ki, bu insanlar qədim yazılara görə, yerdə Allahın ikinci yarısı hesab edilirlər. 

Ərəbi yazır: «Bunlar belə olduğundan, hökmranlığı da Allaha görə sevdilər, çünki Allah, dünyadan əvvəldir, onlar isə – Onun qullarıdır. Lakin, var olmada da və ümumiyyətlə də tabe olan yoxdursa, Ağa da yoxdur. Ağa öz tabeliyində olana böyük məhəbbət hissi ilə yanaşır, çünki məhz tabe olan ağasını ağalıqda təsdiqləyir. Şah üçün şahlıqdan qiymətli şey yoxdur – çünki o, və yalnız o Onu şah kimi təsdiqləyir. Onlar: «Ağanın ağalığa olan məhəbbəti iman əhlinin ürəyindən gəlir» sözlərini belə başa düşürlər: o mənada ki, onlar bunu görür və dadaraq, şahidlik edirlər, lakin o mənada yox ki, o onların ürəyini unudur və onlar ağalığı sevmirlər. Axı ağalığı sevməməklə, onlar onun dadına baxıb onu dərk edə bilməzlər – o isə elə həmin obraz və formadır ki, Allah onunla onları yaradıb, peyğəmbər bu haqda deyib: «Allah Adəmi öz obrazına uyğun yaratdı» (baxmayaraq ki bu fikri müxtəlif formada izah edirlər) (hərçənd buna müxtəlif formada izah verirlər) [140]. Deməli, Əman Allahın ruhunu, yəni Ba-nı Allah kimi təsdiqləyən, onun ağalığı, yəni Ba-nın şahlığıdır ki, bu şahlıq da elə kosmik-insan Adəmin bədənidir. Iman əhli isə kosmik-insan olan Adəmin vücudu ilə vəhdət təşkil edən müqəddəsdər nəslidir ki, yerdə Allah kimi, qüdrətə malik olmuşlar. Məhz onlar dünyadakı bütün inkişafın səbəbi və insanları irəli aparan zəka sahibləridirlər. Bu növ insanların adi insanlarla qarışması prosesi isə son üç əsrə təsadüf edir ki, mifologiyaya görə Allah Prometeyi, yəni Midiya pirlərini, məhz bu Ilahi nuru (odu) adi insanlara verdiyinə görə, əzablara düçar etmişdir və s.

Iordan yazır: «Böyük Qadarixanın oğlu, qotların (qutilərin – F. G. B.) şahı Filimer, Skanza adasından çıxdıqdın sonra, qetlər üzərində hakimliyi sıra ilə beşinci saxlayaraq, əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi Skif ölkəsinə daxil oldu. O öz tayfasının içində bir neçə qadın-cadugərə rast gəldi və onları öz ana dilində (Patrio sermone) «qaliurunnı» adlandırdı. Onları şübhəli sayaraq, öz ordusundan uzaqlara qovdu və beləliklə, onları qaçırdaraq səhrada dolaşmağa məcbur etdi. Bunları, bərəkətsiz sahələrdə dolaşan görəndə, cinlər onlarla cütləşdilər və dünyaya çox qəddar tayfa əmələ gətirdilər. Əvvəllər bataqlıq ərazisində yaşayan qısaboylu, yalnız danışıqlarında nitqə bənzərlik olduğu üçün insanın bir növü sayılan pis və arıq tayfa əmələ gəldi. Məhz belə kökdən yaranan hunnlar, qotların sərhəddinə daxil oldular» [134]. Bu mətndən aydın olur ki, pirlər şahı öz ruhunu bədənindən çıxardaraq, beş duyğu hissini saxlamaqla ilkin materiyada dolaşmağa məcbur edir. Qaliurunnı adlanan şahın ruhu ilkin materiyada bu materiya ilə birləşir ki, sonda o ilkin materiyanı idarə edə bilən Hunna, yəni ilkin materiya olan Nunu [NN] idarə edə bilən Ağaya [Ğ] çerilir. Deməli, Ba deyəndə, ilkin materiyanı idarə edə bilən insanın ruhu nəzərdə tutulmalıdır ki, bu Allah ruhu da Qaliurunnı, yəni Gilar-Nundan yaranmış Hunnlar  (Hu-Nun) deməkdir. Belə çıxır ki, Hunn (Xunn/Xanan) deyəndə adi insan ruhları yox, Allah kimi təbiətə fiziki təsir edə bilən peyğəmbərlər (124 min peyğəmbərin) ruhu başa düşülməlidir.

Qutilər şahının Skanza adasından çıxması deyəndə, Allahın sakinliyi olan Skiniyadan çıxma başa düşülməlidir ki, bu da Vəhy çadırından, yəni «Göydən gəlmə» deməkdir. Skiniya rəmzinin Sisakan rəmzi ilə eyni mənada olması onu deməyə əsas verir ki, Allahın sakinliyi bilavasitə Gelarkünidə enmişdir. Rus araşdırıcıları isə yazırlar ki, antik mənbələrə görə slavyanlar, Skandidən çıxandan sonra dünyanı fəth etmişlər [2; 286, 298, 299]. Skandi rəmzi isə  Skandinaviya rəmzinin qısa variantıdır. Ingilislərin Skandinaviyanı Qotiya, skandinavları isə qotlar adlandırması o deməkdir ki, Skandinav ölkələri deyəndə Qutilər ölkəsi olan Sisakan və burada yaranmış ruhlar dünyası başa düşülməlidir və s. [2; 639].

Hunların bilavasitə bataqlıqda əmələ gəlməsi, Qurandakı (18:84)  bataqlıq rəmzinə işarədir: «O (Zül-qərneyn) Günəşin batdığı yerə çatanda isə, gördü ki, o, yanında insan yaşadığı bataqlıq mənbəyində batır». Ibn Sina bu haqda yazır: «Biz ondan ölkəmizin ona yaxın olduğu üçün Qərb sərhəddi haqqında məlumat istədik və o, dedi: «Qərbin ən uzaq yerində böyük lilli dəniz var ki, müqəddəs kitablarda  lilli, bataqlıq mənbə adlanır (Quran, 18:84). Günəş, yalnız onu qarşısında görəndə batır» [17]. Digər tərəfdən, qədim Misir yazılarına görə, Xor, yəni Qor Allahı (Qorqud) da bataqlıqda doğulmuşdur. Mətndə Isida ilahəsi deyir: «Mən ilahəyəm, Isida oğlu Xoru adada, Atxu bataqlıq ölkəsində doğmuşam [6; 271]. 

Təbii ki, burada bataqlıq rəmzi, kainat suları (ilkin materiya) ilə torpağın birləşdiyi yer mənasındadır. Lakin buradakı bataqlağın «Atxu» adlanması islamdakı «Ədha» rəmzini yada salır ki, bildiyimiz kimi, id əl-ədha  - qurban bayramı mənasındadır. Bu rəmz digər mənbələrdə - id əl-kabir, yaum əl-ədha, id əl-qurban, id ən-nəhr, bəkar id kimi də yazılır [36]. Burada ədha rəmzinin ən-nəhr və bəkar (bəhr) adlanması, yuxarıda yazdığımız suyu duzlu olan bəhr və suyu şirin olan nahr rəmzlərini yada salır. Deməli, Qor Allahı, duzlu (bəhr) və şirin (nəhr) suyun torpaqla qarışdığı Athu bataqlığından yaranmışdır. Id əl-ədhanın eyni zamanda id əl-kəbir adlanması, Allahu-Əkbərin də bu yerdə ucalması mənasındadır ki, bu sular bilavasitə onun bədəninin rəmzləridir. Id əl-ədhanın qurban bayramı ilə əlaqəsi isə o deməkdir ki, bu kosmik insan bilavasitə qurban vasitəsi ilə qurban bayramında yaradılmışdır və s.

Ibn Sina «Yakzan oğlu Hayy haqqındı traktat»da Şərq tərəfdə olanları qeyd edərkən yazır: «Bu iki dəstədə müxtəlif növ insanlar mövcuddur ki, onlar yerdəki mələklərin yaşadığı ərazinin sərhədlərinin yaxınlığında yaşayır və qiyamçıların yanlışlığından imtina edərək, mənəviyyatlılardan xeyirxah həyat (mömin) tərzini qəbul etmişlər və bu mələklərin haqq yolunu tutmuşlar. Belələri insanlara qarışanda onları azdırmır, haqq yolundan sapdırmır, əksinə – onların saflaşması üçün  xeyirxah köməklərini göstərirlər. Bunlar cinlər və hinnlərdir. Bu ərazinin sərhədlərindən kənara çıxan mələklərin ərazilərinə düşür. Bu ərazilərdən yerə bitişik olanı yer mələklərinin məskənidir. Yer mələkləri isə iki qəbilədir. Sağda – hökmran və idarəçilər, ona əks tərəf – solda isə icraçı və sərəncamçılardır. Hər iki qəbilə sakinləri gah enərək, cin və insanlar ərazisinə düşür, gah da yüksələrək, Göylərə qalxırlar. Deyirlər ki, mühafizlər və nəcib mirzələr məhz bu qəbilədəndirlər. Sağ tərəfdə nəzarət üçün əyləşən hökmranlara mənsubdur və o da diktə edir. Sol tərəfə nəzarət edən isə sərəncamçılardandır və o isə yazır» [17].

Ibn Sinanın bu yazısından məlum olur ki, hunnlar həqiqətən də cinlər nəslidir və mələk adı da bilavasitə onlara aiddir. Bilavasitə onlar sağda və solda, yəni «Bərzax» boğazından sağda - Göydə və solda - yerdə oturan bəglər nəslidir ki, onları Quran «mühafizlər və nəcib mirzələr» (Quran, 82:10) adlandırır. Quranda bu mühafizlər eyni zamanda cəhənnəmin qapısına və ruhlara nəzarət edənlər kimi qeyd olunur (Quran, 39:71, 86:4). Ibn Sina buradakı mələklər nəslinin yurdunu, ruhun bədəndən çıxıb azad olandan sonra son mənzili kimi göstərir və qeyd edir ki, Göylərə aparan yol bilavasitə buradandır və bu yolun insan üçün tapılması mümkün deyil. Göylərdə yaşayanların isə öz şahı var, onu ən yaxın etibarlı gözətçiləri qoryuyr. Günəş rəmzində olan məhz bu şahı Ibn Sina Allah kimi göstərir və s.

 Iordanın qadın-cadugərləri «qaliurunnı» adlandırması, bu rəmzin Amon Allahının ruhuna aid edilməsi deməkdir. Yuxarıda yazdığımız kimi, Qaliurunnı rəmzi erməni mənbələrində Gelarküni kimi yazılır və M. Xorenatsiyə görə, cinlər məhz marlar, yəni midiyalılar ölkəsi olan Sünikə, yəni Gelarküniyə keçmişlər. Ibn Sinanın da hinnlərlə cinlərin eyni olmasını qeyd etməsi, onların bilavasitə Gelarküni ilə əlaqəsi mənasındadır.

Qurana görə Allah cinləri, Ona səcdə etməsi üçün xüsusi olaraq təmiz və qızğın oddan yaratmışdır (Quran, 51:56, 55:15, 15:27). Quranın 72-ci surəsi «əl-Cinn», yəni cinlər adlanır və burada onlar düzgünlüyü sevən qüdrətli keşikçilərdir və onlar nur saçırlar (Quran, 72:5,7). Cinləri Quranda nur saçan varlıqlar kimi qeyd olunması, onların «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı alnında ağ işığı olan alplarla eyni olmaları deməkdir. Deməli, cinlər nəsli elə alplar (elf), yəni alpanlar nəslidir. Və Qurana görə məhz onların birləşməsinin təcəssümü olan, axirətdə zühur etməlidir və s. (Quran, 37:158). 

Biz aydınlaşdırdıq ki, Ba - ilkin materiyanı idarə edə bilən Ilahi ruh, yəni Allah ruhudur. Nəzərə alsaq ki, «Vallah» rəmzi - Va-Allah və ya Ba-Allah deməkdir, razılaşarıq ki, Ba rəmzi həqiqətən islamda da Allah mənasında olmuşdur. Digər tərəfdən, Ba-nın, yəni ruhların yaşayış yer - Göydəki «el»dir. Deməli, Ba-el, yəni Bel, Vaal, Baal, Balaat (vilayə, vilayət) rəmzləri Göydəki ruhlar dünyasına aiddir ki, bu da bəqa (baka), yəni bəglik səviyyəsində yaradılmışdır. 

Baal/Vaal/Bel rəmzi mənbələrdə Ebla kimi də qeyd olunur. Araşdırıcılara görə eblalılar sonradan sutilərə çevrilərək «Qərb adamları» mənasını verən amorey adını almışdılar [181]. Mətnlərdə deyilir ki, Eblada səyahət edənləri «lu-kar» adlandırırdılar. Akkad şahları sülaləsinin məlumatından bəlli olur ki, onlar «Ebla və Armanum» əleyhinə yürüş edirdilər. Araşdırıcılar ehtimal edirlər ki, Ebladan olan sənədlərdəki Armanum elə tez-tez qeyd olunan Armidir və s. [41; 216]. Deməli lu-karlar, başqa adı Armi/Armanum, yəni Ermənistan olan «Kar/Qor/Xor elinə» səyahət edirmişlər və s.

Misirşünas U. Bac yazır ki, Ba adlanan ruh Ka-da yaşayır və yəqin ki, öz istəyi ilə maddiləşmə və ya qeyri maddi vəziyyətdə qalma qabiliyyətinə malikdir. Hesab olunur ki, Ba – öz təbiətinə görə, efirdir. Ab – ürəyi kimi o insanın həyatının yerləşdiyi yerdir [6; 138]. Qeyd edək ki, Ka – mənbələrdə ilkin materiya rəmzində Amonun əllərinin kölgəsi kimi göstərilir. Lakin eyni zamanda bu ilkin materiyadan insana verildiyi üçün o «insanın ürəyi» kimi də mənalandırılır və belə çıxır ki, Ba ruhu, insanın sağlığı zamanı ürəyi Ka-da, ölümündən sonra isə ilkin materiya olan Ka-da yaşayır. Ba ilə Ka-nın birləşməsi bir tərəfdən, Allaha qovuşma mənasında sufilərin bəqa/baka (bəglik) fazasını, digər tərəfdən isə Kaba/Qaba el mənasında ruhlar dünyasını bildirir və s.

Islamda Ba və Baka rəmzləri birlikdə Abi-Bəqa kimi işlənir ki, bu da «dirilik suyu» mənasındadır. Ali-Əba (Alba/Albi/Levi və s. – F. G. B.) rəmzi altında isə Məhəmməd peyğəmbər, həzrəti-Əli, Həzrəti-Fatimə, imam Həsən və imam Hüseyndən ibarət ailə («Pənctəni ali-əba» da adlanır) nəzərdə tutulur. Ümumiyyətlə, ərəblərdə ata rəmzi «Kün»yə ilə işarə olunur ki, filankəsin atası deyəndə Abu rəmzi əlavə edilir. Allahın «Ol!» əmri mənasında olan «Kün» simvolu»nun və müqəddəs ruh mənasını verən «Abu» rəmzinin ərəblərə tətbiq olunması o deməkdir ki, ərəb deyəndə, bilavasitə pirlər, bəglər, şıxlar, seyidlər nəsli, yəni Midiya müqəddəsləri olan əsil ərəb-cədislər - kadus ərəbləri nəzərdə tutulmalıdır.

Biz yuxarıda yazdıq ki, Benu/Ba rəmzi, urartuların, «ölkə» mənasını verən «abani» rəmzidir və «Kitabi - Dədə Qorqud»da «ban» rəmzi, yuxarısı ağ olan dam (çadır) mənasındadır ki, «ağ ban» kimi yazılır. Ağ-ban/Aqvan rəmzi isə, M. Xorenatsinin - bədənini ərazi kimi qeyd etdiyi kosmik insan olan Aran/Ərəndir ki, yunan mifologiyasında eyni mənalı Eyren/Irena Göy aləminin şəxsləndirilmiş Allahıdır. 

Beləliklə, biz «Bismillah» rəmzinin mənasının - «Göylərin sahibi olan Allahın ruhu» və ya «Göy çadırının sahibi olan Amon/Əman Allahın ruhu» demək olduğunu təsdiq edə bilərik. Nəzərə alsaq ki, Amon Allahı əvvəl firon olmuşdur və firon da eyni zamanda «firon zu-l-autad», yəni «çadırlar, sütunlar sahibi» adlandırılır, razılaşarıq ki, Bismillah rəmzi həqiqətən də «Göy çadırının sahibi olan Amon Allahın ruhu» mənasındadır. 

Adətən «Bismillah» rəmzindən sonra «Rəhmani Rəhim» rəmzi də gəlir ki, buradakı Rəhman rəmzinin Ra-Amon, yəni Ər-Əman olduğunu yuxarıda qeyd etdik. Buradakı «Rəhim» [R-HM] rəmzi «Ra» və «Him» rəmzlərindən ibarətdir. Bu rəmz eyni zamandı «Himyar» rəmzi ilə eyni mənalıdır və «Qam-ər» (Homer) [QM-R/HM-R] və ya «Ər-qam», yəni «qamlar Günəşi» deməkdir. Latın deyimi olan «Axill haqqında söz deməkdən Homer olmayan sussun» [Taceat de  Achillo, qui non sit Homerus], deyimindən belə çıxır ki, Axill, yəni Xəlilullah (Xəlil Allah) haqqında yalnız əsil qam, şaman söz deyə bilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, Rəhim rəmzi, M. Xorenatsinin əsərlərində Midiya və Aran ölkəsindəki Murasean, yəni Mar - əjdahalar evinin sahibi olan Ərqam kimi yazılmışdır və o Sisakean, yəni Sisaka – Saklar (Gilar-kün) nəslinə aiddir [73; 8 və s.]. Bu o deməkdir ki, «Bismillahu Rəhmani Rəhim» deyəndə - «Göylərin sahibi olan Allahın ruhu Ər-Əmanın və Ər-qamındır (ruhudur)» mənası başa düşülməlidir. Lakin burada Ərqam (Rəhim) mənasında həm 124 min müqəddəs və həm də axirətdə gəlməli olan «ərqam», yəni «qam Günəşi» - Mehdi nəzərdə tutulur. Ərqam rəmzinin Qamər/Qəmər variantı (Quranın 54-cü surəsi) eyni zamanda Ay mənasını verir ki, bu da Mehdinin rəmzlərindən biridir. Çünki axirətə qədər dünyanı Allah özü idarə edirsə, axirətdən sonra O hakimiyyəti Mehdinin ruhuna, yəni o zamanın sahibinə verəcək. Quranın yazdığına görə, bu kitab özü Rəhman və Rəhim tərəfindən endirilmiş və ərəbcə anlayan bir tayfa üçün ayələri müfəssəl izah edilmiş bir kitabdır (Quran, 41:2,3). Belə çıxır ki, Quran eyni zamanda Sahib əz-zəman tərəfindən yazılmışdır. Bu isə qeyri-mümkündür. Çünki, Mehdinin ruhu yaranışda yalnız şahidliklə, yəni «vəhdət əl-şühud»la bağlıdır və o axirətdə gəlməlidir. Deməli, «Rəhman və Rəhim tərəfindən endirilmiş» Quran deyəndə iki Quran nəzərdə tutulmalıdır ki, onun birincisi Rəhman, yəni Ra-Amon tərəfindən endirilmişdir. Ikincisi isə Rəhim rəmzində olan Mehdi tərəfindən axirətdə  endirilməlidir. Belə çıxır ki, bu gün oxuduğumuz Quran Rəhman Allah tərəfindən endirilmiş və yalnız anlayan tayfa üçün yazılmış rəmzlər toplusudursa, axirətdə Mehdi tərəfindən endiriləcək Quran isə bu rəmzlər toplusunun müfəssəl izahını verəcəkdir.

Şiələrin gözlədiyi «peyğəmbər ailəsinin» üzvünün, yəni Mehdinin eyni zamanda əl-Qaim adlanması, onun bilavasitə qılınc rəmzli qam olması deməkdir. Lakin qaim/qam rəmzindən eyni zamanda «Qiyama» (Quranın 75-ci surəsinin adı) rəmzi də yaranmışdır ki, bu da axirətdəki baş verəcək «qiyamat» mənasındadır. Deməli, Mehdi obrazı eyni zamanda axirətdə gəlməli olan qamın obrazıdır. Qam Mehdinin «Qaim bi-əmr Allah» - Allahın əmrini yerinə yetirən mənası, Mehdinin – Allahın əmrindən yaranması və onun əmrinə müti olacağı deməkdir. 

Rəhman, yəni Ər-Əman rəmzini yaxşı başa düşmək üçün mənbələrdəki Ərmən, yəni Ermənistan rəmzinə nəzər salaq. 

Istəhri qeyd edir ki, «biz Ermənistan, Arran və Azərbaycanı xəritədə birləşdirib ona bir ölkə kimi baxırıq». Bu üç ölkəyə bir ölkə kimi baxılması, bunların bir ərazi vahidi olması deməkdir. Azərbaycanın Taş Oğuz, Ermənistanın isə Iç Oğuz olduğunu qəbul etsək, onda Arran - Yerdə və Göydəki bu elləri özündə birləşdirmiş, «iki elin Günəşi» olan «Əman Allahı» mənasında olar. Belə çıxır ki, Ermənistan, Arran və Azərbaycan birlikdə kosmik insan kimi təsəvvür olunur ki, burada Ermənistan - Ra-Amonun - Rəhmanın Göydəki ruhlar dünyası, yəni Mələküt, Azərbaycan - yerdəki ərəb-kutilər eli, yəni Mülk, Arran isə bu iki ölkənin keçidi olan Gel elidir.

Əl-Müqəddəsi Arran haqqında məlumat verərək yazır: «Arrana gəldikdə bu ərazi bütün vilayətin üçdə birini təşkil edir və dəniz ilə Araz çayı arasında bir yarım cəzirəyə bənzəyir. Malik çayı vilayəti uzununa iki yerə bölür» (Əl-Müqəddəsi, 374). Yəqubi isə Arranı «Yuxarı Azərbaycan» (Azərbaycan əl-Ülya) adlandırır (Yəqubi, «Buldan»). Iosif Flaviy (I əsr) bu mənada «Yuxarı Midiya» ifadəsini işlədir [182; 135]. Bu isə o deməkdir ki, Arran, yuxarı Midiya deyəndə, yuxarı Mesopotamiya, yuxarı Misir və s. kimi Göydəki ruhlar dünyası təsəvvür olunmalıdır. Mənbələrdə bu üç ölkə bir ərazi vahidini bildirdiyi üçün onların yerləri dəyişik də yazılır. Bu isə o deməkdir ki, Ərman rəmzi ilə Azər rəmzi eyni mənalıdır. Əgər qədim Misirdə Ərman rəmzi - Ra Günəş Allahı Amonun adını bildirirsə, Azər rəmzi - Ra Günəşinin yarandığı ilkin materiya mühitini, yəni Osiris/Oziri Allahını bildirir.

«Oğuz-namədə» deyilir ki, Oğuzun adamları bir yerdə təpə qurdular və bu təpəni «Azərbayqan» adlandırdılar [86; 41]. Belə çıxır ki, «Azərbayqan», «Azərbaycan» adı bilavasitə təpə ilə bağlıdır. Biz yuxarıda yazdıq ki, qədim Misirdə Benben təpəsi Allahın yaratdığı ilkin təpə sayılır və insanlar sonralar burada Geliopolun baş məbədini – Ra-Atumun müqəddəs ziyarətgahını tikmişdilər. Mətnlər Qor Allahı – «Kemetin və qırmızı təpəli səhralar üzərində hakimiyyət əldə etmiş hökmdar» adlandırılır. Pompey Mela isə dağları – «təpə» adlandıraraq onun Keravn, Tavr, Mosxi, Amazon, Kaspi, Koraks, Qafqaz və s. adlarını qeyd edir. Buxarinin gətirdiyi sitata görə, Kəbə də təpədə yerləşir və axın suları onun sağ və sol tərəflərindən axır və həmin yerdə Ismail və anası Zəmzəm suyu içmiş və mələyin dediyinə görə, burada Allah evi tikiləcəkdir. Digər tərəfdən, Məryəm və oğlu Isa da sakit bulağı olan təpədə sığınacaq tapmışdır. 

«Kitabi - Dədə Qorqud»da təpə rəmzi eyni zamada qurbanla əlaqələndirilir və bildirilir ki, «yetman əyal», yəni oğul qazanmaq üçün - Ala çadırı yer üzünə dikdirib, atdan-ayğırdan, dəvədən-buğra, qoyundan qoç öldürüb, Iç Oğuzun, Taş Oğuzun bəglərin üstünə yığnaq etmək, ac görəni doyurtmaq, yalıncıqları geyindirmək, borcluya borcunu qaytarmaq, təpə kimi ət yığıb, göl kimi qımız sağdırmaq, ulu toy edib hacət qılmaq lazımdır. Burada «hacət qılmaq» deyəndə, hüccət/həcc rəmzində Allah səviyyəsinə yüksəlmək və ona qovuşub Haqq olmaq başa düşülməlidir. Deməli, «yetman əyalı» [T-MN L], yəni «Ata-Əman elini [T-MN L] yaratmaq üçün» qurbanlar kəsib, qan tökmək və Ala çadırı yer üzünə dikdirmək lazımdır. Bu isə o deməkdir ki, qədim mənbələrdə təpə deyəndə, Allahın yaratdığı ilkin təpə nəzərdə tutulur ki, məhz burada Adəm obrazında Göydəki ruhlar dünyası yaradılmışdır.

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, Azərbaycan deyəndə, «Göydəki ruhlar dünyasının yaradıldığı ilkin təpə» başa düşülməlidir. Azərbaycan adı suriya, fars mənbələrində «Adorbiqan», «Adarbadaqan», «Atarpatkan», «Aturpatakan», «Azərbayqan», ərəb mənbələrində isə «Adirbidjan», «Azərbidjan», «Azərbaycan» və s. kimi yazılır. Polibiy (II əsr) Azərbaycanın cənub hissəsini «Artabaz ölkəsi», Strabon isə «Atropat» adlandırır. Əl-Istəhri (IX əsr) yazır ki, Atropatenanın şahlığının sərhəddini Azərbad təyin etmişdir. Ibn əl Müqəffa [184; 7] və Əl Həmədaniya görə Azərbaycan öz adını «Azərbaz ibn əl Iran ibn əs-Sud ibn əs-Sam ibn əl-Nuh» kəlməsindən götürmüşdür. 

Qurana görə, Azər Ibrahim peyğəmbərin atası olmuşdur və o, büt düzəldib onlara can verir (Quran, 6:74). Yunan mifologiyasına görə, yeni insan yaradıb, ona can verən Prometeydir və o Zevs Allahı tərəfindən Qafqaz dağlarına qandallanmışdır. Bu o deməkdir ki, Allahın obrazı elə «Midiya piri», yəni «Midiya fironu» mənasını verən Prometey obrazıdır. 

Islamda Azər rəmzi həm mələk və həm də «odun himayəçisi» deməkdir ki, Azərbaycan ədəbiyyatındakı «nuri – Azər», yəni Azər odu rəmzi qədimdən mövcud olmuşdur. Buradakı Nur [NR] rəmzi eyni zamanda Aran/Iran [RN] kimi də oxunur. Iranda, payızın 3-cü ayı Azər adlanır. Islama qədərki Azərbaycanda 5 milli bayram: Azərcaşn, Şəhrivar, Səddə, Çıraqan, Mehriqan və ya Azərqan bayramları Azərə həsr edilmişdir [150; 97]. Iran atəşpərəstlərində Azər – Günəş və mələkdir. Zərdüştilikdə və Avestada bu torpaq xüsusi məna kəsb edən müqəddəs torpaq sayılır ki, burada dini baxımdan mühüm hadisələr baş vermişdir. Həməviyə görə də «Azər» pəhləvicə «od», «Bayqan» isə «qorumaq» deməkdir. Deməli, Azərbaycan «ilahi odun qorunduğu yer» mənasındadır. Qədim fars dilində Atropat rəmzi də «odun hökmranı» və ya «ilahi odun qoruduğu» mənasındadır [31; 260, 262]. Əgər biz nəzərə alsaq ki, mənbələrdə «vəhy çadırı» deyəndə ilkin materiyadan Göydə yaranmış ruhlar dünyası nəzərdə tutulur, razılaşarıq ki, Azər rəmzi bilavasitə «ilahi oddan yaranmış Allah evi» fikrini ifadə edir. 

Lakin Allahın evi rəmzi metaforik baxımdan Izrail, yəni Azərel rəmzinə də aid edilir [8; Is.49:3, Rim.9:6]. Bibliya lüğətində «izrailli» sözü, Zaradan (Azərdən – F. G. B.) törəndiyi üçün «Zerahın törəməsi» mənasını verir və ona eyni zamanda Arna, yəni Ərən/Aran/Iran rəmzi də aid edilir. Zara, Misirin 22-ci Bubasta sülaləsinin şahı Ozorxonın (Ozorkon) digər adıdır. Bubast adı [8; Vasta və ya Basta yeri; Iez.30:17] Aşağı Misirdə şəhər adıdır və o gözəl Diana məbədi ilə məşhurdur. «Basta» sözünün kökü Ievus və Vasan adları ilə bağlıdır. «Kitabi - Dədə Qorqud»da Basta rəmzi Basat kimi qeyd olunur ki, o təpəgözə qalib gələn qəhrəmandır. 

Qədim Misirdə Ozorkon adı, Amon Allahının baş kahini Osorkonun adıdır və onun obrazlarından biri də «öz anasının dayağı» obrazıdır. Onun titulu isə - «yuxarı Misiri idarə  edən, Amonun öz ürəyinin istəyi ilə yaratdığı hər iki torpağın başçısı, Fivadakı çox gözəl olan, öz ölkəsinin böyük sərkərdəsi, Karamama şahının arvadı, şah qızının doğduğu rəhbər Osorkon…» kimi qeyd edilir [138; 97]. Zara/Zaray adı isə mənbələrdə Günəş, Günəşin doğması deməkdir və Saray adı ilə eyni məna daşıyır [8; 1Ezd.2:2]. Deməli, Ozor/Osor/Asar rəmzləri, Azar/Oziri/Assur rəmzləri ilə eynidir və buradakı xon/kon rəmzləri xunn/knun rəmzləri mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, Ozorxon elə «Azərxan» mənasındadır. 

Əhdi-Ətiqdə Azariya, yəni Azəriyyə rəmzi ən azı 27 adamın adı kimi çəkilir və o, Azariil, Azriil, Eleazar rəmzləri kimi «Allahın köməyi» mənasını verir. Yazılana görə, Kirif-Yarim sakinləri Allahın sandığını götürüb Aminadavın evinə gətirirlər və Eleazar, böyük oğul hüququna görə, levitlərin rəisləri üzərində başçı təyin edilir və Allahın sandığını saxlayır [8; 1Çar.7:1-2, Çis.3:4, 4:14]. Elə o gündən də sandıq Kiriaf-Yarimdə qalır. Belə çıxır ki, Allahın sandığı Eleazarın, yəni Azər elində bu günə qədər qalmaqdadır. Kiriaf-Yarim və ya Kiriaf-Vaal, Iudin və Veniamin boylarının sərhədində yerləşən şəhərdir. Kiriaf-Yarimdə liviyalılar sayılan fut və futilər yaşayırlar. Fut (futilər) rəmzi isə mənbələrdəki Afet, yəni Yafət rəmzidir. 

Herodot yazır ki, fereyalı [FR] Batt (Şah), adaya gələrək Liviyada Kirena şəhərini salır və bura «Azirida» adlandırılır (Herodot, IV/157). Lakin Kirena elə Qarni, yəni Quran rəmzi ilə eyni mənalı olub, Qor/Kor/Xor Allahı mənasındadır. Sarqonun heykəlinin üzərindəki yazılardan birində isə deyilir: «Mən – qüdrətli şah, Aqade şahı Sarqonam….Mənim şəhərim Azurianu - Fərat çayının sahilində yerləşir….[95; 316]. Fərat/Efrat çayının, Göydən yerə axan efirin rəmzi olduğunu nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, Azurianu, yəni Azər şəhəri deyəndə Yerlə-Göyün birləşdiyi və Allahın Mülkünün yerləşdiyi Azərbaycan nəzərdə tutulmalıdır.

Digər tərəfdən, yazılanlara görə, Arna (Ərən/Aran) rəmzi Zaranın, yəni Azər/Azərxanın digər adıdır. Belə çıxır ki, Aran ölkəsi elə Azər təpələrində yaradılmış ruhlar dünyasıdır. Əhdi-Ətiqə görə, Izrail, yəni Azər-eli - amoreylər, yəni mar-midiyalılar torpağında yaşayırdı: «Musa baxmaq üçün Iazər (Yazır) torpaqlarına bələdçi göndərdi və onlar amoreyləri qovub, onların kəndlərini tutdular [8; Çis.21:32]. Rəşid-əd-din, Yazıçıoğlu və Mahmud Qaşğariyə görə 24 oğuz tayfalarından biri Yazır tayfasıdır və onlar hökmranlar sayılırlar. B. A. Turayevin yazdığına görə, Aziru (Oziri/Osiris – F. G. B.) şahlığı, amoreylər, yəni marlar ölkəsi olan Kadeşdir [5; 304]. Quranda Azər adı eyni zamanda Üzeyr kimi yazılır və bilavasitə Məsih - varis kimi təqdim edilir: «Yəhudilər dedilər: «Üzeyr – Allahın oğludur». Və xristianlar dedilər: «Məsih Allahın oğludur». Bu sözlər onların dilində, əvvəl inanmayanların sözlərinə bənzəyir. Allah onları vursun. Onlar nə dərəcədə nifrətə layiqdirlər» (Quran, 9:30). Belə çıxır ki, Azər (Oziri/Yazır/Üzeyr və s.) adı hələ qədim dövrlərdə marlar, yəni midiyalıların torpaqları olmuşdur və Izrail adı da Azər-eli kimi oxunmalıdır.

Ozorxon/Osorkon [ZR-XN/SR-KN] rəmzi Assuriya mənbələrində, Maday ölkəsinin hökmdarı olan «Xanasiruk» (Xanaziruk)  [XN-SRK] kimi qeyd edilir [185; 175]. Strabon bu rəmzi Siraken [SR-KN] kimi yazır və onu «amazonkalar ölkəsi» adlandırır (Strabon XI:5/2). Atropatenada bu rəmz Siraqan kimi göstərilir [175; 128] . Amazonkaların, Midiyanın üstündə yerləşən Albaniyanın əhalisi olduğunu nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, Misirin 22-ci Bubasta sülaləsinin şahı Ozorxonın (Ozorkon) elə, mənbələrdə Siraken/Siraqan/Xanasiruk kimi qeyd olanan Assur-Kənan, yəni Azər-Xanaan ölkəsidir. 

Pompey Mela («Zemleopisanie», III:5/39) amazonkaları «savromatidalar» adlandırılır. Pliniy isə bildirir ki, sarmatlar elə savromatlardır və onların içində aorslar vardır (Pliniy IV/80). Karianidli Skilak (e. ə. IV əsr) təsdiq edir ki, «savromat xalqını qadınlar idarə edir». Q. Qeybullayev bildirir ki, «sarmat etnonimi antik mənbələrdə sarmatai [SR-MTY] – sarmat etnonimi və qədim yunan sonluğu ai – formasında qeyd edilir [50; 333]. Əgər nəzərə alsaq ki, sarmatay rəmzi Assur – Midiya deməkdir, razılaşarıq ki, Sarmat deyəndə Azəri Midiyası başa düşülməlidir.

Ermənistanın Göydəki ruhlar dünyasının rəmzi olması o deməkdir ki, buradakı hadisələr bilavasitə Göylərdə baş verir. Digər tərəfdən, erməni mənbələrindəki Eçmiədzin rəmzi - Iç və miad, mid, mut [MD/MT] rəmzlərindən əmələ gəlmişdir ki, bu da «daxili Mada/Midiya» deməkdir. Belə çıxır ki, Eçmiədzin deyəndə, «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı Iç Oğuz başa düşülməlidir. M. Xorenatsiyə görə də Ermənistan iki Arşakuni çarları arasında iki hissəyə bölünərək iki xalqa – fars və yunanlara tabe edilmişdi [122; 42]. Təbrizli Arakel «Tarixlər kitabında» açıq yazır ki, «Bu ölkə (Persiya – F. G. B.) zəngindir və arxadadır (mətndə daha dəqiq - içəri), ermənilərin ölkəsi isə sərhəddədir (mətndə, daha dəqiq sarhadd (fars.) – «sərhəd», «hüdud», «sədd») və düşmənin (lap) ağzındadır, onların daima müflisləşmə və əsirdüşmə (təhlükəsi) var». Deməli, burada da söhbət iki dünyadan gedir ki, Ermənistana keçmək üçün Şah Abbasın etdiyi kimi, insan «simasını dəyişməlidir» [30; 17].  

Erməni mənbələrində köçmək deyəndə, ilkin insanların, sufilik silsiləsini keçib ilkin materiyaya qovuşması nəzərdə tutulur. Sufizmin son fazası olan Allahla vəhdət, yəni bəqa/bəglik fazası çox çətin olduğundan, mənbələrə görə insanlar bu fazaya əvvəllər çox çətinliklə daxil olurdular. Ekstatik vəziyyətdə bəglik fazasına tez daxil olmaq üçün onlar bu işi aramla, mərhələlərlə etməyə başlayırlar. A. Təbrizli yazır: «Ermənilərin başlarına dəyən zopa zərbələri tezləşcək, onlara yaranışdan xas olan yekəxanalıqdan əl çəkdilər, özlərinin bütün ağıl və düşüncələrinə söykənərək knyazlara acizanə surətdə müraciət etdilər: onlar arzu yazdılar və onu Ehtimal-dövlətə verdilər, (xahiş etdilər) onları daha sıxışdırmasınlar, onlara mərhəmət etsinlər, onların tədricən köçməsi üçün onlara vaxt versinlər (mətndə tədricən sözü əvəzində «yavaş-yavaş», «sakit», «aramla» işlənir. M. Brosse bu sözü «rahat» kimi tərcümə edir). Onların müraciəti Ehtimal-dövlətin xoşuna gəldi və o olsun əmrini verdi. O zaman (erməniləri) köçürən döyüşçülər onlardan əl çəkdilər» [30; 33]. Daha sonra isə, bu fazaya daxil olmanın ən rahat yolu tapıldı. Bu, Iran mətnlərində Xaoma (Qam/Kam – qamlama) adlandırılan içkidən istifadə idi: «Beləliklə xristianların şəhərin mərkəzindən köçürülməsinin səbəbi çaxırın istifadəsi oldu –  bu məhz bizim söylədiyimiz kimi (oldu)» [30; 33]. Bundan sonra ruhun bədəndən çıxması asanlaşdı. Və Midiya maqının, yəni «maqometanın» ruhu öz bədənindən çıxaraq, Xor/Qor/Kor (Xrist) dünyasında «xristian» rəmzində dolaşmağa başladı: «Lakin əvvəllər, xristianları şəhərdən köçürdükdən sonra, onlar üçün ağır idi, hesab edilirdi ki, onların oturduqları yerləri tərk etməsi çətin olacaq. Lakin indi isə onlar çox razı idilər və Allaha şükür edirdilər ki, Allahın bu işi xristianlar üzərində baş verdi. Xristianların minnətdarlığının çox səbəbləri var. Birinci, ona görə ki, şəhərdə xristian və müsəlmanlar növbələşərək yaşayırdılar və bəzi inamı zəif olan xristianlar daim müsəlmanların rəzilliyə aparan, heyvani hisslərin ödənilməsinə (bu haqda ikinci və üçüncü çapın mətnində deyilir, birinci çapda «aşağı sürüşən» yazılır) xidmət edən dinini görərək və onların hər zaman bu dini təbliğini və onların imanları haqqındakı rəvayətləri eşidərək, tədricən xristian dininə inamını itirir və nəhayət, xristianlıqdan məhəmmədlinin xeyrinə imtina edərək müsəlmanlığı qəbul edirdilər. Ikinci, əgər xristianların oğlanlarına müsəlman qızları və ya müsəlman oğlanlarına xristian qızları xoş gəlirdisə, müsəlmanlar gizlində fikirləşərək, xristianların qızları və ya oğlanları ilə gizli danışaraq, onları öz tərəfinə çəkir və Məhəmməd dinini qəbul etdirirdilər. Biz çoxlarının (qız və oğlanların) gedərək, Məhəmmədlilərin evlərinə düşməsini gözlərimizlə görmüşük. Xristianların onları oradan çıxarmaq cəhdlərinə baxmayaraq, heç bir şey alınmırdı. Üçüncüsü, ona görə ki, orada, şəhərin mərkəzində darısqal və narahat idi və su çatmırdı, suyun azlığından onlar çox çatışmamazlığa dözməli idilər: burda isə, yeni yerdə onlara geniş və firavan idi, burada onlar möhtəşəm və gözəl evlər tikdilər ki, o geniş və böyük, bər-bəzəkli, hündür otaqlı, yay tikilili (eyvanlı – F. G. B.) və qarşısında dincəlmək üçün yerləri, parkları, güllükləri və bar gətirən ağacları var idi. Dördüncü, köçməklə onlar, onları daima incidən, aldadan və xristianlara rahatlıq verməyən, ilanxasiyyətli maqometanın tayfasından ayrıldılar» [30; 33]. 

Qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıdakı mətndə, maqometanlı, yəni Məhəmmədli deyəndə Midiya maqı olan Amon Allahı və onun əshabələri, xristian deyəndə isə – «Kor/Xor (latınca ürək) adlanın ürəkdən çıxıb, Göydəki ilkin materiyanı səyahət edən maqın ruhu» başa düşülməlidir. Mətndə «oturduqları yerləri tərk etmək» deyəndə, ruhun insan bədənindən çıxması başa düşünülür ki, həqiqətən ruhun «oturduqları» bədəndən çıxarılıb Göyləri səyahət etməsi çox çətin bir prosesdir. Şəhərdə xristian və müsəlmanların növbələşərək yaşaması, ruhun tez-tez Göylərə səyahətə çıxması və maqın bədəninə qayıtması mənasındadır. Burada Məhəmmədlilərin - rəzilliyə aparan, «heyvani hisslərin ödənilməsinə xidmət etməsi» rəmzi, insan daxilindəki heyvani qüvvələr olan şəhvət və qəzəb qüvvəsi mənasındadır ki, yalnız insana xas olan ağıl qüvvəsindən fərqli olaraq, bu qüvvə bütün heyvanlarda təbii surətdə mövcudur və biz aşağıda bunu araşdıracağıq. Deməli, Məhəmmədlinin heyvani hisslərlə əlaqəsi deyəndə, Midiya maqının ruhunu bu hisslərdən ayıra bilməməsi və nəhayətdə ruhunu bədəndən çıxara bilməməsi başa düşülməlidir.

Bildirmək istərdik ki, kitabdakı Abbas rəmzi - «Ba-Baş» mənasında «baş ruh» deməkdir ki, bu Amon Allahına işarədir. Erməni (Ər-Mən) əhalisi deyəndə isə burada bilavasitə Ra-Amon başa düşünülməlidir ki, buradakı cəm halı, Amon Allahının obrazlarının çoxluğu ilə bağlıdır. Qədim zamanlarda müqəddəslər və şahlar nəslinə müraciət də cəm halda edilirdi ki, bu da onların Göydəki «sahələri» (Ka) və onlarla bağlı olan və onları gözləyən əcdadlarına hörmət mənasındadır. Deməli, mənbələrdə ermənilərin köçürülməsi deyəndə Ra-Amon Allahının Göyə səyahəti başa düşünülməlidir. Bu mətnə görə Abbas, yəni Amonun ruhunun Göy səyahəti, yəni göçürülməsi çox olmuşdur: «Bir çox yerdə dediyimiz kimi, burada da (təkrar edirik) ki, Birinci böyük Şah Abbas erməni əhalisini Atrpatakan vilayətindən Persiyaya iki və ya üç deyil, daha çox  dəfə köçürmüşdür. Eramızın 1067-ci ilində adı çəkilən Birinci Şah Abbas yenidən erməni əhalisini Atrpatakandan köçürərək Pars ölkəsinə qovmaq əmrini verdi» [30; 33]. Bildiyimiz kimi, pars rəmzi – pir ruhu deməkdir və burada əsasən şahlar şahı olan Amon Allahının ruhu başa düşülməlidir. Amon Allahının bədəni isə kosmik Pta Allahıdır ki, ruhlar dünyası da məhz onun bədənində yerləşir. Deməli, Pars ölkəsinə köç deyəndə ruhlar dünyasına köç başa düşülməlidir.

Arakelin kitabında, erməni rəmzindən başqa gebr, yəni kəbirlərdən də danışılır ki, burada «kəbir» deyəndə Adəm, yəni Atum Allahı başa düşülməlidir. Deməli, kitabda Şah Abbasın, ermənilərdən başqa kəbirləri öz vətənləri olan Kirmandan (Qor-Amon), Yəzd-dən (Pta ruhu), Şirazdan (Ra ruhu) qovub, tam yerlə-yeksan olunmuş Isfahanda yerləşdirməsi və Isfahanı yenidən tikməsi deyəndə Amon Allahının xaosda - Amon, Ra və Pta Allahı rəmzində yaratdığı Atum (Adəm) Allahının birinci ruhlar dünyasının əvəzinə, Mehdinin ikinci ruhlar dünyasını yaratması qeyd olunur. Buradakı Isfahan rəmzi, sufi- xan rəmzində «sufiliklə yaradılmış xanəgah» başa düşülməlidir ki bu da ruhlar dünyası mənasındadır. Kəbirlərin, yəni nəhənglərin Isfahana göçürülməsi – «ilkin materiya olan xaosda Atum Allahının yaradılması» deməkdir. 

Amon Allahı Göydəki birinci Atum dünyasını yaradandan və öz ruhunu ora köçürəndən sonra, digər seçilmiş bəglərin  (qamərlər) də ruhlarının ora köçürülməsi başlandı: «Isfahan şəhərinin mərkəzindən ermənilərin köçürülməsindən sonra yəhudilərin köçürülməsinə başlanıldı». Qeyd etmək lazımdır ki, Arakel Isfahan şəhərini qədim Suzla – Bibliyanın «Elam (Elam – Aləm/Olam Qaba) vilayətinin taxt-tac şəhəri» ilə eyniləşdirir. Deməli, Isfahan eyni zamanda Göydəki Qaba aləmdir (yəh. Olam Qaba). Atrpatakan vilayətinin «əhalisinin» - erməni, müsəlman və yəhudilərin Şah Abbas tərəfindən Isfahana köçürülməsi «böyük sürgün» adlanır. 

         Beləliklə, demək olar ki, erməni, yəhudi, müsəlman, rumların (irəmlilər) «böyük sürgünü» Ermənistanın sərhədində baş vermişdir və «əsirlər» Göy Midiyasına, yəni pirlər ölkəsi olan Fars ölkəsinə qədəm qoymuşdular. Eçmiədzin rəmzindəki «zin/sin» rəmzi də onun «ruhlar dünyası» olması mənasındadır. Eçmiədzini mənbələrdə – «nursaçan», «ilkin paytaxt», «müqəddəs Eçmiədzin» adlandırırlar. Burada müqəddəslərin məqbərələri, əsasən də, böyük Eçmiədzin Taxtı yerləşir və orada Qriqor Lusavoriçin müqəddəs sağ əli saxlanılır ki, bu əl ətirli maye saçır və oradan, harada olmasından asılı olmayaraq, bütün ermənilər arasında yayılır [30; 17]. Qriqor Lusavoriçin sağ əlindən yayılan mayenin (nur) bütün ermənilərə yayılması deyəndə, təbii ki, Osirisin əlindən  yayılan nurun, Amon-Ra övladları olan müqədəslər nəslinə yayılması deməkdir ki, məhz bu nurun hesabına müqəddəslər nəsli möcüzələr göstərə bilirlər. 

Burada təkrarən xüsusi qeyd etmək istərdik ki, qədim mənbələrdə «erməni xalqı» deyəndə Ər-Əmanın müqəddəslər nəsli olan bəglər nəzərdə tutulur ki, M. Xorenatsinin və digərlərinin də yazdığına görə Erməni tarixi və s. yazılarında söhbət bilavasitə Midiyanın yəhudi bəglərindən, yəni Gelarküni kaduslarından gedir. Ümumiyyətlə, qədim dünyada millət deyilən anlayış olmamışdır. Insanlar yalnız Allah nəsli olan şahlar və peyğəmbərlərə və adi insanlara bölünmüşlər. Allahlar nəsli Göydə ruhlar dünyasını yaradandan sonra, qədim sirləri gizli saxlamaq üçün insanların dillərini dəyişmiş və insanları dünyaya səpələmişlər. Deməli, insanların dilinin müxtəlifliyinə görə millətlərə ayırmaq məntiqsiz bir fikirdir. Bütün qədim yazılar da bu mənada yalnız Allaha - onun dünyada yaratdıqlarına və gələcəkdə baş verən hadisələrə həsr olunmuş yazılardır. Yazdığımız kimi, adi insanlar, müdriklikdən uzaq olduğu üçün onlar mənbələrdə heyvani qüvvələrin idarə etdiyi varlıqlar, yəni sufilərin «insani heyvani» adlandırdıqları toplum hesab olunurlar. Indi özlərini erməni adlandıran toplum isə mənbələrdə «qul və oğru» adlandırılır ki, belə insanlaran Ərmən nəslinə aidiyyəti ola bilməz. Erməni dili isə, qədim Misir, yəhudi, ərəb, yunan, ingilis və s. dillər kimi, Tork Anqelea (Türk-Gel) nəslinin yaratdığı gizli dillərdir ki, buradakı informasiyalar yalnız «xəbərdarlara» vaxtında lazımi informasiyanı çatdırmaq üçün yazılmışdır və s. 

Aqafangelə görə, Eçmiədzində maarifpərvər Qriqor tərəfindən tikilmiş məbəd yerləşir ki, bu məbədin tikildiyi yerdə maarifpərvər Qriqorun gözlərinə, xristianlığın Ermənistana gəlməsini öncədən söyləyən xəyal görünmüşdür. Yəni Göy dünyası məhz Eçmiədzində yaradılmışdır və xristian dünyası (Xoris) də buradan başlanır. Qriqor rəmzi də bu mənada Qor-Qor rəmzindən yaranmışdır ki, bu rəmz «ata və oğul Qor Allahı» mənasındadır. Movses Kalankatuasinin yazdığına görə, Sünik şahı Babikin vaxtında, 418 ildə Qor və Qazan çoxsaylı ordu ilə Süniyə [SN] gəldilər və burada onlar xristianlığı qəbul etdilər [81; 2/1]. Bu isə o deməkdir ki, Qor/Xor, yəni xristian dünyası Sünidən - Gelarkünidən başlanır. Qriqor [QR-QR] və Xrist [XR-ST] rəmzləri – Atasını dirildən Oziri Allahının oğlu – qədim Misirin Qor Allahının adlarıdır. 

Qədim mətnlərdə Qor (Xor) Allahı eyni zamanda ilan sayılır ki, Birqer Pirsonun bildirdiyinə görə, müxtəlif xristian qnostikləri də Xristlə ilanı eyniləşdirirdilər [34; 163]. Deməli, xristian deyəndə Göy dünyasında yaşayan və ilan şəklində təsəvvür edilən mələklər nəzərdə tutulmalıdır ki, yazdığımız kimi bu müdrikləri və maqları hind və digər mənbələrdə «müdriklik ilanı» adlandırırlar və onlar yeraltı dünyanın  sakinləri sayılırlar.

Bütün bunlar o deməkdir ki, «nursaçan, ilkin paytaxt Eçmiədzin» – Təkdüz Əmanın, yəni Allahlar atası, insanların yaradıcısı, nurlar hökmdarı, işığın yaradıcısı, Göy üzərində gəmisi ilə səyahət edərək həyatverici işıq və istilik verən - Napatlı Amonun Taxtıdır [22; 97].  

Qədim misirlilərin məşhur «Amduat kitabı» («Duatda olanlar»), yəni «Ölüm şahlağı» kitabında Sokaris (Sokar – F. G. B.) gizli mağara kimi qeyd olunur və həmin yeri ilan və ya insan simasında olan cinlər qoruyur. Burada Atum Allahı özü ilan simasında göstərilir və ona eyni zamanda Sokaris adı da şamil edilir. Deməli, Sokar və Atum Allahı, eyni zamanda bədəni ruhlar dünyası kimi göstərilən ilandır ki, qədim Misir mətnlərində yerin altında yaşayan bu ilanı Göydə – uçan ilan kimi də təsvir edirlər.

M. Xorenatsiyə görə, xristianlıq Balasakanda təbliğ olunurdu [50; 215]. Balasakan rəmzi  haqqında biz yuxarıda yazdıq və bildirdik ki, bu rəmz Baal və Sakin, yəni Sisakan mənasındadır. Əl-Məsudi Sisakan rəmzini «Şakkan şahlığı» kimi qeyd edir və bildirir ki, onun əhalisi xristianlardır, tacirlər və sənətkarlar isə müsəlmanlardır. Ərəb müəlliflərinə görə də Şəki tayfası xristiandır, onların arasında isə müsəlmanlar çoxluq təşkil edir [50; 397].

Yazdıqlarımızdan çıxan nəticə isə odur ki, Ermənistan adanan ölkə, Azərbacan adlanan təpənin üstündə yaradılmış ruhlar dünyasıdır. Bu dünya eyni zamanda kosmik insan olan Ra-Amonun bədəni kimi təsəvvür olunduğu üçün Göydə yaradılmış bu ölkə «Ər-Əman», yəni «Ermənistan» adlanır.

Qədim Misir yazılarına görə də, Göydəki dünya, yerdəki dünyanın bənzəridir və bu bənzərlik qanunu əsas prinsiplərdən biridir. Yerdəki Misir Göydəki Misirin inikasıdır, əksidir. Bunların birləşdiyi yer isə «Neter» adlanır. Neter tikili məbədgah və eyni zamanda «ruhun xüsusi vəziyyəti» kimi də başa düşülür [60]. Ruhun xüsusi vəziyyəti rəmzi, bizə sufilərin vəziyyətini xatırladır ki, Cəbərut aləmi rəmzində olan Neter də burada «sufilər yurdu» mənasındadır. 

Digər tərəfdən, Göydəki, yerdəki və onları birləşdirən məkan eyni zaman, yer-göy və yeraltı dünya kimi qəbul edirlişdir ki, Misir mətnlərinə görə, bunların mərkəzi oxu elə bir «yarıqdan», «deşikdən» keçir ki, məhz bu deşik vasitəsi ilə Allahlar yerə, ölülər isə yeraltı dünyaya enirlər. Belə bir inam mövcud olmuşdur ki, Osiris özü güclə dəmir lövhəyə qədər gedib çatmış və atası Ra-nın ona verdiyi üç pillədən ibarət olan pilləkənini hesabına Göyə çıxmışdır (pilləkən bu üç dünyanı birləşdirən vasitədir) [186]. Bu isə o deməkdir ki, Cəbərut aləminin rolunu oynayan Neter ölkəsi, eyni zamanda yerlə Göyü birləşdirən pilləkəndir. Bu pilləkən isə ağzına dəmir lövhə qoyulmuş hansısa deşikdən başlanır. Quranda, yeraltı dünyaya aparan yolun lövhə ilə döşənməsi belə təsvir olunur: «O yeri sizin üçün döşəmiş, orada sizə yollar açmış və Göydən su endirmişdir və biz Onun hesabına müxtəlif bitkilər cütü yetişdirdik. Yeyin və heyvanlarınızı otarın: həqiqətən bunda ağılı olanlar üçün nişanələr vardır!» (Quran, 20:53,54). 

Neter [NTR] rəmzinin digər variantı Ruten [RTN] rəmzidir ki, Bruqş Rutenin də yuxarı və aşağı Rutendən ibarət olmasını yazır: Yuxarı Ruten Livanonla birlikdə Fələstinin dağlıq hissəsi adlanır ki, oradan aşağı Ruten - Suriyaya enirlər [2; 589]. Buradakı Livanon rəmzi təbii ki, Alban mənasındadır. Bruqş yazır: «Xanaanda vahid əsilli xalqların Böyük Birliyi yaradıldı və onu mənbələr ümumi ad olan «Ruten» adlandırdılar. Bu xalqları, möhkəmləndirilmiş şəhərdə oturmuş kiçik şahlar idarə edirdi… Bu şahlıqlardan, Amorrey torpağındakı Orontda yerləşən Kadeş şahı xüsusi rol oynayırdı». Bruqş davam edərək bildirir ki, «Bu Ruten xalqlar birliyinə, dənizsahili ərazidə yerləşən və Misirlilərin «Saxu» adlandırdıqları Finikiyanın Xalu ərazisi də daxil idi. Onların əsas şəhəri isə Aradus idi. Bu xalqlar birliyinə müqəddəs yazılardakı Kiti, Xittim da daxil idi [2; 586, 587]. Göründüyü kimi, buradakı Ruten bilavasitə Kadeşlə, yəni Kadus eli ilə bağlıdır ki, kaduslar da saxu, yəni sak/sisaka rəmzi kimi, mənbələrdəki gel, yəni xalu rəmzi ilə bağlıdırlar. Mənbələrdə Rutenlərin qall, yəni gel tayfası olması açıq yazılmışdır [3; 766]. Digər tərəfdən, Bruqş daş abidədəki bir mətnin tərcüməsi ilə bağlı yazır: «Bu, əlahəzrətin dost olmayan Meqiddo şəhərindən əsir götürdüyü yuxarı Ruten şəhərinin əhalisidir. Onların övladlarını əlahəzrət Us şəhərinə apardı ki, özünün birinci qələbə yürüşü olan Ape-nin ağası atası Amonun evini doldursun». Araşdırıcılar bu mətnləri başa düşməyərək təəcüblə belə nəticə çıxarırlar ki, çar bir şəhərdə 119 şəhərin əhalisini əsir götürmüşlər və burada söhbət Ape şəhərinə göçürülmədən gedir [2; 591]. Buradakı 119 şəhərin ilkini Orontdakı Kadeş şəhəri, daha sonra isə Maketa və s. şəhəri gəlir [2; 583]. Bu şəhərlərin birincisinin Kadeş şəhəri olması onu göstərir ki, bu 119 ölkə bilavasitə Kadus eli ilə bağlıdır və Maketa (Maq-Ata) rəmzi də bu Kadus elinin məhz maqlar eli olmasına işarədir. Bir şəhərdə 119 şəhərin əhalisinin əsir götürülməsi deyəndə burada söhbət Göydəki ruhlar dünyasından gedir ki, bu dünya da rəmzi olaraq şahlıqlara bölünmüşdür. Bu dünyanın yolu isə yalnız bir şəhərdən, yəni mənbələrdə kadus kimi göstərilən gel şəhərindən gedir. Deməli, 119 şəhərin əsir olması rəmzi ruhlar dünyasının vahid yolunun bağlanması mənasındadır ki, bu da yazılanlara görə, bilavasitə axirətdə olmalıdır. Ape şəhəri deyəndə də qədim Misir yazılarında Pta adlanan Göy dünyası başa düşülməlidir və s.

«Ölülər Kitabı»nın 22-ci başlığında ölmüş insan - «pillələrin başında olanla (Osirislə) taleyini bölmək» üçün xahiş edir, vinetkada Allah pillələrin başında, əlində hakimiyyət rəmzləri ilə göstərilir. Misirlilər ölülərlə bağlı yazılarında asken pet (asken – pilləkən) ifadəsini saxlamışlar ki, bununla da Ra Allahının onlara Göyə qalxmaq üçün verdiyi pilləkənin əsil pilləkən olduğunu göstərsinlər. Buradakı asken pet rəmzi eyni zamanda onu göstərir ki, bu pilləkən Sisakan-Pta, yəni Yafət-Ərən nəslinə aid olan Gelarkünidə - qədim Misirin Gel elində yerləşir. «Ölülər Kitabı»nda deyilir: «Mənim üçün pilləkən düzəldilmişdir ki, Allahlarla görüşüm». «Allahlar onun üçün pilləkən düzəldirlər ki, o, onun vasitəsi ilə Göyə qalxsın». «Ölülər Kitabı»nın Fiva variantında (CXLIX böl.) da pilləkənin vacibliyinin xüsusiliyi bildirilir və burada ölmüş deyir: «Mən Allahlar arasında Pilləkən ucaltdım və mən onların arasında Allah oldum»: daha sonra isə, (CLIII böl.) yazılır: «Osiris Nu sizin Pilləkəninizlə, hansı-ki, Ra onun üçün ucaltmışdır, qalxacaq, Xor və Set isə bərk-bərk onun əlindən tutacaq» [186]. Bütün bu yazılara görə, pilləkən hansısa müqəddəs üçün xüsusi hazırlanmışdır ki, məhz o öz zamanında bu pilləkəni qalxaraq Apllaha çevrilməlidir.

Mütəxəssislərin yazdığına görə, ilk dəfə dünyaları birləşdirən pilləkən pillələri rəmzi Qədim çarlığın ölümlə bağlı tikililərində – piramida və məbədlərində göstərilir. Coserin ilk pilləvari piramidasında bu zahirdən görünür. Qiza və Sakkaradakı fironların IV və V sülalələrinin piramidalarında bu, Göyə və yerə istiqamətlənmiş daxili şaxta formasında qeyd olunur. Orta və Yeni çarlığa aid məbədgahlarda da pilləkən rəmzləri qalmaqdadır. Mənbələrdə görə,  məbədgah - kainatın rəmzi olduğu üçün  Göy, yer və yeraltı dünyaların hər üçü bir-biri ilə eynidir. Buna görə də onun əsas hissələrinin planlaşdırılması, yeraltı, yerüstü və Göy dünyasının hissələrinə uyğundur. Misirşünaların yazdığına görə, Göydə «Göy Duat»ı adlanan ruhlar dünyası mövcuddur ki, onun əksi də yerin altındakı «Duatın gizli otağıdır». Lakin əsas məsələ Duatın yerdəki məkanıdır ki, onu tapmaq araşdırıcılar üçün problem yaratmışdır. Eyni zamanda mənbələrdə Duatın giriş qapısından danışılır bunun da adı Rostau-dur [187].

Digər tərəfdən, U. Bac yazır ki, misirlilərin inamına görə, Göyün döşəməsi – onların Göyləri – nəhəng düzbucaqlı dəmir lövhədir ki, dünyanın dörd tərəfindəki sütunlar onu saxlayır. Bu dəmir lövhədə Allahlar və ölmüş möminlər yaşayırlar və hər bir halal insan ora düşmək üçün çalışır. Bəzi müqəddəs yerlərdə bu lövhə dağın başına o qədər yaxın idi ki, ölənlər əziyyətsiz ora çıxıb oradan Göydəki xoşbəxtliyə çata bilirdilər, lakin başqa yerlərdə isə lövhə ilə yer arasındakı məsafə o qədər böyük idi ki, ölmüşün köməyə ehtiyacı var idi. Belə bir inam olmuşdur ki, Osiris özü çox çətinliklə bu lövhəyə çatmış və atası Ra-nın ona verdiyi pilləkən vasitəsi ilə nəhayət ki, Göyə çıxmışdır. Pilləkənin yanında bir tərəfdən Ra, digər tərəfdən isə Isida oğlu Xor durmuş və bu Allahların hər biri Osirisin Göyə çıxmasına köməklik edirdi… Pilləkəni yola çevirən xüsusi sözlər də olmuşdur. Belə ki, Pepi üçün yazılmış mətnə görə, ölən pilləkənə belə müraciət etməlidir: «Ehtiram sənə, ey Ilahi Pilləkən! Ehtiram sənə, ey Setin Pilləkəni Düz dayan, ey Ilahi Pilləkən! Düz dayan, ey Xorun Pilləkəni, hansı ilə ki, Ra-nı öz magik gücü ilə özünə tabe edən Osiris Göyə çıxmışdır… Çünki Pepi – sənin oğlundur və Pepi – Xor-dur, sən Pepini, Pilləkənin Hakimini (yəni Xoru – U. B.) - Allahı doğduğun kimi doğdun və sən Pepiyə Set Allahının Pilləkənini verəcəksən və onunla Pepi, Ra-nı öz magik gücünə tabe edərək Göyə çıxacaq və s. [6; 213]. Bu yazıdan da aydın olur ki, burada söhbət axirətdə gələcək Mehdi obrazının Allaha çevrilməsi üçün əvvəlcədən hazırlanmış ritualdan gedir.

Rəvayətlərin birinə görə, Şu Allahı Nut ilahəsini Qebanın ağuşundan alıb, onu elə qaldırmaq istəyir ki, o, yerə əli və ayaqları ilə dayaq versin, bədəni isə Göy olsun. Lakin məlum olur ki, o, bunun üçün balacadır. Onda Şu üç pillədən istifadə edir və ən yuxarı qalxaraq, fikrində tutduğunu həyata keçirir [186]. 

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, U. Baca görə, Şu işığın rəmzidir və o, Böyük Germopoldakı pillələrin başında duraraq, hər gün Göyü qaldırır və gün ərzində onu saxlayır (şəkil 44). Lakin Amon Allahı iddia edir ki, «Mən özümdən Şu və Tefnut Allahlarını yaratdım və tək olaraq Mən üç oldum: onlar məndən çıxdılar və bu torpaqda yaşamağa başladılar». Bu isə o deməkdir ki, Şu Allahı deyəndə Amon Allahının ruhu nəzərdə tutulmalıdır ki, Nut Allahını saxlamaq üçün boyu çatmadıqda üç pilləkəndən, yəni söz, əməl və fikirdən (şəriət, təriqət və həqiqət) istifadə edərək sufilik tərikəsi yolu ilə Göyə qalxmışdır. 

                                                                                   

                                                                                               44. Şu Allahı Nut Göyünü Qeb 

                                                                                                  torpağından ayırır [222; 313]

«Ölülər kitabı»nın XVII bölümündə deyilir: «Mən – öz çıxışımda Temu Allahıyam: Mən – Vahidəm: Mən Nu-da mövcud olanam. Mən – əvvəl batan Ra-yam. Axı o kimdir? Bu Suten-xenen şəhərində əvvəldə ilk çıxan Ra – dır, başına tac qoyulmuş, öz çıxışında çar kimidir. Şu-nun sütunları hələ yaradılmamışdan, O onun Xemennuda olan pilləkənlərinin başında idi [6; 79]. Burada Temu adlanan Allah elə Atum, yəni Adəmdir ki, Enneadanın doqquz Allahı rəmzində Nu şəhərində, yəni Geliopoldakı gizli mağaradadır. Əvvəl batan və ilk çıxan Ra deyəndə də məhz Amon-Ra Allahı nəzərdə tutulmalıdır. Şu-nun sütunlarının yaradılmaması zamanında onun Xemennudakı pillələrin başında olması, Amon Allahının, hələ Göy sütunlarını, yəni Göydəki ruhlar dünyasını yaratmamışdan əvvəl sufilik pillələrini keçib, bəglik fazasına yüksəlməsi deməkdir ki, buradakı Xemennu rəmzi məhz Qam-Nun, yəni qamlıqla Nun sularına varması mənasındadır və s.

Digər tərəfdən, «Ölülər Kitabı»ndakı Allahın - «Mənim üçün pilləkən düzəldilmişdir ki, Allahlarla görüşüm», «Allahlar onun üçün pilləkən düzəldirlər ki, o, onun vasitəsi ilə Göyə qalxsın» və ya «Mən Allahlar arasında Pilləkən ucaltdım və mən onların arasında Allah oldum» deyimi isə axirətdə gələn Mehdinin də sufilik yolu ilə Göyə ucalması və orada Allahla görüşməsi deməkdir.

Merac

Mehdinin sufilik pillələrinin qalxmasının əsas səbəbi onun yaradılmasından əvvəl, yəni dünyanın yaradılması zamanı Allahın – «ağıl» rəmzində onun obrazını yaratmasıdır. Qəzali «Maarac əl-Qüds» əsərində bu yaradılışı və onun yerdə zühur etməsinin fəlsəfəsini belə qeyd edir: «Allah onu (ağılı) öz əmri ilə yaratdı, nə materiya, nə də zaman onun səbəbi deyildir, yalnız əmr ondan əvvəl var idi. Demək olmaz ki, Yaradıcı əmrdən əvvəl var idi. «Əvvəldə olmaq» sözü burada yerində deyil, ona görə ki, «əvvəldə olmaq» və «sonra gəlmək» sözləri yalnız nisbilik kateqoriyasına aid olan mahiyyətə aiddir. Eyni zamanda məhz Yaradıcı əvvəli və sonranı yaradır, Özü isə bu kateqoriyalara tabe deyil». «Ağıldan bu tərəfdə olan - ruhdur ki, ondan əvvəldə ağıl durur. Bu əvvəlilik - ontolojidir, zamandakı, fəzadakı və materiyadakı əvvəlilik deyil. Ontoloji əvvəlilik yalnız ağıldan başlanır, zamandakı əvvəlilik isə ruhdan, fəzada isə təbiətdən başlanır. Təbiət isə fəza və fəza müxtəlifliyindən əvvəldə gəlir: fəza kateqoriyası təbiətə tətbiq edilə bilməz. Fəza öz yaranışını təbiətin hərəkətverici qüvvəsindən və ya onun cisimlərinin  hərəkətindən başlayır… Ruh, zaman və zaman müxtəlifliyindən əvvəldir: zaman kateqoriyası ona tətbiq oluna bilməz: zaman və müddət - ondan, onun, ağılın inkişafına can atmasından başlanır... Ağıl özü mahiyyət və substansiyalardan gəlir, mahiyyət kateqoriyası ona substansiya kateqoriyasından artıq gəlmir. Substansiya kateqoriyası ağıldan başlanır və buradan substansiyalar və ondan əvvəldə olan mahiyyət və substansiyalar, müddət və zaman, fəza, maddilik və materiya gəlir və ondan aşağı olan bu kateqoriyaların ona münasibəti ehyamdan başqa cür təsvir edilə bilməz… Yaranışın və əmrin Ağası… ilk və son, və aydındır ki o Zamana tabe deyil. O həm əvvələ olan və sonrakıdır və aydındır ki  O fəzaya tabe deyil. Onun böyüklüyünə eşq olsun, Onun adları müqəddəsdir… Biz əmrdə Allahın qüdrətini eşidirik. Biz, deyəndə ki, ağıl əmrdən hansı-sa yaradıcı qüvvənin köməyi ilə çıxdı, demək istəmirik ki, əmr özü dünyanı yaratdı. Bizim yeganə niyyətimiz – həqiqi reallığın yaranış ideyası ilə assosiasiyasının təmas vasitəsi ilə olmasının yolverilməzliyidir. Kim ki yaradır, həqiqətdə yaranış və əmrin Ağasıdır» [54; 301]. Qəzali burada ağıl rəmzini ilkin materiyanın bir hissəsi kimi təqdim edir ki, Allahın əmri ilə bu materiya Amon Allahının bədəninə çevrilərək sonradan ona tabe olur. Ağılın əzəli olmasını və Allahın bu rəmzdən Göyləri yaratması və yerin təməlini qoyması və s. haqqında Süleyman peyğəmbərin ibrətli hekayələrində daha geniş danışılır [8; Pritç.8:22-36]. U. Bac isə bu ağılı və müdrikliyi Maat ilahəsi ilə əlaqələndirir və bildirir ki, məhz onun üzərində o «hər şeyin əvvəlini qoyur» [18; 15].

Qəzalinin yazısından çıxan nəticə odur ki, Amon, yəni Əman Allah «dünya» yaratmazdan əvvəl, Ra Günəşi ilə eyni zamanda, əmri ilə Ay rəmzli «ağıl» obrazı yaradır ki, fəzada qərar tutan obraz bilavasitə yaddaşdan və ilkin bilikdən ibarət obrazdır və baş verənləri sanki görür və yadında saxlayır. Allah tərəfindən verilən əmr isə bir neçə mənalı olduğundan, həm o  zaman yaradılmış mələklər, kəbirlər nəslinin yaradılması üçün və həm də Mehdi obrazının yaradılması üçün veriliş əmrdir ki, «Lövhi-Məhfuz»da bu günə qədər qalmaqdadır. Deməli, Mehdi obrazı eyni zamanda ilk insan olan kəbirlərin obrazıdır. Digər tərəfdən, Allahın «Ol!» əmri elə yaranış əmridir, yəni bilavasitə bu sözdən sonra «dünya» yaranmışdır. Qəzaliyə görə Mülk tədricən yaradılmışdırsa, Mələküt birdən yaradılmışdır [54; 300]. Bu ona işarədir ki, axirətdə, Allahın «Ol!» əmri gələndə yaranış təkrar olunmalı və birdən birə Göydə yeni ruhlar dünyası yaranmalıdır.

Əl-Fərabi ilkin ağıldan Allahın və Mehdinin ağıl rəmzli obrazının yaranması haqqında yazır: «Ilkin ağıldan - onun məcburi varlıq olduğundan və Əzəlini bildiyindən digər ağıl əmələ gəlir, hansında ki çoxluq, yuxarıda göstərildiyi kimi mövcuddur. Ilkin ağıldan isə, onun mümkün varlıq olduğundan və öz-özünü bildiyindən, öz materiyası olan və ona xas forması – ruhu olan ali sfera əmələ gəlir. Ali sfera və onun forması, digər iki şeyin, daha dəqiqi: daha bir sfera və daha bir ruhun əmələ gəlməsinə səbəb olur» [51]. Burada ilkin ağılın məcburi varlıq kimi təqdimi, bu ağılın ilkin materiya rəmzində olması mənasındadır. Ilkin ağılın mümkün varlıq kimi təqdimi isə burada Amon Allahının ağıl timsalında olması mənasındır ki, buradan məhz ona xas forması olan ruhu və sferası əmələ gəlir. Bu ali sfera və onun formasından, yəni Amon Allahının yaratdığı Atum Allahından isə daha bir sfera və daha bir ruh əmələ gəlir ki, bu da Mehdinin ikinci Atum Allahıdır. Yəni ikinci sfera və onun ruhu, axirətdə yaranacaq ikinci Adəmdir.

Mehdi obrazının hələ dünyanın yaradıldığı zaman «ağıl» rəmzində yaradılması və baş verələri sanki yadında saxlaması o deməkdir ki, axirətdə gələn Mehdi, dünyanın yaradılması prosesini yada salaraq, elmi izahını verəcəkdir. Qurana görə, bu kitab özü elə yadasalmadan ibarətdir və bu kitabı - yada salaraq yazmışdır: «Biz heç bir məmləkəti, ora yada salan bir peyğəmbər göndərmədən məhv etmədik. Biz zalım olmamışıq!... Yada salmadan ibarət olan Qurana and olsun... Məgər aramızda yadasalma onamı nazil olmuşdur? Bəli onlar Mənim yadasalmama şübhə edirlər. Bəli, onlar hələ mənim cəzamı dadmamışlır!... Doğrudanmı yadasalma bizim aramızda məhz ona atılmışdır?  Yox, o yalançı, lovğadır!... Biz Quranı yada salma üçün sadələşdirdik, lakin bir nəfər də olsun yada salan varmı?... Biz onu yadasalma və səhradan olan adamlar üçün sursat etdik!» (Quran, 26:208,209, 38:1,7, 54:25,32, 56:73). Göründüyü kimi, Qurana görə, axirətdə gələn Mehdi obrazı elə qədimdə baş verən hadisələri yada salanın obrazıdır və insanlara bu yadasalanın şahidliyi kifayət edir: «Və iman gətirməyənlər dedilər: «Sən göndərilmiş deyilsən!» De: «Sizinlə mənim aramda Allahın və kitabı bilənin şahidliyi kifayətdir!» (Quran, 13:43). Digər yerdə Musa peyğəmbərin də insanlara qədimdə olmuşları yada salması və onları qaranlıqdan işıqlığa çıxarması o deməkdir ki, Musa peyğəmbər də yadasalan rəmzində Mehdinin obrazlarından biridir: «Biz Musanı möcüzələrimizlə: «Tayfanı zülmətdən işığa çıxart və onlara Allahın günlərini yada sal. Həqiqətən bunda hər bir dözümlü və əsilzadə üçün bir nişanə vardır!... Biz səni bir şahid, müjdəçi və nəsihət verən kimi göndərdik!» (Quran, 14:5, 48:8).

Qəzali yadasalma ilə bağlı yazır: «Iman insanın ruhundadır və insanlar iki yerə bölünürlər: kənarlaşdırılmış və yaddan çıxarmışlar və çox düşünüb yada salanlar. Buna görə Allah deyir: «Bəlkə onlar düşünələr! (Quran, 39:27). Ağlı olanlar yada salalar (Quran, 38:29). Allahın sizə rəhmini və onun sizinlə bağladığı vəsiyyəti yada salın (Quran, 5:7). Və Biz Quranı düşünənlər üçün sadələşdirdik, lakin bir nəfər də olsun yada salan varmı» (Quran, 54:17). Buradakı hərəkətin yada salınması o deməkdir ki, bu fikir həqiqətdən uzaq deyil. Və o iki növ olur:  birinci -  o obrazın yada salınması ki, bu onun ürəyində əvvəl olmuşdu, sonra yaddan çıxdı, ikinci isə – o obrazın yada salınması ki, bu obraz doğulanda onun daxilində gizlənmişdi. Bu həqiqətlər, o insanlar üçün açıqdır ki, onlar öz daxili işığının gözü ilə baxırlar və mürəkkəbdir o insanlar üçün ki, onlar üçün açılma və onların seyr etməsi bağlıdır» [54; 96]. Göründüyü kimi, Qəzali də Quranın yada salınaraq yazılmasını işarə edir və bildirir ki, bunu yalnız ürəyində Ilahi nur olan dərk edə bilər. Qəzali, bu gizli elmi qəbul etmək üçün insanda təbii istedadı və onun təcrübədən asılı olmayan fitri istedadını əsas götürülür ki, bu da «vacib bilik» sayılır. Qəzali təcrübədən asılı olmayan məntiqi «ilkin bilik» («ulum əvvəliyyə» və ya «əvvəliyyət») adlandırır [54; 287]. 

Yazılanlardın belə çıxır ki, ilkin «ağıl»ın rəmzi olan Mehdinin «ağıl» obrazı, zamana tabe olmadığı üçün uzun müddətdə ilkin materiyadan yaranmış ruhlar dünyasında, yəni Mələkütdə mövcud olmuşdur. Mehdinin bu «ağıl» obrazının Mələkütdə yaşaması, yəni oğul-ana rəmzi, kitablarda Isanın Məryəmlə, Ismailin Həcərlə və s. yaşaması kimi rəmzləşdirilmişdir. Məryəm/Mariya [MR] rəmzi, həm Allahın əmri [MR] və həm də əmirlər [MR] nəslinin rəmzidir ki, ruhlar dünyasının rəmzi olan ölüm şahlığı (Qades) - bilavasitə əmirlər, yəni marlar ölkəsi olan Midiyadakı Kadus torpağında, yəni Qüdsdə yerləşir. Allahın əmrinin gəldiyi zaman, yəni axirətdə – «ağıl» obrazı Mələküt aləmindən Cəbəruta düşür ki, yuxarıda yazdığımız kimi, bu aləm kəbirlər, hədislər, yəni kaduslar yurdundadır.

Ağıl rəmzi mənbələrdə Sif – müdriklik (Sofi) kimi qeyd olunur ki, islamda bu rəmz sufilik kimi qalmışdır. Deməli, sufilik elmi Tövrata görə Sifin elmidir ki, Adəmin oğulları olan Habil və Qabildən sonra Allah ona Sifi vermişdir. Belə çıxır ki, dünyanın bütün dinlərinin nümayəndələrinin sufilərə hörmətlə yanaşmasının səbəbi, bu təlimin ən qədim zamanlardan başlaması və bütün dinləri də əhatə etməsidir. A. Metsin yazdığına görə, 981-ci ildə sufilərin başçısı öləndə onun tabutu arxasınca müsəlmanlar, yəhudilər, xristianlar və s. gedirdilər [125; 44]. 

Quranda Sif rəmzi Yusif kimi qeyd olunur ki, bu da eyni mənalı rəmzlərdir. Tövrata görə Yusif və Bənyəmin (Bəni-Yəmən) Yaqubun, yəni Izrailin oğullarıdır. Yusifin, Izrailin (Yaqub) oğlu olması, bu müdrikliyin Izraildən, yəni ilkin materiya rəmzi olan Osiri/Oziri Allahından yaranması deməkdir ki, Yaqub rəmzi də bu mənada ilkin materiyadan yaradılmış «Qaba aləm» deməkdir. Deməli, müdriklik nuru mənasında olan Sif/Yusif obrazı, ilkin materiyadan ayrılmış Ilahi nurdur ki, insanla birləşmişdir. Quranda Yusifin mələklər nəslinə, yəni gel/angel nəslinə aid olması qeyd olunmuşdur: « …Onlar Onu (Yusifi) görəndə, onu təriflədilər və əllərini kəsdilər və dedilər: «Allah uzaqdır! Bu insan deyil, bu – yalnız əsilzadə bir mələkdir!» (Quran, 12:31). Və biz bilirik ki, Allah elçiləri «eşidən və bilən» (ilkin materiyanı bilən və səsini eşidən) mələklər nəslindən seçir (Quran, 22:75). Tövrata və Qurana görə, qardaşları Yusif və Bənyəminə, atalarının (Allahın) onları çox istədiyinə görə həsəd aparır və Yusifi satırlar (Quran, 12:8). Yusif isə sonda firon müavini, yəni efiri idarə edən Allah səviyyəsinə yüksəlir və yerin xəzinədarı olur (Quran, 12:55). Axirətdə isə, Allah obrazında çıxış edən Yusif, Mehdi obrazında çıxış edən qardaşı Bənyəminlə təntənəli surətdə qələbə çalır. Mehdi obrazının burada Bənyəmin adlandırılması, onun Yəməndən (göydən) gələnlər nəslindən olması deməkdir ki, bu haqda biz yuxarıdak yazdıq.

Quranda Bənyəmin, yəni Mehdi rəmzində Məryəm oğlu Isa çıxış edir: «O onu daşıyaraq öz qövmünə (tayfasına) gəldi. Onlar dedilər: «Ey Məryəm, sən əcaib bir şeylə gəldin!... (Körpə) Dedi: «Mən Allahın quluyam. O, mənə kitab verdi və məni peyğəmbər etdi!» (Quran, 19:27,30). Burada, körpəyə kitab verilməsi Isa peyğəmbərin də axirətdə Göydən göndərilən kitabla gəlməsi deməkdir. Digər yerdə Quran yazır: «Ey kitabı olanlar! Siz dininizdə ifrata varmayın və Allah haqqında həqiqətdən başqa bir şey deməyin. Axı Məsih, Məryəm oğlu Isa yalnız Allahın elçisi və Onun Məryəmə atdığı sözü və onun ruhudur. Allaha və onun elçilərinə iman gətirin və – üç deməyin! Özünüzü saxlayın, bu sizin üçün yaxşı olar. Həqiqətən Allah – vahid bir Allahdır. Övladı olmasından çox ucadır. Göylərdə və Yerdə nə varsa, hamısı onundur. Onun vəkilliyi kifayət edər!» (Quran, 4:171). Quranın bu yazdığından məlum olur ki, Isa onun birbaşa oğlu yox, ilkin materiyada yaratdığı varlıqdır. Buradakı Allahın Məryəmə atdığı sözü və ruhu deyəndə, ilkin materiyaya «atılmış» əmr və məhz onda yaradılmış «ağıl» obrazıdır. Məryəm rəmzinin əmr rəmzi ilə eyniliyi onu deməyə əsas verir ki, burada Göy dünyası olan efir də Allahın əmri mənasındadır. 

Avropalıların «Edda» salnaməsinə görə, yerdən Göyə qədər ucalmış şəhər-qala – antropomorf ikicinsli nəhəng olan Imirin bədənidir. Imir, buz və od nəhənglərinin yaşadığı xaosdakı kainat sonsuzluğunda olan Qinunqaqapdan düşmüş dumandan yaranmışdır. Üç Allah – Odin, Vili və Ve, Imiri devirib ondan dünya yaratmışlar. Imirin müxtəlif hissələrindən təbiətin müxtəlif hissələri yaranmışdır. Odin burada qayda-qanun yaradandan sonra, Asqard (Saqarta) adlanan və insan ayağını dəymədiyi dağın başında 12 Ezirin (Allahılar) yaşadığı sehirli saray tikir və s. Əgər biz yuxarıda yazdıqlarımızı nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, buradakı duman rəmzi Quranda «ilkin materiyadan yaradılan dağlar» mənasındadır: «O, onun üstündə möhkəm dayanan dağlar yaratdı; və xeyir – dua verdi, istəyənlər üçün – onların qidalarını dörd günə bölüşdürdü. Sonra o Göylərə bər-qərar oldu – onlar isə duman idilər və O onlara və yerə dedi: «Könüllü və ya könülsüz gəlin!» Onlar dedilər: «Biz könüllü gəlirik». Və O, onlardan iki günə yeddi Göy düzəltdi və hər Göyə öz işini aşıladı; və yaxın Göyü [Biz] çıraqlarla və qorumaq üçün bəzədi[k]. Bu müdrik və çox Böyüyün təyinidir (Quran, 41:10-12). Digər yerdə isə duman bulud kimi qeyd olunur və bildirilir ki, «Və Biz dağı dartıb çıxarıb onların başı üstünə bulud kimi gətirmişdik və onlar elə bildilər ki başlarına düşəcək. Sizə gətirdiyimizdən möhkəm tutun və orada olanları yada salın ki, bəlkə Allahdan qorxasınız!» (Quran, 7:171). Deməli, Imir deyəndə Göydə, ilkin materiyadan yaradılmış ruhlar dünyası başa düşülməlidir. Bu isə ona işarədir ki, Imir rəmzi ilə eyni olan əmr – Məryəm rəmzləri də bilavasitə bu Göy aləmi ilə bağlıdır. Deməli, «Məryəmə atılmış söz və ruh» deyəndə, Göydəki Imir dünyasına atılmış əmr başa düşülməlidir ki, sonda bu əmr həyata keçməyə başlayaraq yeni ruhlar dünyasına çevriləcəkdir. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, Mehdi axirətdə, əvvəldən ağıl obrazında yaradılmış ruh kimi çıxış edərək, sufilik pillələrinin yuxarısına çıxaraq, Mələkütdə Allahla görüşəcəkdir.

Keçid aləmi olan Cəbərut aləmi həm Mülkün və həm də Mələkütün mənbəyidir, yəni burada iki aləmin əksliyi götürülmüş və onlar bölünməmiş halda mövcuddurlar. Deməli, Cəbərut elə bir yeganə fiziki məkandır ki, orada ilkin materiya mövcuddur. Bu fiziki məkan mənbələrdə yeraltı dünya, ilan kimi rəmzləşdilirmişdir ki, bu da onun yerin altında gizlədilməsi deməkdir. Mələkütlə Cəbərut - Allahın bədəni sayıldığı üçün bunları eyni də təsəvvür etmək olar. Venzink, Qəzalinin əsərinin iki parçasını qeyd edir ki, burada Cəbərut Mələkütdən üstün göstərilir [54; 299]. Naumkin, Qəzalinin «Əd-Dürrə əl-fakirə» əsərindən sitat gətirərək yazır ki, Quran Cəbərutda mövcuddur (orada, səh.299). Digər tərəfdən, Qəzali, Cəbraillə - «həyat verən ruhu» eyni təsvir edir və Quranı da onlarla əlaqələrdirir [54; 284, 285]. Belə çıxır ki, Cəbrail (Kəbir/Əkbər eli) adı da Cəbərut kimi «Qaba aləmin ruhu», yəni «Qor Allahı» mənasındadır və Quran (ərəbcə Qərə) da «Qor Allahı» deməkdir. Quranın 101-ci surəsi «əl-Qariə» adlanır ki, bu da ürəkləri dəhşətə salan qiyamət mənasında tərcümə edilmişdir. Əl-Qariə rəmzinin qiyamət mənasında olması, qədim Misirin Qor Allahının axirətdə gəlməsi və onun gəlişi ilə axirətin baş verəcəyi deməkdir.

Imam Cəfəri Sadiq dediyinə görə, «Quran cənnətə əmr edir və cəhənnəmin odundun qoruyur» [188; 84]. Imam ən-Nəvavinin hədislərinin birində isə peyğəmbərə istinadən qeyd olunur ki, «Quranı oxuyun, çünki həqiqətən məhkəmə günü O, onu oxuyanlara himayədar kimi gələcək» [43; 991]. Bu isə o deməkdir ki, Allahın kəlamı, sözü olan Quran - Allahın sözünün, yəni əmrinin gəlişi olan Mehdinin obrazıdır. Deməli, Quran ilkin yaradılmış «ağıl» obrazının təcəssümüdür. Və bu təcəssüm axirətə qədər Mələkütdə mövcud idisə, vaxt yetişəndə o Mələkütdən Cəbəruta düşür. Cəbərut isə artıq ruh rəmzidir və burada «ağıl» - Ilahi ruhla birləşib insan formasında əmələ gəlir.

Iki dünyanın keçid variantı olan bu Cəbərut dünyası eyni zamanda Insan-Allahın təcəssümü, yəni insanla Allahın vəhdətidir. Bu isə, bu növ insanlarda Allah ruhunun mövcudluğu (Sakin), yəni onların bu dünyadakı proseslərə fiziki təsir etmə qabiliyyətindən başqa, varlıqlardan informasiya ala bilmək xüsusiyyəti, gələcəyi bilmək və s. qeyri-adi qabiliyyətlərin olması mənasındadır. Rəvayətlərdə belə varlıqlar adətən mələk (və ya cin) sayılır. Qəzaliyə görə, mələklər üç növ olur ki, bu da yer mələkləri, Göy mələkləri və taxtı (Allahın taxtını - F. G. B.) daşıyanlardır [54; 61]. Deməli, kəbirlər, kaduslar nəsli elə yer mələklərinin nəslidir ki, onlar Allahla vəhdət təşkil etdiyinə görə insanla Allahın ortaq nöqtəsidir. Mənbələrdə məhz bu insanlar «xəlil», «xəlilullah» adlandırılırlar. Belə çıxır ki, Cəbərut elə xəlil xanəsidir və Ibrahim peyğəmbər də burada yaranmış və Kəbəni də burada tikmişdir. Bu halda təsdiq etmək olar ki, Kəbənin yerləşdiyi yer bilavasitə Allahın Mülküdür, yəni «Allahın qapısı» adlandırılan Babil qülləsi bilavasitə burada gizlənir.

Naumkin Qəzalidə Allahın əmrinin materiyallaşması ardıcıllığını, neoplatonizmin baş ideoloqu olan Plotinin ardıcıllığı ilə eyni olduğunu göstərir. Belə ki, Qəzalidə bu ardıcıllıq belə göstərilir: Allah, yəni onun əmri – Mələküt, yəni orda yaradılmış «ağıl», – Cəbərut, yəni «ağılın» ruhla birləşməsi, – Mülk, yəni Allahın Mülkü olan, Cəbərutun yerləşdiyi yerdə Mehdinin yaranması. Neoplatonizmdə isə bu ardıcıllıq belə göstərilir: Vahid – Ağıl – Ruh – Materiya [54; 57]. 

Materiallaşmış ruhun Mülkdə yaranması, Allahın əmrinin həyata keçməsinin başlanması, yəni yeni yaranış prosesinin işə düşməsi deməkdir. Qədim Misir yazılarında Mehdin obrazında olan yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Mən gəldim, mənim başıma, qüdrətli Allah kimi tac qoyuldu (və ya dirildim),  hansı-ki bütün torpağa hakimlik edir və mən yerə iki böyük qayıqda endim: budur qüdrətli məni Qüdrətli Allahın məbədgahında yerləşdirdi… Mən yüksəldim, və mən Tor qururam… Mən öz başımı və boynumu Göydə və Yerdə birləşdirdim» [18; 642, 443]. Digər yerdə isə yenilməz, yazar Mes-em-Neter deyir: «Mən öz işığımı yaradan Böyük Ad-am. Mən sənin yanına gəlmişəm ey Osiris, və mən sənə tərif deyirəm. Mən sənin ayrılmalarından təmizləndim. Sənin adın Re-Setau-da, o ora düşəndə yaranmışdı… Sən dirilmisən, Ey Osiris, öz qüdrətində, və öz gücünlə ey Osiris və sənin qüdrətin Re-Setau-dadır, sənin gücün isə Abtu-dadır…» [18; 536]. Göründüyü kimi, qədim Misir yazılarında da Mehdi obrazının axirətdə dirilməsi, Osiris Allahının dirilməsi kimi göstərilir ki, bu da məşhur «ölüb-dirilən Allahın» obrazı ilə bağlıdır. Belə çıxır ki, Qurandakı bütün yazılar da bilavasitə qədim Misir yazılarındakı Allahın ölüb-dirilməsi rəvayəti ilə bağlıdır.

                                                    Əmir – seyidlər

Tədqiqatçıların yazdıqlarına görə, hələ e. ə. III minilliyin ortalarında Şumer mətnlərində amorey adlanan tayfa adına rast gəlinir ki, mənbələrdə bu tayfa Ərəbistan çöllərindən gəlmə semit tayfası kimi qəbul edilmişdir. Yazılanları görə, özlərini «suti» adlandıran amoreylər, əfsanəvi ulu ata Sutunun törəmələri sayılırdı. Əhdi-Ətiqin sinodal tərcüməsində Suti adı - Sif, yəhudi mətnlərində isə Şet (Şet Oğulları) kimi göstərilir. 

Araşdırıcılara görə, sutilərə əvvəllər eblalılar demişlər ki, sonradan onlar «Qərb adamları» mənasını verən «amorey» adını almışdılar. Ebla rəmzi Baal/Val ilahələri ilə bağlıdır ki, islamda bu rəmz vəli, vilayət və s. mənasındadır. Biz yuxarıda yazdıq ki, vəli rəmzi həm Allaha və həm də Məhəmməd peyğəmbərin müqəddəslər nəslinə, yəni seyid, pir, şıx və s. aid edilir. Belə çıxır ki, suti rəmzi elə seyid rəmzinin qədim variantıdır. Seyid rəmzinin müqəddəslər nəslinə şamil edilməsi, onların xəbərdarlar nəsli, yəni Allahın sirlərini bilmələri ilə bağlıdır. Biz yuxarıda yazdıq ki, dini təfsirçilərə görə, müqəddəs yazılar 4 səviyyədən ibarətdir ki, bu səviyyələrin dərki – cənnət bağı mənasını verir və Sod (sirr) adlanır. Bu səviyyəyə qalxmış «xəbərdarlar» nəsli - «cənnətin sakini», yəni «pardes» adlanır ki, islamda bu rəmz «Firdaus» adlanır. Pardes rəmzi Pir – Des rəmzlərindən ibarətdir ki, buradakı pir rəmzi dillərdə indi də müqəddəslik rəmzi kimi eyni ilə qalmışdır. Buradakı Des [DS] rəmzi (Ata/Ata-Issi) isə elə Sed [SD], yəni «seyid» mənasındadır. Deməli, Pardes ramzi «pir-seyid» deməkdir ki, onlar adi insanlar yox, Allahın sirlərini bilən və cənnət sakini olan müqəddəslər nəslidirlər.  

Yəhudi mənbələrində amora (amoraim) – Talmud müdrikləridir. Tövrata görə, amoreylər [8; Bıt.10:16, Çis.13:30] Xanaandan doğulmuşlar və bu tayfanın nümayəndələri çox döyüşkən və nəhəng boylu olmuşdur. Amoreyləri akkadlar - amurru, şumerlər isə - Mar-tu adlandırırdılar. Lakin Mar-tu rəmzi eyni zamanda Ta-Meri adlanın Misir ölkəsidir və Amos peyğəmbər də Amorey haqqında yazanda bildirir ki, Amorreyin hündürlüyü «… sidr ağacının hündürlüyü kimi olmuş və palıd ağacı kimi möhkəm idi… » [8; Amos.2:9]. Biz yuxarıda sidr ağacı ilə bağlı yazdıq ki, Iezekiil peyğəmbər kitabında Misir və Assur ölkəsini Livandakı sidr ağacı adlandırılır: Misirin – hündür sidr ağacının yıxılması:… «Budur, Assur Livandakı sidr ağacı idi… Sular onu böyüdürdü, sonsuzluq onu qaldırırdı… O öz boyunun hündürlüyü və budaqlarının uzunluğu ilə gözəlləşirdi, çünki onun kökü böyük dərya sularında idi [8; Iez.31:3,4,7]. Bu isə o deməkdir ki, Amorey, yəni Mar-tu ölkəsi - sidr rəmzli Misir, yəni Ta-meri ölkəsidir. Deməli, Misir, Assur elə «dünya ağacı» adlandırılan amoreylər ölkəsidir. Misir rəmzi ilə Assur rəmzinin eyni mənada göstərilməsi o deməkdir ki, Misir rəmzi elə D. Rolun yazdığı kimi, «Asr və ya Asardan törənmiş» mənasındadır. Asar/Assur rəmzləri isə bərəkət və əkinçilik Allahı olan Osiris, yəni Oziri Allahıdır [99; 549, 441]. Bu isə o deməkdir ki, «amorey» adlandırılan müqəddəslər nəsli, Oziri, yəni Azər ölkəsinin əmir-seyidləridir.

Mənbələrdə amorey-sutilər özlərini ivri (ibri) adlandırırdılar ki, bunun da hərfi mənası «(çayı) keçmişlər» deməkdir. Mütəxəssislərin rəyinə görə, böyük çayın keçilməsi bu xalqın müqəddəratının təyini üçün çox əhəmiyyətli bir hadisə kimi göstərilir. Çay deyəndə isə burada Iordan deyil, Fərat çayı başa düşülməlidir. Bu köçürülmə zamanı Sutilər üç tayfa birliyindən: didanlar, xaneylər və bini-yamin (Əhdi-Ətiqdə Veniamin boyu) tayfalarındın ibarət olmuşlar. Sənədlərdə amnanum, yamutbal, mutiyabal kimi amorey tayfalarına tez-tez rast gəlinir [189]. Ivri (ibri) rəmzi ilə eyni mənalı olan Avran rəmzi isə Iordanın Şərq tərəfində yerləşən vilayət hesab edilir [8; Iez.7:16-18]. Eyni mənalı Avaran [8; 1Mak.2:5] vilayətinin başqa adı isə Eleazar, yəni Azər eli deməkdir. Lakin Avran/Avaran rəmzləri Əhdi-Ətiqdə Varni kimi yazılaraq Kades (Kades-Varni) rəmzinə aid edilir. Kades, yəni kadus torpağındakı Albaniyanın bir adının da Ardan olması o deməkdir ki, Iordan elə kadusların Midiya torpağıdır. Buradakı yamutbal, mutiyabal rəmzləri mut, yəni Mada – Midiya, bal rəmzi isə Vaal/Bal mənasında «ruhlar dünyası» deməkdir. Deməli, amorey tayfaları həqiqətən də Midiya ərazisinin sakinləri olan ruhlardır. 

«Kitabi - Dədə Qorqud»da ivri (ibri) rəmzi əvrən kimi yazılır və oğuz qəhrəmanlarına («ərənlərin əvrəni», «Adəmilər əvrəni») aid edilir. Əvrənlərin şücayətinə həsr olunmuş bu kitabda, keçirilmiş çay - Dərəşam suyu adlandırılır ki, ərənlər onu «dəlib» keçmişlər və Oğuzun sərhəddi də məhz bundan sonra başlanır [4; 105, 115]. Suyun dəlinib keçilməsi rəmzi, Tövratda Israil övladlarının dənizin ortasıdakı quru ilə keçməsi kimi rast gəlinir ki, «su onlar üçün sağ və sol tərəfdən divar kimi idi» [8; Isx.14:22]. Lakin biz yuxarıda Buxaridən sitat gətirərkən də yazdıq ki, Kəbə də təpə kimi hündürlükdə yerləşirdi və «axın suları onun sağ və sol tərəflərindən axırdı» [44; 3364]. Bu isə o deməkdir ki, burada söhbət «Məhəmməd suları»ndan, yəni «Kitabi - Dədə Qorqud»da «Adı görkli Məhəmməd Mustafa yüzi suyı» kimi qeyd olunmuş ilkin sulardan, ilkin materiyadan gedir [4; 51]. Belə çıxır ki, ilkin suları dəlib keçən əvrənlər elə «Kitabi - Dədə Qorqud»  bəgləridir. 

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, «Kitabi - Dədə Qorqud»a görə Oğuz eli «qanlı»dır və o qana bulaşmış çaydan o tərəfdə yerləşir və ora getmək üçün al ayğırı, yəni «kainat atını» minmək, Qara-qara dağları aşmaq, qanlı-qanlı sulardan «keçid» alaraq Dəmir qapı Dərbəndinə çatmaq lazımdır. Eyni zamanda, biz bildirdik ki, buradakı qanlı sular daşqınla əlaqələndirilərək «qanlı suyun daşqını» ifadəsi işlədilir ki, bu da «subasma» mənasındadır. Belə çıxır ki, Oğuz elinin «qanlı» adlanması - ilkin suların daşması ilə, yəni subasma hadisəsi ilə bağlıdır. Bütün bunlar isə ona işarədir ki, əvrə/əvrən, yəni «çayı keçmişlər» deyəndə, bilavasitə daşqınla yaradılmış ilkin suları keçən əvrənlər başa düşülməlidir və s.

Mənbələrin yazdığına görə isə e. ə. 1400-cü illərdə Babildən 600 il əvvəl orada məskunlaşmış yerli suti-amoreyləri kassit qoşunları təqib edərək, Suriya səhrasına qədər qovmuş və onlar Suriyanın hüdudlarında yerləşmişdilər. Suriyanın əsas şəhəri isə, yuxarıda yazdığımız kimi, Kadeş şəhəri idi və mənbələrə görə, onun yanında Meqiddo, Kina və çar çadırının qurulduğu Aarun şəhəri var idi. Əgər biz nəzərə alsaq ki, Kadeş (Kudşu) rəmzi, eyni zamanda, bütün Allahların ilahəsi, Göyün sahibəsi və Pta/Ptah Allahının qızıdır (və ya arvadı) və mənbələrdə o bərəkət, məhəbbət ilahəsi hesab olunaraq Xator (Xıdır/Xızır) obrazı ilə də eyniləşdirilir, onda razılaşarıq ki, çar çadırının qurulduğu Aarun şəhəri elə Göydə yaradılmış və bədəni ərazi kimi qeyd olunan Aran ruhlar dünyasıdır. Ziqmund Freyd, «Etot çelovek Moisey» kitabında Musa peyğəmbəri «Kadeş kahinlərinin əcdadı» adlandırır [190]. B. A. Turayev isə yazdığımız kimi amoreylər ölkəsi olan Kadeşi - Aziru şahlığı kimi qeyd edir. Deməli, Kades-Varni, yəni «Avaran» adlanan Eleazar [L-ZR] və ya Izrail [ZR-L] eli - elə Aziru, yəni Azəri elidir.

Tövrata görə, Amorey [8; Bıt.10:16, Çis.13:30] Xanaandan doğulmuşdur və bu tayfanın nümayəndələri çox döyüşkən və nəhəng boylu olmuşlar. Xanaan qrupunun eponimi Əhdi-Ətiqdən məlum olan Kaindir ki, bu rəmzin hərfi mənası «dəmirçi» kimi tərcümə olunur. Dəmirçi rəmzinin açmasına biz aşağıda qayıdacağıq. Xanaaneylər Kaini Sutunun törəməsi hesab edirdilər. Xanaan ərazisinə mənbələrdə Finikiya [FNK] daxil idi ki, eyni adlı Fenxu [FNX] xalqının Misirin şimali-şərq tərəfində yaşaması da mənbələrdən məlumdur [18; 553]. Digər tərəfdən, mənbələrə görə, Eretriya xalqı da finikiyalı əsilli hesab olunurlar ki, Eretriya [RTR] rəmzi mənbələrdə Uruatri [RTR] kimi bizə tanışdır. Herodot yazır: «Qipparxın qatilinin aid olduğu qefirlilər, onların öz sözlərinə görə, ilk əvvəllər Eretriyadan gəlmişlər. Və mən sorğularımdan bildim ki, onlar [mənsubiyyətinə] görə, finikiyalılardır və indi Beotiya adlanan torpağa Kadmla birgə gəlmişlər» (Herodot, V/57). Eretriya [RTR] rəmzi ilə eyni mənalı olan Uruatri [RTR] rəmzi, tarixçi V. Avdiyevin yazdığına görə, elə Urartu dövlətidir [88; 458]. M. Xorenatsi, Urartuluları erməni xalqının əcdadları hesab edir və Ermənistan adını Urartu şahının adı ilə bağlayır [191; 66]. Belə çıxır ki, finikiyalılar Urartudan, yəni Ermənistan ərazisində yaşamış xalqdır. Bildirmək istərdik ki, sufizmdə finikiya/fenxu [FNK/FNX] rəmzi eyni zamanda xanif, yəni hənif [HNF/XNF] kimi də oxunur ki, bu da Ibrahim peyğəmbərin mənsub olduğu din mənasındadır və bu haqda biz yuxarıda yazdıq. Əgər nəzərə alsaq ki, Şumer mifologiyasına görə, bütün insanlara mədəniyyəti Eretriya, yəni Urartu dənizindən çıxan və Oann adlanan balıq başlı və bədənli, lakin insan ayaqlı varlıq öyrətmişdir, razılaşarıq ki, bu balıq başlı insan obrazı - ilkin sularda səyahət edən qam ruhunun, yəni şaman ağlının obrazıdır. Bu isə o deməkdir ki, Oann obrazı, yəni Nun sularında səyahət edən balıq obrazı, Ibrahim məqamında Göyləri səyahət edən Ibrahim peyğəmbərin obrazıdır və s. 

Eritreya ilə bağlı olan Qefir rəmzi Əhdi-Ətiqdə Kefira kimi yazılır [8; 2Ezd.5:91] və Qavaonluların şəhəri hesab edilir [8; Nav.18:26]. Yəhudi yazılarına görə, Qavaon şəhəri Vəhy çadırının qurbangahla birlikdə yerləşdiyi şəhərdir [8; 3Çar.3:4-14]. Lakin Qavaon [QVN] rəmzi eyni zamanda Aqvan [QVN], yəni Albaniya kimi də oxunur. Belə çıxır ki, qefirli, Kefira rəmzi elə «Kitabi - Dədə Qorqud»da qeyd olunan kafər rəmzidir ki, onların Əmman dənizində tikdiyi şəhərdə üzgüçülər (asi-ruhlar – F. G. B.) su altında «mənəm Allah» deyə qışqırışırlar [4; 118]. Bu isə o deməkdir ki, kafər şəhərini yuxarıda yazdığımız kimi Ibrahim peyğəmbər bəglik məqamında yaratmışdır. Sufi araşdırıcısı Idris Şah bildirir ki, kafir adlanan xalq magiyada, cadugərlikdə çox biliyə malik olmuşlar [56; 78]. «Kitabi - Dədə Qorqud»da kafər rəmzini eyni zamanda «azğın dinli yağı kafər» kimi qeyd edirlər ki, buradakı «azğın» [ZĞN] rəmzi sufizmdə sakan/sakin [SKN] mənasında Allahın mövcudluğu mənasındadır [4; 70]. Bu isə o deməkdir və kafər eli bilavasitə sisakan, yəni Gel elinin üstündə yaradılmış ruhlar dünyasında yaşayan ruh yurdudur.

Tövratda kafər/qefir rəmzi eyni zamanda Qofer kimi də yazılır ki, bu da qatran ağacı mənasındadır [8; Bıt.6:14]. Nuh öz gəmisini məhz bu ağacdan düzəltmişdir. Belə çıxır ki, Qofer ağacı elə yuxarıda yazdığımız Tebax, yəni Tuba ağacıdır. Islamda Allahın 99 şərəfli adlarından olan Qəffar, Qafur adları məhz bu Qofer rəmzi ilə bağlıdır. Əhdi-Ətiqdə Qofer rəmzi ilə eyni mənalı olan Xefer vilayəti və şəhəri məlumdur. Xafarsalam isə Yerusəlim yaxınlığında ərazi adıdır [8; 1Mak.7:31] və o Xanaan şahlarını şəhəri sayılmışdır [8; Nav.12:17, 3Çar. 4:10]. Belə çıxır ki, Xafar/Kafir şəhəri elə Salam/Səlim, yəni Yerusəlim şəhərinin özüdür və o dünya ağacı rəmzindədir. 

Bütün bunlar o deməkdir ki, özlərini «ivri», yəni «əvrən» adlandıran amorey-sutilər – Göydə ruhlar dünyası yaratmış hənif nəslidir. Lakin atəşpərəstlikdə və induizmdə Amorey, yəni Mar-Tu [MR-T] rəmzi - Amrita [MRT] mənasında ölümsüzlüklə bağlıdır. Yazılanlara görə, iranlılar öz Allahlarını bu ad ilə çağırırdılar. Əfsanədən məlumdur ki, həyat cövhəri olan amrita, Allah və asurların kosmik süd okeanını çalanda (yağ çalmaq kimi) bu qarışıqdan çıxmışdır. Təbii ki, burada ilkin materiyanın qurbanla qarışması, yəni qanlı ilkin sular rəmzi mənasındadır. Amorey-sutilərin şet/sut rəmzi isə mənbələrdəki şyata, şiyata, şati, şad rəmzləri mənasında «sevinc», «çiçəklənmə», «bolluq», «səadət», «firavanlıq» deməkdir. Biz yuxarıda yazdıq ki, behişt rəmzi «bəg- şiyat» kimi açıqlanır ki, bu da «bəglik səviyyəsində yaradılmış xoşbəxt həyat» deməkdir. Behişt [BHŞT] rəmzi atəşpərəstlikdə Vaxişta [VXŞT] şəklində yazılır və Aşa rəmzi də ona şamil edilir. Eyni zamanda şiat [ŞT] rəmzi atəş [TŞ] kimi də oxunur ki, bu da Ilahi od, ilkin materiya mənasındadır. Bütün varlıqlara nüfuz edən bu «ilahi mahiyyət», zərdüştiliyə görə, Aşa-Vaxiştanın hakimiyyətindədir. Qeyd etdiyimiz kimi, Avestanın Aşa rəmzi Rta rəmzi ilə eynilik təşkil edərək təbiət qanunu, Günəşin hərəkəti, zaman dəyişkənliyini bildirir. Eyni mənalı Şu rəmzi də qədim Misir yazılarında işıq mənasındadır. Hind mifologiyasında Varuna Allahı bildirir ki, mən Rta həqiqəti ilə mən Göyü saxlayıram və Rta-həqiqəti ilə mən hakimlik edirəm. Belə çıxır ki, Aşa-Rta deyəndə, bütün yaranışın  səbəbi olan ilkin materiyanın qanunları başa düşülməlidir. «Bxaqavad-Gita»da  bəglərin (bxakti) Allahı deyir: «Bütün Kainat Mənim tərəfimdən və Mənim təzahür edilməyən formamla tutulmuşdur. Bütün varlıqlar məndədir, lakin Mən onlarda deyiləm» [29; 9/4]. Bu o deməkdir ki, Allah bu mətndə ilkin materiya adından çıxış edir, çünki o bu materiyanın sahibi və idarəedicisidir.

Islamda hənif (finikiya) nəsli sayılan amorey-sutilər «əmir-seyidlər» kimi qalmışlar. Seyidlərin adlarının qarşısında «mir» sözünün əlavə olunması onların əmir, yəni mar, amoreylər nəsli olması ilə bağlıdır. Mənbələrə görə, seyidlər Sadatdan olduğu üçün belə adlanırlar. Sadat rəmzi isə təbii ki, Set/Suti rəmzidir və onların möcüzələr göstərmək qabiliyyəti - onların cədd, yəni əcdad adlandırdıqları Amon Allahının törəmələri olduğu üçündür. Çünki məhz Amon Allahının nəsli olan seyidlərə [SD] Ilahi atəş [TŞ/DS] və ondan istifadə etmək qabiliyyəti verilmişdir. Əgər yuxarıda yazdıqlarımızı nəzərə alsaq, başa düşərik ki, amorey-sutilər, yəni əmir-seyidlər elə Firdovsinin «silah gəzdirən» adlandırdığı nisari, yəni ənsarilər nəslidir. Amorey, yəni marlar nəsli ən qədim mənbələrdə Midiya nəsli hesab olunurlar və onları möcüzələr göstərmək qabiliyyətinə görə onları maqlar hesab etmişlər. Islamda Allahın 99 şərəfli adlarından biri də Müqsit (ədalətli) adıdır ki, bu da Rəhman, yəni Ra-Əman Allahının maq-seyidlər (set) nəslinin nümayəndəsidir.

Seyidlərin əmir nəsli olması onların bilavasitə Allahın əmrindən yaranması və Allahın əmrlərinin yerdə icraediciləri və nəzarətçiləri olmaları deməkdir. Bu nəslin «Kitabi - Dədə Qorqud»a görə, Göydə kafər şəhərini tikməsi isə, kafər rəmzinin bilavasitə Göylərlə əlaqəsi olması mənasındadır. Kafər rəmzilə eyni olan Xefer/Xofra [8; Yer.44:30] rəmzi, mənbələrdə eyni zamanda «Apriy», yəni «pir» - «firon» kimi yazılır. Bu isə o deməkdir ki, Xofra elə qədim Misirdə, Xoepsun, yəni Xufunun qardaşı olan Xafra (Xefren) fironudur və Qizadakı ikinci ən böyük piramida məhz ona məxsusdur. Misir fironu Xufu, antik müəlliflərə və Herodota görə, Böyük piramidanın inşaçısı olmuşdur və onun haqqındakı rəvayətlərə görə o, müqəddəs bir kitab yazmışdır ki, misirlilər də bu kitaba böyük hörmətlə yanaşırdılar. Rəvayətlərdə deyilirdi ki, o xalqın dua və qurbankəsmələri zamanı onun işinə mane olmasından qorxaraq, məbədgahları bağlamışdı. Bu rəvayətlərə görə, Xeopsun ölümündən sonra onun adı uzun illər xalq tərəfindən  xatırlanmamışdır (Qerodot II/128). Onun ən böyük nailiyyəti isə Qizadakı [QZ], yəni Oğuz [ĞZ] elindəki böyük piramida hesab edilir və bu məqbərə «Xut» adını daşımışdır. Qizadakı piramidanın Xut adını daşıması bu məqbərənin bilavasitə Xuda, yəni Allah rəmzində olması deməkdir. Bu eyni zamanda ona işarədir ki, Amon Allahının Göydən gətirdiyi ilkin materiya məhz bu məqbərədə saxlanılır. Bu məqbərənin Xufu, yəni Kaf/Qaf adlanması onun məhz Qaf dağının altında gizlədilməsi mənasındadır. 

Strabon Xufunu qardaşı olan Xefranın (Xefren) evini, yəni Pir-Xafranı «Paraxoafra» kimi qeyd edir və bildirir ki, o kadus eli lə bağlıdır: «Paraxoafra dağlarının ətəyində kaduslar midiyalılarla və matianlarla sərhəd təşkil edirlər» (Strabon VIII:8). Belə çıxır ki, Xafra fironunun dağın altındakı gizli piramidası kaduslarla midiyalıların sərhəd dağındadır. Qeyd etmək istərdik ki, piramida rəmzinin özü Pir-Mida, yəni Midiya məqbərəsi (evi) və Midiya fironu deməkdir. 

Sufizmdə «F» rəmzinin «P» rəmzinə keçməsi Xafra rəmzinin Xeper rəmzi ilə eyni mənalı olması deməkdir. Mənbələrə görə, Xepera Allahı inkişaf nəticəsində ilkin materiyadan zahirə çıxmış və əzəli materiyadan zühur etmişdir. Qədim yazılardakı Allahın yeri və Göyü yaratması prosesini yaxşı başa düşmək üçün mənbələrə müraciət edək.

Yuxarıda yazdığımız kimi, yaranışın Geliopol variantına görə, ilkin Nun sularının ortasında təpəyə - adı «hər şey» mənasını verən Ali Atum (Atama) yüksəlmişdir. Atum öz-özündən Şu və Tefnut cütlüyünü, yəni Hava və Nəmliyi yaradır. Bunlardan ikinci cütlük olan – Qeb (Qiba) və Nut (Ni), yəni Yer və Göy yaranır. Öz qızı - Nuta (Göyə) olan məhəbbəti naminə Hava, yəni Şu özü qalxaraq hər şeyi onun altında yerləşdirir və onu başı üzərinə qaldıraraq torpaqdan ayırır. Atuma, onun uşaqlarına və nəvələrinə yenə iki cüt nəticə: Göy və Yerin yaratdığı: Osiris (Oziri) və Isida, Set və Neftis (Neftida) əlavə olunur. Beləliklə, ümumilikdə Atum adlanan «enneadanın böyük doqquz Allahı» yaranır ki, buna «Ane şəhərində olan böyük doqquzluq» (türklərdə toquzquz) da deyirlər. 

Digər tərəfdən, yaranışın  Memfis variantına görə, Demiurq, yəni yaradıcı - Pta Allahı dünyanı və Allahları öz Ilahi sözünün gücü ilə yaratmışdır. Burada açıq yazılır ki, Atumun (enneada) «doqquz Allahı» Pta Allahının dili ilə yaradılmışdır. Onun adını çəkdiyi hər şey reallaşırdı və beləcə dünya və Allahlar yarandılar. Belə çıxır ki, Göy və Yer Allahın sözü ilə yaranmışdır. Bunu başa düşmək üçün isə kitabın əvvəlində misirşünas U. Bacın «Nesi Amsu-nun papirusu»ndan gətirdiyi mətnə yenidən nəzər salaq. Çünki, burada da Amon Allahının ilkin materiyada, yəni kainatın işıq sularında «dünya» yaratması prosesi açıqlanır: «Mən inkişafları inkişaf etdirdim. Mən, bütün zamanların başlanğıcında inkişaf edən inkişafların Xepera Allahı obrazında özümü inkişaf etdirdim. Mən, Xepera Allahının inkişafı ilə inkişaf etdim: inkişafın inkişafı ilə inkişaf edirdim – yəni ilkin materiyadan zahirə çıxdım, hansını ki, mən yaratdım; Mən əzəli materiyadan zühur etdim. Mənim adım Auseres (Osiris), əzəli materiyanın toxumudur. Mən bütövlükdə öz iradəmi bu torpaqda həyata keçirdim, Mən böyüdüm və yerinə yetirdim, Mən onu öz əlimlə möhkəmləndirdim. Mən tək idim, çünki heç nə doğulmamışdı; onda mən özümdən nə Şu-nu, nə Tefnutu törətmədim (şəkil 45). Mən öz adımı öz ağzımla, sözün gücü kimi çəkdim, - və Mən birdən özümü inkişaf etdirdim. Mən özümü Xepera inkişaf Allahının formaları vasitəsilə inkişaf etdirdim və Mən ilkin materiyadan üzə çıxdım, hansı ki, ilkin zamanlardan çoxlu inkişafı inkişaf etdirmişdi. Bu torpaqda o vaxt heç nə mövcud deyildi və Mən hər şeyi yaratdım. O vaxtlar heç kim yox idi ki, mənimlə birgə yaratsın. Mən orada bütün inkişafı, Allah ruhu vasitəsilə yaratdım, hansını ki, orada yaratmışdım və suların dibində hərəkətsiz qalmışdı. Mən orada durmaq üçün yer tapmadım. Lakin ürəyimdə Mən güclü idim və özümə dayaq yaratdım və yaradılmış hər şeyi yaratdım. Mən tək idim. Mən öz ürəyimə (və ya iradəmə) dayaq yaratdım, və çoxlu varlıqlar yaratdım, hansı ki, Xepera inkişaf Allahı kimi inkişaf edirdilər və onların törəmələri, onların yaranması ilə inkişafdan əmələ gəlirdilər. Mən özümdən Şu və Tefnut Allahlarını yaratdım və tək olaraq Mən üç oldum: onlar məndən çıxdılar və bu torpaqda yaşamağa başladılar…» [6; 29,30].

                                                         

                                                                               45. Xepera

Bu mətndən belə çıxır ki, Amon Allahının ruhu, ilkin materiyaya daxil olan ilk ruh olmuş və insan tarixində məhz o ilk dəfə tərikə yolu ilə Allaha qovuşmuşdur. Amonun ruhunun, Allahın rəmzi olan ilkin materiyaya daxil olması, yuxarıda yazdığımız kimi, sufinin tərikə silsiləsini keçib Allahla vəhdət təşkil etməsi deməkdir ki, bu məhz bəqa, yəni bəglik fazasında mümkündür. Amon Allahının Xepera adlandırdığı Allah rəmzi özlüyündə Xep/Qap/Qaf və Ra rəmzindən ibarətdir. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, ruhun insan bədənindən çıxıb ilkin materiyanı səyahət etməsini Bəhaulla Quffu/Kuffi rəmzi ilə qeyd edir və bildirir ki, bu rəmz ehtirasının tamah etdiyi şeydən, məhdudiyyətə bürünməkdən azad olmaq və Allaha tərəf atılan addımdır ki, bundan sonra insan ruhu bədəndən çıxıb ilkin materiyaya qovuşur. Digər tərəfdən, Misir yazısındakı – «Lakin ürəyimdə Mən güclü idim və özümə dayaq yaratdım və yaradılmış hər şeyi yaratdım» ifadəsi sufizmdə, sufinin ən ali məqam olan «Mahmud məqamı» pilləsinə yüksəlməsi mənasındadır. Çünki, Bəhaullaya görə, «Mahmud məqamı» pilləsi (mənzili) - peyğəmbər və böyük dayaq mənasındadır. Belə çıxır ki, «kafər şəhəri» deyəndə kuffi-ər, yəni insan ruhunun, yaranışın səbəbi olan Ra Günəş nuru ilə birləşməsi və bu birləşmənin şəhər timsalında bir varlığa çevrilməsi başa düşülməlidir.

Quran ruhun bu azad olmasını Əqəba, yəni Qaba adlandırır ki, burada Əqəba [QB] rəmzi Bəqa [BQ], yəni bəglik səviyyəsi ilə bağlıdır və Qaba aləm də məhz bu səviyyədə yaradılmışdır: «Lakin o Əqəbanı keçmədi! Sən nə bilirsən Əqəba nədir? Bir qulu azad etməkdir və ya aclıq zamanı qohumlardan bir yetimi və ya torpağa sərilmiş bir yoxsulu doyurmaqdır!... Elə ki azad oldun, qalx və Rəbbinə doğru get!» (Quran, 90:11-16,94,7,8). Burada Əqəbanın – bir yetimi və yerə sərilmişi doyurmaq deyəndə axirətdə «ölmüş» Oziri Allahına yenidən can verib diriltmək (Mehdi obrazında) başa düşülməlidir. Quranda bu dirilmə əl-Inşirah (94-cü surə) adlanır və genişlənmə (açılma) mənasında, lülə halında bükülmüş Qorun (yazı və bu əmrdən yaranacaq Mehdi mənasında) açılması və onun ruhunun bütün kainatı bürüməsi mənasındadır. Genişlənmə rəmzini yaxşı başa düşmək üçün qədim Misir yazısına nəzər salaq. II Pepinin piramidasındakı duada deyilir: «Ey Iunuda yaşayan Böyük Allahlar ittifaqı - Atum, Şu, Tefnut, Qeb, Nut, Osiris, Isida, Set və Neftida, siz ey Atumun övladları, o sizi «Pet» adınız ilə Doqquz [sayda] yaradanda, onun ürəyi böyüdü (genişləndi) [18; 725]. Burada Pet rəmzi deyəndə Pta Allahının sözü ilə «enneadanın doqquz Allahı»nın, yəni Atum Allahının yaradılması başa düşülür. Pta Allahı yaradılan zaman, Allahın ruhu bütün dünyanı öz ağuşuna almış və ilkin materiyanı özünə tabe etmişdir. Deməli, burada ürəyin böyüməsi və ya genişlənməsi deyəndə, Amonun ruhunun bütün dünyanı tutması başa düşülməlidir. Quranda da genişləndirmə deyəndə məhz ruhun bütün dünyanı tutması başa düşülməlidir: «Göyü də Biz əllərimizlə ucaltdıq, axı Biz genişləndirənik!» (Quran, 50:47). Burada eyni zamanda Göylərin ucaldılması rəmzindən istifadə olunması da, genişlənmənin bilavasitə bu ucalmağa aid olması mənasındadır. Quranda digər yerdə bu genişlənmə Mehdiyə aid edilir: «Allah, onun sinəsini Islam üçün genişləndirmişdir, öz o Rəbbindən nur almışdır!». Ürəkləri, Allahın zikrinə qarşı sərt olanların vay halına. Onlar açıq-aydın azmışlar!» (Quran, 39:22). Bu isə o deməkdir ki, buradakı islam, yəni «issi aləm» rəmzi, bilavasitə bu genişlənmə zamanı yaradılan dünyaya aiddir. Belə çıxır ki, axirətdə gələn peyğəmbərin ürəyinin genişlənməsi zamanı, yəni onun ruhunun dünyanı tutması ilə birlikdə Göydə ikinci ruhlar dünyası yaradılacaqdır. Quran yazır: «Peyğəmbərləri onlara dedi: «Allah Talutu sizə peyğəmbər göndərdi» Onlar dedilər: «Biz hökmdarlığa daha layiq ikən və ona var-dövlət verilmədiyi halda o necə bizə padişah ola bilər?» - deyə cavab verdilər. O dedi: «Allah onu sizə hökmdar seçmiş, bilik və bədəncə onu genişləndirmişdir. Allah öz Mülkünü istədiyinə verər. Allah hər yeri tutmuşdur, biləndir» (Quran, 2:247). Deməli, axirətdə gələn peyğəmbərin digər adi insanlardan fərqi ondadır ki, onu Allah əvvəlcədən xüsusi genişlənmə üçün yaratmış və öz Mülkü olan ruhlar dünyasını bilavasitə ona vermişdir. Quranda bu fikir belə ifadə olunur: «Məgər Biz sənin köksünü açmadıqmı? Və sənin daşıdığın yükünü və belini bükdüyünü səndən götürmədikmi? Sənin şanını yüksəltmədikmi?» (Quran, 94:1-4).

Mövzuya qayıdaraq nəticə etibarilə deyə bilərik ki, Xepera Allahının rəmzi, insan ruhunun bədənindən çıxıb ilkin materiyanı etdiyi səyahətlə bağlıdır. Hett yazılarında bu səyahət «xapiraya getmə» adlanır. Mətnlərin birində qeyd olunur ki, III Amenhotepin zəmanında Abdi-Aşirta öz xapirusu ilə finikiya sahillərinə daxil oldu və orada heç kimə rast gəlmədən Irkata, Ambiya, Ardata və hətta Misir nümayəndəliyinin mərkəzi olan Sumuru tutdu. Abdi-Aşirtadan sonra onun oğlu Aziru, atasının Finikiyanı zəbtinin təkrarladı [41; 249]. Abdi-Aşirtanın Finikiya sahillərinə keçməsi, Aşirtanın abdi, yəni bodi vəziyyətində (ekstaz, qamlıq) ruhunu tərikə vasitəsi ilə ilkin materiyaya daxil etməsi və orada səyahət edib, sonda da fəth etməsi mənasındadır. Orada heç kimə rast gəlinməməsi isə Amona qədər ilkin materiyaya heç kimin daxil olmaması mənasındadır. Sonralar oğlunun onun etdiyini təkrarlaması isə axirətdə gələn Mehdinin yenidən Göyləri zəbt edəcəyi mənasındadır. Burada qeyd etmək lazımdır ki, türk dilindəki fəth sözü bilavasitə qədim misirdəki Ptah (Fateh) rəmzidir ki, dünya onun sözü ilə yaranmışdır.

Digər tərəfdən, qədim misirdə, peyindən yumru kürəciklər düzəldən böcək xeper adlanırdı ki, bu da «hansı ki diyirlədir» mənasındadır [6; 200]. Bu böcəyin «xepera» adlanması, məhz bu böcəyin xüsusiyyətləri hesabına insan ruhunun ürəkdə cəmlənib sonradan bütün yaddaşını özündə saxlamaqla Göyə qalxması ilə əlaqədardır. Belə ki, əgər Amona (Əman) Allahına qədər insan ölərkən, onun ruhu bədəndən çıxar-çıxmaz ilkin materiyada parçalanırdısa, Amon Allahı - insan ruhunu peyin rəmzində qəbul edərək, bu böcəyin peyindən yaratdığı kürəcik timsalında insan ruhunu ürəkdə topladı və onun kamil şəkildə parçalanmadan ilkin materiyaya daxil olmasını təmin etdi. Lakin xepera böcəyi bundan başqa Ra Günəşinin yaranmasında da xüsusi rol oynamışdır. Belə ki, Amon ilkin materiyanı peyin sahəsi adlandıraraq, böcəyin diyirlədərək, peyindən hazırladığı kürəcik timsalında ilkin materiyanın özündən nur Günəşi yaratdı və bir neçə il sonra özünün ölüm zamanı, onun ruhu Göyə qalxaraq, əvvəldən yaratdığı bu Günəşlə birləşib Amon-Ra Allahına çevrildi.

Deməli, Amon Allahının – «Mən əzəli materiyadan zühur etdim... Mən bütövlükdə öz iradəmi bu torpaqda həyata keçirdim, Mən böyüdüm və yerinə yetirdim, Mən onu öz əlimlə möhkəmləndirdim» deməsi, onun ilkin materiyanı tədqiq edərək, öyrənməsi mənasındadır. Amon özünü ilkin materiyanın toxumu adlandırmaqla, toxumun münbit torpağa düşəndə inkişaf etdiyi kimi özünü inkişaf etdirir ki, ilkin materiyada bu inkişaf söz, fikir, əməllə çox qısa müddətdə mümkündür. Belə ki, bunun üçün bənzətmə obyektinin, yəni məsələn, böcəyin olması və bu ritualın söz, fikir və əməllə müşayəti kifayətdir. Ilkin materiyanın xüsusiyyətləri isə, yuxarıda yazdığımız kimi, elədir ki, onu idarə etməyi öyrənməklə istənilən varlığı yaratmaq mümkündür.

Beləliklə, deyə bilərik ki, Amon, ilk dəfə ilkin materiyaya daxil olaraq onun sirlərini, yəni qanunlarını öyrənmiş və ondan, bütün dünyanı tutan və bilavasitə ona tabe olan Allah yaratmışdır. 

Qədim Misir yazılarında bu yaranışla bağlı rəvayətləri başa düşmək üçün məşhur misirşünas Uollis Bacın fikirlərinə nəzər salmaq vacibdir. U. Bacın sitat gətirdiyi mətnlərin biri də «Ra-nın düşməni, Un-Neferin düşməni Apopanın devrilməsi» kitabıdır. Burada bildirilir ki, zülmətin əsas gücü olan Apop şeytanı Göydə ilan simasında görünür və Duatın bütün şeytanlarının düzərək, Günəş Allahını qaranlıq dünyasında zindanda saxlayır. U. Bac bildirir ki, mətndə Apopanın adı heç çəkimir və burada yaranışdan danışılır. Təxmin edilir ki, buradakı yaranışla bağlı rəvayət Neb-er-çer Allahı tərəfindən danışılır və bu ad «Ən son hüdudun hökmranı» mənasını verir ki, burada hüdud həm zaman və həm də məkan mənasındadır və həqiqətdə bu kainatın əbədi Allahıdır. Bildirmək istərdik ki, bu mətndə Apopa şeytanı deyəndə ilkin materiya, xaos nəzərdə tutulur ki, axirətdə Günəş Allahı rəmzi olaraq öz gücünü itirir və sanki, qaranlıq dünyasında zindanda qalır və yalnız Mehdinin ruhu ilə birləşən Allah yenidən öz qüdrətini özünə qaytarır (şəkil 46). Allahın qaranlıq zindanda qalması, rəvayətdə Xeprinin və ya Neb-er-çerin gözü kimi qeyd olunan Günəş Allahının hansı-sa bədbəxtlikdən – gecənin düşməsi, Günəşin batması və s. sonra onun nurunun sönməsi kimi də qeyd olunur. Və Allah ikinci göz olan Ayı yaradır ki, bu da Günəşin nuruna bənzər işıq saçır [18; 17]. Deməli, buradakı Ay rəmzi, yuxarıda qeyd etdiyimiz Mehdi obrazıdır ki, axirətdə nur saçmağa başlamalıdır. Buradakı yaranış isə, Mehdinin ruhunun Göydə Atum Allahı simasında yaranması ilə bağlıdır. Göyə yeni Günəş kimi qalxan Mehdi obrazına həsr olunmuş mətndə onun, insanların milyon illərə gedə bilmədiyini bir addımınla getməsi xüsusi qeyd olunur [18; 364].

                                                                                          

                                                                                                    46. Apop ilanının devrilməsi

U. Bac bildirir ki, Neb-er-çer Allahı bütün fəzanı tutan gözəgörünməz və qüdrətli gücdür. O, dünya yaratmaq fikrinə düşür və Xepri Allahı obrazını qəbul edir. Neb-er-çerin Xepriyə çevrilməsi zamanı Yer və Göy yaradılmamışdı və yalnız çoxlu sular və ya dünya okeanı olan Nun vardı ki, burada da yaranış baş verməli idi. Sularda hər şeyin, yəni sonradan yaranacaq hər şeyin əsası, toxumu vardı, lakin fəaliyyətsiz və köməksiz vəziyyətdə idi. Bu okeandan Xepri özü qalxır və beləliklə fəaliyyətsiz, passiv vəziyyətindən aktiv vəziyyətə keçir. Xepri Nun okeanından qalxanda fəzanın böyük boşluğunda olur və burada durmaq üçün heç nə görmür. Rəvayətin ikinci variantında, Xepri öz adını çəkməklə özünü yaradır. Birinci variantında isə o söz ilə özünə dayaq nöqtəsi yaradır. Başqa sözlə, Xepri Neb-er-çerin bir hissəsi olarkən, o «Xepri» deyir və Xepri yaradır. Eyni ilə ona dayaq yeri lazım olanda o, yerin və şeyin adını çəkir və o olur. Bu yaranışda ürək və iradə xüsusi qeyd olunur ki, ikinci variantda ürək-ruhdan danışılır. Bu məntiqə görə, o ürəyində nəyin necə yaratmasının təsəvvür edir və onun adını çəkəndə onu konkret formada həyata keçirir. Varlıqların mövcudluğunun bu formada düşünülməsi qədim Misirdə – «ürəkdə başlanğıcın qoyulması» adlanır [18; 13, 14]. Bu isə o deməkdir ki, bu yazılarda söhbət türük (türk) adlanan sufilərin bəglik məqamında ruhunu Allaha, yəni ilkin materiyaya qovuşdurması və orada yaranışa başlanmasından danışılır. Xeprinin Neb-er-çerin bir hissəsi olması da, onun Neb-er-çerin fikri, düşüncəsi olması mənasındadır. Buradakı Neb-er-çer obrazı onu deməyə əsas verir ki, bu obraz altında təkcə Amon Allahının Göyləri səyahət edən ruhu yox, Göydə Ra Günəşi ilə birləşmiş və Çeri, yəni Iç Ra-nı yaratmış Amon-Ra haqqında danışılır.

 «Ra-nın inkişafının dərk olunması və Apopanın devrilməsinin kitabı»nda, Neb-er-çerin, Xepri obrazında yaranmasından sonrakı deyimində bildirilir: «Mən dünyada yaranmışların yaradıcısıyam, yəni mən dünyadakı bütün yaranmışların yaradıcısıyam: mənim özümün dünyaya gələndən sonra yaratdığım və ağzımdan çıxan şeylər isə həddən artıq çoxdur. O zamanlar Göy (və ya Göylər) yaranmamışdı, torpaq da yox idi və yerin uşaqları yerdə sürünənlərlə birlikdə yaradılmamışdı. Mən özüm onları Nundan, köməksiz ətalətdən qaldırdım. Mən durmaq üçün yer tapmadım, mən ovsunla öz ürəyimə (və ya iradəmə) müraciət etdim, mən [şeylərin] yaradılışını Maata əsasən təşkil etdim və mən forması olan hər şeyi yaratdım… Mən öz sıxılmış yumruğumla birləşdim və öz ağuşuma öz kölgəmi, öz arvadım kimi aldım və öz ağzımdakı sözümü mayalandırdım və özümdən Şu və Tefnut Allahları obrazında törəmələrimə başlanğıc verdim… Şu və Tefnut sevincindən, onun olduğu su kütləsi ətalətindən çıxdılar və mənə mənim gözümü (yəni Günəşi) gətirdilər [18; 76]. Allahın yaranışa başlamamasından əvvəl Göylərin və yerin yaranmaması deyəndə, söhbətin Göydəki dünyadan getməsi aydındır. Burada Nun ilkin sularının köməksiz ətalətsizlikdən qaldırılması - təbii vəziyyətdə olan və yalnız şəraitə uyğun nə isə yaradan ilkin materiyanın sonradan Amon Allahının iradəsi və istəyinə uyğun qısa müddətdə çoxlu şeylərin yaradan vəziyyətinə gətirilməsi  başa düşülməlidir. Burada şeylərin əsasının Maata əsasən yaradılması deyəndə isə, hər şeyin Atum Allahına, yəni artıq formalaşmış Göy aləminə əsasən yaradılması nəzərdə tutulur. Mətndə burada digər Misir üçlüyünün yaranmasından danışılır ki, Xepri hansı-sa yollarla öz kölgələri ilə birləşir və törəmələrini yaratmağa başlayır. Rəvayətə görə kişi və qadın da torpaqdan yox, bilavasitə Xepri və ya Neb-er-çerin bədənindən yaranmışlar və «Piramida mətnləri»nə görə bütün bu yaranış Misirin On, yəni Geliopol şəhərində baş vermişdir [18; 17, 16]. Bu isə o deməkdir ki, buradakı yaradılış ardıcıllığında Allah əvvəl yaratdığından istifadə edərək sonradan digər şeylər yaradır.

Yaranışa görə, Xepri Neb-er-çer kimi çıxış edərək bildirir ki, onun adı Usirdir və o Xeprinin yarandığı ilkin materiyanın mahiyyətidir və bu o deməkdir ki, Osiris elə Böyük Allahı yarandığı substansiyadan yaranmışdır [18; 16]. Osirisin, Allahın yarandığı substansiyada yaranması, onun bilavasitə ilkin materiyadan yaranması deməkdir. Osirisin mənbələrdə çay adı adlanması, onun məhz çay rəmzində ilkin sular, yəni hər şeyə həyat verən ilkin materiya mənasında olması deməkdir. Mətndə Osiris Allahının eyni zamanda Ra Günəşi kimi Göyə qalxan adlandırılması, onun bilavasitə oğul Qor, yəni Mehdi obrazında olmasına işarədir: «(Osiris), sən öz naxışlı sütunundan ucalmış varlıq kimi qalxırsan, sənin gözəlliyin insan simasını ucaldır və onun addımını artırır. Mən sənə, sənin atan Qebin ali hakimiyyətini verdim, və sənin anan, Allahları yaradan Mut ilahəsi, beş Allah arasında səni birinci dünyaya gətirdi, sənin gözəlliyini yaratdı və sənin əzalarına forma verdi» [18; 712]. Bu isə o deməkdir ki, buradakı Xepri Allahı eyni zamanda axirətdə Göyə ucalacaq Qor Allahının və onun diriltdiyi Osiris Allahının ruhunun obrazıdır.

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, Xepri Allahının obrazı olan Amon Allahının ruhunun obrazı, ilkin materiyaya daxil olaraq, onu tam dərk edir və bu zaman ilkin materiya ona, öz xüsusiyyətləri haqqında tam informasiya verir. Bəglik, yəni ilkin materiya ilə tam vəhdət səviyyəsində olan Amon ilkin materiyanın xüsusiyyətlərindən istifadə edərək, onu özünə tabe etmək, ona çevrilmək üçün rituallar keçirməyə başlayır.

Əl-Fərabi yazır: «Tərpənməz-dayanıqlı mərkəz ətrafında dövr edən, dünya və sfera qayda-qanununun ilkin mənbəyi olan substansiyadan - vacib olaraq, bitki, heyvan və düşünən ruhlara meylli xüsusi nisbətdə müxtəlif qarışıqlar yaranır. Məhz bu sferanın hərəkətindən və onların bir-birinə toxunmasından müəyyən qayda ilə dörd element yaranır. (Bu elementləri təşkil edən  - F. G. B.) hər bir ağıl, ondan lazımi surətdə yaranan qayda ilə yaranan yaxşılığı bilir. Beləliklə, o, ondan yaranmalı olan, bu yaxşılığın mövcudluğuna səbəb olur. Göy cisimləri ümumilikdə hər şey və hər bir varlıq haqqında biliyə malikdir: onlar təsəvvür vasitəsi ilə bir vəziyyətdən digərinə keçidin növünün mümkünlüyünə imkan verirlər və bu təsəvvürün hesabına onların cismani təsəvvürü yaranır ki, hərəkətin də bilavasitə  səbəbi odur. Eyni zamanda təsəvvürün vahid predmetindən sabit cismani hərəkət yarandığı kimi, bu dəyişikliklər öz növbəsində dörd elementin dəyişməsinə və yaranış, ölüm dünyasındakı bütün dəyişmələrə səbəb olur [51; 10].

Əl-Fərabinin yazdığından belə çıxır ki, ilkin materiya adlanan cövhər özlüyündə dərketmə xüsusiyyətlərinə malikdir və məhz ondan dörd element yaranır ki, bitki, heyvanat və düşünən varlıqlar ondan törəmişlər. Ilkin materiyanın və ondan yaranan bu dörd elementin dərketmə xüsusiyyətlərinə malik olmasının əsas səbəbi, magiyanın «bənzər bənzər yaradan» və «əlaqədə olmuş cisimlər əlaqə itəndən sonra da əlaqəni saxlayır» qanun-qüvvəsinin olmasıdır ki, bunlar da digər işıq, səs, hərəkət qüvvəsi ilə birlikdə Günəş sisteminin hərəkətə başlaması ilə birlikdə yaranmışlar.

Əflatun ilkin materiya ilə bağlı yazır: «Etiraf etmək lazımdır ki, birincisi, bənzər ideyalar var ki, yaranmamış və məhv olmayan, başqa heç bir yerdən özünə heç nə qəbul etməyən və özü də heç şeyə daxil olmayan, görünməyən və ya heç cür hiss olunmayan, lakin düşüncəyə tabedirlər. Ikincisi, bu ideyalara bənzər şeylər var ki, o da - hiss olunan, yaranan, əbədi hərəkətdə olan, yox yerdən yaranan və ondan yoxa çıxan adlanır və o hissiyatla birləşmiş fikir vasitəsi ilə qəbul edilir. Üçüncüsü, daha bir növ, yəni fəza var: o əbədidir, dağılmazdır, hər doğulmuşa məkan verir, özü isə hissiyatdan kənar, qeyri qanuni məntiq ilə qəbul edilir və ona inanmaq qeyri mümkündür» [1; 52V]. Daha sonra Əflatun, bizim yuxarıda qeyd etdiyimiz sitatını nəticə kimi gətirərək açıqlama verir: Əflatun yazır: «Var həyat, var fəza və bir də əmələ gəlmə vardır və bu üç [növ] Göyün yaranmasında əvvəl ayrı-ayrılıqda yaranmışlar. Insanları Dolandıran (ilkin materiya – F. G. B.) haqqında isə bunu deyək: o nəmliklə axır, odla alovlanır və torpağın və havanın formasını alır və bənzər halların ardıcıllığına məruz qalaraq, çox obrazlı simasını üzə çıxarır. Çünki onunla dolmuş qüdrət qarşılıqlı bənzər, qarşılıqlı tarazlaşdırılmış deyillər və o özünün heç bir hissəsində tarazlaşdırılmamışdır, o hər yerdə bu qüdrətə qarşı qeyri bərabər titrəyir və tərəddüd edir və öz növbəsində o öz hərəkəti ilə onları tərpədir. O şey ki, hərəkətə gətirilir, hər zaman xırdalanır və əmələ gəlmiş hissələr müxtəlif istiqamətlərə, pinin buğdadan ayrılması kimi tökülür: sıx və ağırlar bir yerdə yığılır, boş və yüngüllər ətrafa uçur və özü üçün digər sığınacaq tapır. Buna oxşar, qeyd etdiyimiz dörd [ünsür] o zaman xaç anası (göydə qadın rəmzli Amonun ruhu – F. G. B.) tərəfindən hərəkətə gəldi, hansı ki, öz hərəkətində ələk kimi idi: ən az bənzər olanları o bir-birindən daha uzaqlara atırdı, çox oxşarlar isə bir-birinə yaxın ələyirdi: beləliklə, dörd növ fəzada, onda yaradılan Kainatın doğulmasından əvvəl ayrıldılar. Əvvəl onlarda nə ağıl, nə ölçü var idi: hərçənd od və su, torpaq və hava onlara məxsus olan əlamətləri üzə çıxarırdılar, lakin onlar bütövlükdə, nə qədər ki, onlara Allah toxunmamışdı, özlərinə xas olan vəziyyətdə idilər. Buna görə də kosmosu tikməyə başlarkən axırıncı (Amon Allahı – F. G. B.), bu dörd ünsürü obraz və rəqəm vasitəsi ilə qaydaya saldı. Onların Allah tərəfindən tam başqa vəziyyətindən (xaos – F. G. B.), ən ali imkan dərəcəsində gözəlliyə və ən ali kamillik dərəcəsinə gətirilməsi bizim üçün qoy üstün və möhkəm təsdiq olsun» [1; 52E, 53B]. Əflatunun yazdığından belə çıxır ki, birincisi, elə ideya kimi qəbul olunmuş həyat verən ünsür var ki, bütün yaranışlar bilavasitə onun parçalanması və ətrafa səpələnməsi ilə bağlıdır. Bu parçalanma zamanı onun ətrafa uçan boş və yüngül hissələri özü üçün varlıqlara həyat verərək sığınacaq tapır. Deməli, Əflatun – yaranmamış, məhv olmayan, başqa heç bir yerdən özünə heç nə qəbul etməyən və özü də heç şeyə daxil olmayan, görünməyən və ya heç cürə hiss olunmayan, lakin düşünməyə tabe olan ünsür deyəndə bilavasitə insanları dolandıran ilkin materiyanı nəzərdə tutur. Məhz o nəmliklə axır, odla alovlanır və torpağın və havanın formasını alır və Amon Allahının keçirdiyi rituallarla bənzər halların ardıcıllığına məruz qalaraq, çox obrazlı simasını üzə çıxarır. Ikincisi, fəza adlanan və bütün ətrafı tutan mühit var ki, o əbədidir, dağılmazdır, hər doğulmuşa məkan verir, özü isə hissiyatdan kənar, qeyri qanuni məntiq ilə qəbul edilir və ona inanmaq qeyri mümkündür. Qədim Misir yazılarında Nut Göyü adlanan bu səma ilkin materiya ilə hopdurulmuş halda olduğu üçün, bu materiyadan yaranan hər bir varlığı saxlamaq qüdrətindədir. Məhz bu Nut Göyündə yaradılmış hər yeri tutmuş Pta Allahı ilkin səmanı Tefnuta, yəni Pta ilə birləşmiş Nuta çevirmişdir. Deməli, «Tefnut» deyəndə at, hippopopama və s. heyvan kimi rəmzləşdirilmiş Göyün «belinə minmiş» Allah başa düşülməlidir. Bunu suya atılmış ürək rəmzli qırmızı üzümün, suyu qırmızı rəngə boyaması kimi də başa düşmək olar ki, burada su – səma (fəza), üzümdən çıxmış rəng isə Amonun ürəyinin ideyası, fikri mənasındadır. Başqa sözlə, Tefnut rəmzi səma suları ilə Pta Allahının qurbanlıqlarının qanının birləşməsidir ki, sonradan sadəcə Pta adlanmağa başladı. 

Əflatunun yazdığından çıxan üçüncü nəticə isə odur ki, onun «bu ideyalara bənzər şey» adlandırdığı - hiss olunan, yaranan, əbədi hərəkətdə olan, yox yerdən yaranan və ondan yoxa çıxan və hissiyatla birləşmiş fikir vasitəsi ilə qəbul edilən varlıq - Amon Allahının ruhudur. Bu ruh qadın rəmzli olduğu üçün Əflatun onu «xaç anası» da adlandırır. Məhz Amon Allahının ilkin materiyada səyahət edən ruhu - ilkin materiyanı hərəkətə gətirmiş və xaosda, yəni qayda-qanunsuz parçalanan ilkin materiyanı sistemləşdirərək onu Pta Allahına, yəni Atum simasında varlığa çevirmişdir.

Əl-Fərabi ilkin materiyanın su, od, torpaq və hava ilə təması haqqında yazır: «Göy cisimlərinin vahid bir şeylə, əsasən də onun yaratdığı dövr edən hərəkətlə əlaqəsi, dörd materiyanın vahid (ilkin) materiya ilə əlaqəsinə səbəb olur: onların hərəkətindəki fərq isə, dörd formadakı fərqə səbəb olur, onların bir vəziyyətdən digərinə keçməsi, dörd materiyadakı dəyişikliyə, yaranmışın yaranışına, məhv olmuşun məhv olmasına səbəb olur. Baxmayaraq ki, Göy cisimləri ümumi xassəli dörd elementlədirlər və onlar materiya və formadan ibarətdirlər, hər halda Göy sferalarının və cisimlərinin materiyası dörd elementin materiyasından və onların təşkil etdiklərindən fərqlidir. Məhz belə sferanın və Göy cisimlərinin formaları, dörd elementin formalarından fərqlidir, baxmayaraq ki, onlar keyfiyyətlərinə görə cisimlilikdə ümumi xüsusiyyətlərə malikdirlər, ona görə ki, ehtimala görə onlar üç ölçülüdürlər [51; 11].

Burada əl-Fərabi dörd materiya deyəndə, ilkin materiyanın - odun, suyun, havanın və torpağın xüsusiyyətlərinə uyğun xüsusiyyətə malik olması mənasını qeyd edir ki, həqiqətdə bu xüsusiyyətlər birdir və Amonun sözü ilə yerdəki dörd ünsürə bənzədilmişdir. Bu dörd ünsür Göydə qarışıq formada mövcuddur ki, onun idraka malik olması ilə əlaqədar bənzətmə zamanı o bənzədildiyi obyektə oxşamağa başlayır.

Əl-Fərabiyə görə, Göy sferalarının təbiəti xüsusidir: «Göy sferaları nə isti nə də soyuqdur, nə ağır nə də yüngüldür. Heç nə Göy sferasına daxil olmur: onda düzxətli hərəkətin başlanğıcı yoxdur: onun hərəkətində əks tərəf yoxdur. Göy sferası ona görə mövcud deyil ki, onda nə isə ayrı bir şey yaransın. Onun mövcudluğunun xüsusiyyəti budur. Sferaların hərəkəti öz mənbələrini, təbiətdən yox, ruhdan götürür: onun hərəkəti ehtiras və qəzəbdən əmələ gəlmir, ondan əmələ gəlir ki, materiyadan təcrid olunmuş ruha bənzərliyinə meyillidir [51; 17]. Əl-Fərabi burada Göy sferalarının hərəkətinin səbəbi kimi ilkin materiyanın ruha bənzərliliyinin meyilliliyini qeyd etməklə, ruhun onu idarə etməsi xüsusiyyətini nəzərdə tutur. Yəni insan bədənindən çıxmış ruh, onunla eyni xassəli olan ilkin materiyanı öz iradəsinin qüdrəti ilə hərəkətə gətirmək qüdrətindədir. Lakin burada təbii ki, mütləq buna bənzətmə olmalıdır. 

Əl-Fərabinin yazdığından belə çıxır ki, Göyə qalxmış ruh, dörd ünsürdən ibarət olan ilkin materiyaya təsir göstərib, ondan öz bildiyi kimi istifadə edə bilər. Sadəcə, hər bir yaradılışın uzun ömürlü olması üçün ilkin materiyanın qanunları daxilində olmalıdır. Biz yuxarıda ilkin materiyanın xassəsindən söz açanda qeyd etdik ki, Əflatuna görə: «oda həmişə ilkin materiyanın alışan hissəsi, suya - onun nəmişkən hissəsi, torpağa və havaya isə, onun bu ünsürlərə bənzər hissəsi çevrilir». Deməli, Amon, ilkin materiyanın oda bənzər hissəsini od adlandırmaqla odun rəmzinə, suya bənzər hissəsini suya bənzətməklə su rəmzinə və s. çevirmişdir. Yerdəki bütün varlıqların bu dörd ünsürdən yarandığını nəzərə alsaq, başa düşərik ki, varlıqların təşkil etdiyi nisbəti də Amon Göydə yaratdığı nisbətlə eyniləşdirmişdir. 

«Kitabi - Dədə Qorqud»da, Qazan xan ilkin materiyanın xüsusiyyətində çıxış edərək deyir: «Asmanlu gögdə qara bulut oluban kafərin üzərinə gurlayayım. Ağ yıldırım olup şaqıyayım. Kafəri qamış kimi od oluban yandırayım. Toquzını bir yerinə saydurayım. Vuruşmadan dögüşmədən aləmi toldurayım» [4; 76]. Burada Qazan xanın, bulud, ildırım, od və s. olması onun bilavasitə ilkin materiyanın adından çıxış etməsi deməkdir. Qazan xanın vuruşmadan, döyüşmədən aləmi doldurması, onun ruhunun bütün dünyanı tutması mənasındadır. Allahın hər yeri doldurması rəmzi xristian yazılarında xüsusi nəzərə çatdırılır [43; 98]. Quranda bu doldurma rəmzi genişlənmə və bürümə kimi göstərilir. Genişlənmə haqqında biz yuxarıda yazdıq. Quranın 88-ci surəsi («əl-Ğaşiyə») – «Bürünən» adlanır və burada qiyamət günü Mehdinin ruhunun dünyanı bürüməsi nəzərdə tutulur. 

Qədim Misir yazılarında Mehdinin ruhunun dünyanı doldurması (bürüməsi), ilk yaradılmış və sonradan ölmüş Osiris Allahının yenidən dirilməsi kimi qeyd olunur. Mətnlərin birində yenilməz Osiris Nu deyir: «Mən, ən böyüyün oğlu ən böyüyəm: «[Mən], kəsiləndən sonra öz başını geri alan Od oğlu Odam. Osirisin başı ondan uzaqlara aparılmamışdı və Osiris Aninin də başı ondan uzaqlara aparılmasın. Mən yenidən öz hissələrimi yığdım, mən özümü sağlam və toxunulmaz etdim, mən özümə cavanlığımı qaytardım: Mən, əbədilik hökmranı Osirisəm» [18; 439]. Osirisin od oğlu adlanması, onun od rəmzli ilkin materiyadan yaranması deməkdir. Onun öz hissələrini yığması isə, «dünyanın» yaradıldığı zaman ilk yaranmış Osiris Allahının əvvəlki vəziyyətinə gətirilməsi mənasındadır. Digər bir mətndə deyilir: «Mən Osirisəm, Re-Setaunun hökmdarıyam. Qoy mən, Osiris, yazar Ani, qələbə gətirən, pilləkənin yuxarısında olanla yeri bölüşdürüm. Mən ürəyimin əmri ilə Odlu göldən gəlmişəm və mən bu odu söndürmüşəm [18; 403]. Burada odu söndürmə deyəndə, oddan yaradılmış ilkin varlığın nurunun söndürülməsı və əvəzində yeni odun yaradılması başa düşülməlidir. Oxşar mətnə Xammurapinin varisi, Babil şahı Samsuilunun şərəfinə yazılmış Şumer himnində də rast gəlinir. Orada deyilir: «Sən vəhşi qasırğa tək düşmən ölkəsinə hücum edərkən, Sən ey şah, başını Göylərədək qaldırırsan. Babildə, Sina Allahının «ilahi qüdrət» şəhərində  Günəştək parlayan öz böyüklüyünü bərqərar et…  Təmiz, müqəddəs yerdə hər şeyi xəlq edərkən öz şahlıq hakimiyyətinin böyük Ilahi vəzifələrini icra et… Parlaq güntək, şəfəqlərlə doğarkən, qoy Anu və Enlil Allahları sənə böyük taleh təyin etsinlər.» [88; 95]. Eyni mənalı bu mətndə də, axirətdə yaranmalı olan Mehdinin ruhunun fəzada öz hakimiyyətini qurması qeyd olunur və s. 

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Ptah (Pta) Allahı özünü Nun, yəni ilkin sularla eyniləşdirilir və buradan yaradıcı Allah sayılan Atum yaranır. Ilkin Nun sularının ortasında təpəyə yüksəlmiş Atum (Atama), öz-özündən Şu və Tefnut cütlüyünü, yəni Hava və Nəmliyi yaratmışdır. Əgər Şu və Tefnut Allahları bir tərəfdən, keçirilən ritualda ilkin materiyanın havaya və nəmliyə bənzər hissələri kimi qəbul edilmişdirsə, digər ritualda Şu və Tefnut Amon Allahının əlləri və mənisi (sperma) mənasında ruhu və ürəyi deməkdir. Deməli, Göy və onun ünsürləri «Amon Allahının ruh və ürəyi» adlandırılmaqla onunla eyniləşdirilir ki, öləndən sonra Göy və ünsürlər Amonun artıq ürəyinin rəmzi olan ruhuna tabe olur. Şu və Tefnut isə öz növbəsində Göydəki Qeb torpağını və Nut Göyünü yaradır. Sonda bütün bu yaranmışlar birlikdə doqquzluq adlanır ki, bunlar da Pta Allahının ürəyi və sözü vasitəsi ilə yaranmışlar.

II Pepinin piramidasındakı duada deyilir: «Ey Atum-Xeper, sən Ka-nın kürsüsünə ucalanda və «nur saçdığı yerdəki Böyük Allah» kimi Xet-urda, Iunuda işıq saçanda sən suları Şu simasında yaratdın və onu Tefnut simasında tüpürdün, və sən öz əllərini onların arxasında yerləşdirdin, və həqiqəti deyirəm, sənin Ka-nın onlarda yaşayır [18; 725]. Buradakı Atum-Xeper rəmzi, Atum Allahı ilə birləşmiş Amon Allahının Xeper ruhunun - Ka, yəni ilkin materiyanı özünə tabe etməsi və Xet-ura, yəni  Xator ilahəsinə çevrilməsi nəzərdə tutulur ki, bu ruhlar dünyasının başlandığı torpaq isə Iunu, yəni Geliopoldur.

Atum Allahının yaradılış prosesində ürək və söz deyəndə, sufizmin üç pilləsi olan söz, fikir və əməl (şəriət, təriqət, həqiqət) nəzərdə tutulur. Yaradılış zamanı Amon Allahı, insanın formasını nəzərdə tutaraq, söz və fikri vasitəsi ilə təsəvvür etdiyi ilkin su rəmzli Pta Allahından qurbanlar vasitəsi ilə Adəmi yaratmışdır. Pta [PT] rəmzi islamda Fayd [FD] kimi də yazılır və tökülmə – dünyanın yaranması prosesi zamanı Ilahi mənbədən, yəni ilkin materiyanın təsəvvür olunan varlığa tökülməsi  mənasındadır. Bu mənada əsasən «sudur» rəmzindən istifadə olunur ki, bu da tökülmə mənasında – mütləq ilahidən, yəni ilkin materiyadan dünyanın yaranmasıdır [36; 211, 212]. Burada yada salmaq lazımdır ki, Quranda və mənbələrdə qaynadılmış daşqın dənizdən danışılır ki burada subasma zamanı ocaqda su qaynadılmışdır (Quran, 52:1-10). Belə çıxır ki Nuhun subasması elə Atum/Adəm Allahının yaransı prosesidir ki, ilkin materiyanın rəmzi kimi Amon Allahı burada suyu qaynatmış və bu qaynamanı daşqın rəmzində istifadə etmişdir. Məşhur orientalist Malkolm bu mənada ilkin materiya haqqında yazır: «Sufilərin məntiqinə görə, Allah öz ruhunu kainata tökdükdən sonra, onun nuru hər yerə yayılır və insan ağılla nurlanmışdır. Bu «Vəhdət əl-vücud», və ya «varlığın vəhdəti» - hər yerdə və hər şeydə olan vahid Allahın vəhdəti adlanır.  Hər şey Allahın təzahürü olduğu kimi, insanın ruhunun da ölməz hissəsi Allah ruhunun təzahürüdür» [45; 214, 215].

Fayd rəmzini mənbələr neoplatonun şüa buraxma (emanasiya) doktrinası ilə bağlayırlar ki, X əsrda bu doktrina əl Fərabi, Ibn Masarra, «Saflıq qardaşları» (Ixvan əs-safa) əsərlərində öz əksini tapmışdır.  «Saflıq qardaşları» öyrədirdilər ki, Ilahi varlıq dünyanı üçpilləli şüaburaxmadan (emanasiya) yaratmışdır». Mütəxəssislər bunu ilkin ağıl (əl-əql əl-əvvəl) – ümumi ruh (ən-nəfs əl-külliyə) – materiya (əl-xəyali) ilə əlaqələndirirlər ki, bu da ilkin ağıldan Amon Allahının təsəvvürü (əl-xəyali) ilə ümumi ruhun yaranması mənasındadır. Araşdırıcı A. D. Knışın fikrincə, hansısa məqam, yəni əbədilik anında Ilkin ağıl öz xüsusiyyətlərinə əsasən ruha ağıl verir və ondan sonra bu ağıllı ruh sonsuz ruhlara parçalanır. Bu ruhlar isə materiallaşaraq konkret varlıqlara çevrilir. 

Fayd Ibn Sinanın fəlsəfəsində xüsusi yer tutur ki, ona görə ilkin prinsipdən (əl-mabda əl-əvvəl), yəni təmiz absolyut varlıqdan – ilkin ağıla - vahid ruhi mahiyyət «axmışdır» (fada). Ilkin ağıl, Ilkin prinsipi və özünü dərk edərək (akala), üçlüyü (təslis): ağıl, ruh və Göy sferasının (əl-fələk əl-əqsa) kənar (doqquzuncu) bədənini yaradır. Ikinci ağıldan da üçlük prinsipinə əsasən üçüncü ağıl, ruh və tərpənməz ulduzlar sferasının bədəni yaranır və s. Ay burada fəaliyyətdə olan ağıl» (əl-əql əl-fəal) adlandırılır. Ona təkcə öz Ay sferası yox, eləcə də materiyadan yaranmış yerdəki dünya da, hansı ki var olması ilə (kaun) bərabər məhvi də (fəsad) var, tabe olur. Ibn Sinaya görə Ilkin prnsipdən 10 ağıl və 9 sfera çıxır. Sferaların hərəkəti, Göy ruhlarının öz mənbələri olan uyğun ağıla meyli ilə izah olunur. Insanların ruhları da Fəal ağıla və sonda müstəqil Ilahi Absolyut olan varlığa (əl-vücud əl-mütləq) və təmiz xeyrə yönəlmişdir [36; 248, 249]. 

Bütün bunlar isə o deməkdir ki, islamdakı fayd rəmzi bilavasitə qədim Misirin Pta(Fət) Allahı rəmzindədir ki, burada ilkin ağılın rəmzi olan ilkin materiyanın daşqın vasitəsi ilə yerə gətirilməsi və yerlə Göyü birləşdirən Atum Allahının bədənini tutması mənasındadır. Bu səhnənin rəsmi, yuxarıda yazdığımız kimi, Bəhreynin milli muzeyində saxlanınan Şumerin su Allahı Enkinin, dinastiyadan əvvəlki III-cü peroda aid silindrik möhürün böyük qabartmasında (relyef), «yeraltı dünyanın dirilik suyunun, ayağını dağın başına qoymuş Allahın çiynindən axması» təsvir edilmişdir [99; 202]. Eyni səhnə hind yazılarında Şiva Allahına aid edilir ki, bura Şiva, dirilik suyu olan Qanqı Göydən yerə gətirir və Göydən gələn Qanqın yeri dağıtmaması üçün isə o bu suyu öz çiynində qəbul edir.

Fayd rəmzinin araşdırıcısı A. D. Knış yazır: «Vəhdət əl-vücud» sisteminə üstünlük verən sufilərə görə, dünyada dayanmadan yaranan Allahın obrazları, onun əzəli keyfiyyətinə təsir etmir və onda olanları da dəyişmir. Dünyanın yaranması (icad əl-aləm) Absolyutun (ilkin materiya – F. G. B.) öz içində baş verir. O özünə, elə bil ki kənardan gəlir. Beləliklə, xəlq edilmiş, ona əzəldən xas olan xüsusiyyətlərə əsasən «gizli vəziyyətindən» (batin), «açıq vəziyyətə» (zahir) keçir. Ibn Ərəbi yaranış mexanizmini belə təsvir edir: «Sərhədsiz bulud (əl-ama) və qeyri-materil kimi təsəvvür olunan ilkin mahiyyətdən, ən xırda toz (əl-xaba) kimi təsəvvür olunan ilkin substansiya ayrılmışdır». Ibn Ərəbi bunu istənilən forma ala bilən yumşaq gips ilə müqayisə edir ki, bu gipsin mahiyyəti, Ilahi adlardan və atributlardan (əl-asma və-s-sifət) ibarət olan yaranacaq ideal varlığa Ilahi axmadan (fayd, fayadan) ibarətdir. Bu proses bəzən kişi başlanğıcı rəmzi olan Ilahi nəfəsin və ya ruhun «ümumi təbiətə» (ət-təbii əl-külliya) enməsi kimi göstərilir, bu da varolma imkanlarını həyata keçirərək, ağır yükdən xilas olur və onlara konkret cisimlər formasında varlıq verir [36; 248, 249]. Burada sərhədsiz bulud kimi qeyd olunan «əl-ama» rəmzi, yaranış prosesində maqın çıxardığı «Om» səsinin müşayəti ilə qurbanların ruhunun ilkin materiyaya, yəni Nun sularına yayılması mənasındadır. Əslində, ilkin su rəmzi olan Nun, yəni «N» səsi, materiyanın özünü yox, bu materiyanın yaratdığı anı, məqamı bildirir. Bildiyimiz kimi təbii şəraitə görə materiya hər an durmadan yaradır və buna görə də onu rəmzi olaraq «Nun» anı, məqamı adlandırırlar. Digər tərəfdən, burada ən xırda toz (əl-xaba) kimi təsəvvür olunan ilkin substansiya isə Qaba mənasında «əl-ama ilə yaranmış Qaba aləm» deməkdir. Bu isə ona işarədir ki, Fayd rəmzi Pta Allahı rəmzində Göydə yaradılmış torpaqdır ki, qədim Misir yazılarında bu aləm Amon Allahının bədəni kimi təsvir edilir.

Ibn Ərəbi ilkin materiyanı sərhədsiz bulud (əl-ama) adlandırır ki, ondan ən xırda toz (əl-xaba) kimi təsəvvür olunan ilkin substansiya ayrılmışdır. Ərəbiyə görə, bu buludun (ama) üstündə və onun altında havadır: onda (bulud) Allah, Xəlq etdiyini yaratmazdan əvvəl mövcud idi. Sonra O qeyd etdi ki, ərşə hakim olub» [15; 10]. Allahın buludda xəlq etdiyindən əvvəl mövcud olması, bu ilkin materiyanın elə Allah rəmzində olması deməkdir. Tövratda bu Allah rəmzində olan ilkin materiyanın yerə enməsi, yuxarıda yazdığımız kimi belə təsvir olunur: «Üçüncü gün səhərin açılması vaxtı, Göy guruldadı və ildırım çaxdı və dağın üstündə sıx bulud göründü və güclü suur səsi gəldi: və düşərgədə olan bütün xalq titrəməyə başladı… Sinay dağı bütün tüstülənirdi, çünki Allah odla ora düşmüşdü: və oradan, ocaqdan tüstü çıxdığı kimi tüstü çıxırdı və bütün dağ çox güclü yırğalanırdı… Vəhy çadırının qoyulduğu gün, vəhy çadırını duman bürüdü, və axşamdan səhərə qədər çadırın üstündə od görünürdü… Bulud çadırın üstündən qalxanda Israil oğulları yola düşürdü, bulud harda dayanırdısa, Israil oğulları orada düşərgə salırdı… Allahın əmri ilə Israil oğulları yola düşür, Allahın əmri ilə dayanırdılar: bulud vəhy çadırının üstündə durduğu bütün müddətdə onlar dayanırdılar» [8; Isx.19:16,18, 9:15,17,18].. Lakin burada buludun yerə enməsi prosesinin ocaqdan çıxan tüstü ilə əlaqələndirilməsi, bu prosesin bilavasitə subasma prosesi ilə bağlı olması deməkdir. Belə çıxır ki, Allah Yer kürəsinin üstünü rəmzi olaraq vəhy çadırı adlandırmış və ilkin materiyanın rəmzi olan qaynayan ocağın tüstüsünü bu çadıra dolduraraq Göydən yerə ilkin materiya gətirmişdir. Məhz bundan sonra yerdə, rəmzi mənada qurulmuş vəhy çadırının üstündə ilkin materiya od kimi görünmüşdür. M. Xorenatsi isə bu vəhy çadırı rəmzini «Xristin xaçı» adlandırır və bildirir ki, o şəhərdən Şərq tərəfdəki təpədə yaranmışlar. Allah da Göydən bulud sütunu göndərmiş, dağlar ətirlə dolmuş və xaç formasında işıq əmələ gəlmişdir. O vaxtlardan ondan şəfaverici möcüzələr baş verirdi [73; 86]. Bu isə o deməkdir ki, Xristin xaçı da bilavasitə Göydə yaradılmış ruhlar dünyasının rəmzidir. Qurana görə, Göy dünyasındakı dağlar da məhz bu buludda yaradılmışdır: «Və Biz dağı dartıb çıxarıb onların başı üstünə bulud kimi gətirmişdik və onlar elə bildilər ki başlarına düşəcək. Sizə gətirdiyimizdən möhkəm tutun və orada olanları yada salın ki, bəlkə Allahdan qorxasınız!» (Quran, 7:171). Biz yuxarıda yazdıq ki, Ən-Nəvavinin hədislərinin biri görə, bir nəfər «Mağara» surəsini oxuduğu vaxt yanındakı atın üstünə tərəf bulud gəlməyə başlayır və at qorxur və peyğəmbər bu hadisəyə izah verərək bildirir ki, bu «Sakin»dir ki, Quran oxuduğuna görə gəlmişdir. Quran oxunduğuna görə atın qorxması və buludun gəlməsi, bu bulud rəmzinin ilkin materiyanın at rəmzi ilə də bağlı olması deməkdir. Yuxarıda hind mənbələrindən sitat gətirəndə biz qeyd etdik ki, «Aşvamedxa» ritualına görə, qurbanlıq atın bədəni – ildir, beli - Göy, qarnı - Göy sahələri, böyrü – dünyanın sahələri, sümükləri - ulduz, əzələsi - bulud, tükləri – ağac və s.-dir. Burada qurbanlıq atın əzələlərinin bulud adlanması o deməkdir ki, canlı varlıqların bədənləri necə əzələlərdən ibarətdirsə, Göydə yaradılmış Atum Allahının da bədəni eləcə bulud rəmzli ilkin materiyadan ibarətdir.

Qurana görə, növbəti dəfə bulud axirətdə gözə görünəcək və onun içində ölüm mələkləri olan Əzrail nəsli yerə axirət məhkəməsini qurmaq üçün enəcəklər: «Yoxsa onlar Allahın bulud kölgələri içində mələklərlə gəlməsini gözləyirlər. Və bütün işlər həll olmuşdur və işlər Allaha qayıdacaqdır… Onlar vadiyə tərəf gələnin bulud olduğunu görəndə dedilər: «Bu bulud bizə yağış tökəcək». Yox, bu sizin tez gəlməsini istədiyinizdir, bir burulğandır ki, onda əzablı cəza var!... O gün, Göyün buludlarda parçalanacağı və mələklərin dəstə-dəstə endiriləcəyi gün, bütün həqiqi hakimiyyət (Mülk) yalnız Rəhmana məxsus olacaqdır: kafirlər üçün isə çətin gün olacaqdır!» (Quran, 2:210, 46:24. 25:25,26).

Tövrata görə, Allah Ararat dağında insanlarla müqavilə bağlamışdır və məhz burada nişanə kimi buludda Göy qurşağı əmələ gəlmişədir (Bıt.9:13). Bu isə o deməkdir ki, ilkin materiya məhz burada insana tabe edilmiş və ruhlar dünyası da burada yaradılmışdır.

Bütün bunlar o deməkdir ki, Ibn Ərəbinin sərhədsiz bulud (əl-ama) adlandırdığı ilkin mahiyyətdən ayrılan, ən xırda toz (əl-xaba) kimi təsəvvür olunan ilkin substansiya - ideal varlıq olan Atum, yəni Adəm rəmzi kosmik insanın bədəninə Ilahi axmadan (fayd, fayadan) ibarətdirdir ki, bu da fayd, yəni qədim Misirin Pta/Fət Allahının obrazıdır.

 Mətnlərə görə, Pta Allahı dünyanı, həm ürəyinin rəmzi olan fikri ilə və həm də dilinin rəmzi olan əmri vasitəsi ilə idarə edir: «Baş verdi ki, ürək və dil bu təlim vasitəsi ilə (bədən) üzvlərinin  (hamısını) o, (Ptah) – hər bədəndə (ürək şəklində), hər nəfəsdə (dil şəklində), bütün Allahları və bütün insanları, və (bütün) heyvan, bütün həşərat və bütün (hər bir) canlıları, o (Ptah) fikri vasitəsilə (ürək  şəklində) və əmri (dil şəklində) ilə bütün hər şeyi onun istəyi, idarə edir» [11; 67, 68]. Bu isə o deməkdir ki, əgər axirətə qədər Amon Allahı dünyanı öz fikri ilə idarə edirsə, axirətdə o dünyanı əvvəlcədən yazdığı əmri vasitəsi ilə, yəni əmrinin gəlişi olan Mehdi vasitəsi ilə idarə edəcəkdir. Mehdinin gəlişi isə Fayd rəmzinin yenidən yaranması deməkdir ki, mənbələrdə bu Fay - «qayıdış» mənasındadır. Bu rəmz Qurandakı «Allahın, onlardan öz peyğəmbərinə qaytardıqlarından» ifadəsi ilə bağlıdır ki, burada məcazi mənada döyüşsüz, əziyyətsiz qazanc, mülk kimi qəbul edilmişdir ki, «ondan ötrü döyüşə at, dəvə salınmamışdır» (Quran, 59:6). Abu Yusufa görə bu, onların sonradan qazanacağı torpaq ilə bağlıdır [36; 248]. Və həqiqətən də burada söhbət yerdəki torpaqdan yox, Qurandakı Göydəki «torpaqların dəyişdirələcəyi» ilə, yəni yeni ruhlar dünyasının yaranacağı ilə bağlıdır və s.

Əl-Fərabi ilkin materiya ilə ağılın münasibəti haqqında yazır: «… Bu formalardan, hissiyat üzvləri ilə qəbul edilə bilən keyfiyyətlər yaranır. Bu keyfiyyətlər məhv olur və digəri ilə əvəz olunur, formalar isə əvvəldə olduğu kimi qalır. Bu dörd qarışıqdan yarananlar öz potensiyalarını və formalarını saxlayırlar və məhv olmurlar. Qarışıqların həqiqi təbiəti dörd (əsas) keyfiyyətin dəyişməsi ilə onların bir əkslikdən digərinə keçməsi ilə bağlıdır. Sonuncu əsas potensiyadan və onun qarşılıqlı təsirlərindən yaranır və buradan aralıq keyfiyyət əmələ gəlir. Bütün bunlarda, Böyük yaradıcının sonsuz müdrikliyi üzə çıxır, çünki məhz o kökü, əsası yaratmışdır, onlardan müxtəlif qarışıqlar yaratmışdır, onların hər birini xüsusi növ etmişdir və müvazinətdən uzaq olan hər qarışığı kamillikdən kənar olan hər növün səbəbinə çevirmişdir. Məhz O insanlara, müvazinətə yaxın qarışıq vermişdir ki, onlar ağıllı ruhu qəbul etmək qabiliyyətinə malik olsunlar. Bitki aləminin hər növü müəyyən ruha malikdirlər ki, bu növün formasıdır və bu forma, onlara qulluq edən orqanlar vasitəsi ilə onları kamillik həddinə qədər çatdıran güc yaradır. Hər heyvan növü ilə də işlər bu qaydadadır [51; 19]. Əl-Fərabinin yazdığından belə çıxır ki, insanı da bilavasitə Amon Allahı ağıllı etmişdir və insan ruhunun sonralar da bu ağılı saxlamaq və ilkin materiyadan informasiyalar almaq üçün insanda xüsusi dəyişikliklər etmişdir. Yəni insanın ürəyini ilkin materiya ilə «bağlamış» və insan öləndə də onun ruhu bu materiya ilə birlikdə bədəndən çıxıb, Göydə yaradılmış ruhlar dünyasına qalxır.

Əl-Fərabi yazır: «Bu qüvvələrə praktiki ağıl da aiddir – o ağıl ki, həyata keçməli olanları, insanlara xas olan hərəkətlərlə həyata keçirir. Ruhun qüvvəsinə həm də mücərrəd ağıl aiddir, hansı ki, onun hesabına ruhun substansiyası kamilliyə çatır və aktual ağıl substansiyası olur. Bu ağılın özünün səviyyələri var: bir halda o material ağıl kimi çıxış edir, digər halda  - təfəkkürü olan ağıl kimi, üçüncü halda – qazanılmış ağıl kimi çıxış edir. Bu qüvvələr, dərk olunanı qəbul edərək, maddi olmayaraq özünü sadə substansiya kimi təqdim edir. Bu substansiya potensial vəziyyətdən aktual vəziyyətə keçir və (materiyadan) azad olunmuş ağılın hesabına kamil ağıla çevrilir və məhz onu aktual vəziyyətə gətirən fəal ağılın hesabına o kamil ağıla çevrilir. Əqllə qəbul ediləsi bölünən və ya vəziyyəti olan predmetlər bir şeydə yerləşə bilməz: ruh substansiyası materiyadan ayrı yaşayır: o, bədən öləndən sonra da qalır, onda elə bir güc yoxdur ki məhv olsun. O – vahid substansiyadır: o – əsl təbiətində insandır: onun gücü orqanlara bölüşdürülür. Forma verən onu o vaxt yaradır ki, onu qəbul etməyə hazır olan nə isə əmələ gəlir. Bu nə isə bədəndir: nə vaxt ki o olur, bu substansiyada əmələ gəlir. O bədəndir. Və ruh ki, onun bir hissəsində yerləşmişdir, mən ürəyin dərinliyini nəzərdə tuturam, ruhun ilk qabıdır (yerləşdiyi yerdir). Ruh, Əflatunun təsdiq etdiyi kimi bədəndən əvvəl yarana bilməz: bunun kimi o bir bədəndən digərinə keçə də bilməz, necə ki bunu, ruhun köçməsi təliminin tərəfdaroları təsdiq edirlər [51; 20]. 

Fərabinin yazdığından belə çıxır ki, insanı insan edən potensial vəziyyətdən aktual vəziyyətə keçən ağıldır ki, insanın başı ilə yox, ürəyi bağlıdır və bədənin məhvi zamanı da ruhla birlikdə Göylərə qalxır. Bu isə o deməkdir ki,  Amon Allahı insana ağıl verməsinə qədər onlar  heyvan səviyyəsində yaşamışlar və yalnız Onun hesabına insan düşünmə qabiliyyətinə malik olmuşdur.

Ilk insanın yaradılması ilə əlaqədar digər faktlara nəzər salaq. Yunan mifologiyasına görə, nəhəng insanlar olan – Allahlar, təpəgözlər qırıldıqdan, «uzaq adaya» sürgündən sonra, nəhəng Prometey, Baş Allah Zeusin (Zevs) yanına gəlib, Allahlardan zəif, lakin düşünmə qabiliyyətinə malik insan yaratmaq üçün ondan icazə alır. Gildən bir neçə insan fiquru düzəldən Prometey nəhayət, ən optimal variant seçib, Allahdan ona  ruh verməsini xahiş edir və Zeus ilk düşünən insanı dirildir. Beləliklə, yerdən - Allahlara məlum olmayan düşünən varlıq, yeni insan qalxır. Esxil özünün «Qandallanmış Prometey» (490-520) əsərində açıq yazır ki, «…uşaq kimi  ağılsız insanlara mən düşünmə qabiliyyəti, ağıl verdim, bütün elm, mədəniyyət və s. hər şeyi mən onlara öyrətdim və s.». Bu isə o deməkdir ki, həqiqətən də düşünən insanları məhz nəhəng Allah sayılan Prometey öz əlləri ilə yaratmışdır. Quranda, Prometey obrazında Allah özü çıxış edir: «Budur sənin Allahın mələklərə dedi: «Mən gildən insan düzəldirəm və mən qurtaranda ona öz ruhumdan üfürəcəyəm və ona səcdə edin!... Mən ona surət verib, Mənim ruhumdan üfürdüyüm zaman ona səcdə üçün diz çökün!... O yaratdığı hər şeyi gözəl yaratdı, və insanı yaratmağa gildən başladı, sonra onun törəmələrini bir qətrə zəif sudan yaratdı. Sonra onu düz edib ona öz ruhundan üfürdü və sizin üçün eşitmə, görmə və ürəyi düzəltdi. Siz az şükürlüsünüz!... Biz sizi yaratdıq, sonra sizə forma verdik, sonra mələklərə dedik: «Adəmə səcdə edin». Və onlar səcdə etdilər. Yalnız iblis səcdə etmədi: o səcdə edənlərdən olmadı» (Quran, 38:71,72, 15:29, 32:7-9, 7:11).

Lakin qədim Misir rəvayətlərinə görə, Prometeyin gördüyü bütün bu işləri Xnum Allahı görür (şəkil 47). O, dulusçu  dəzgahında ilk kişi və qadın yaradır. Oziri (Oziris) Allahı isə bütün insanları heyvan səviyyəsindən çıxarıb, onlara elm, mədəniyyət  və s. öyrədir. Babil eposuna görə Prometeyin bu işlərini, gildən ilk insan  yaradan Marduk Allahı görür. Firdovsiyə görə isə məhz Cəmşid insanı heyvan səviyyəsindən çıxarıb, onlara elm və  mədəniyyət verir. 

                                                                                                   

                                                                                              47. Xnum Allahı duluzçu dəzgahında insan  

                                                                                                yaradır. Arxada Ibis başlı Tot onun 

                                                                                               günlərinin sayını əvvəlcədən yazır [222; 314]

Ovidiy «Metamorfoza» (78-89) əsərində ilk insanın yaranması haqqında yazır: 

«Və insan doğuldu. Ilahi mahiyyətdəndi O

Kainatı yaradan, yaxşı dünya səbəkarı,

Yenicə yaranmış təzə torpaq dağ efiriylə bölündü, 

Göyün doğduğunu toxum hələ saxlardı?

Qarışdırdı çay suyuyla onu Yafət törəməsi, 

Yaratdı hər şeyi idarə edən Allahlar bənzərini 

Digər heyvanlarsa, baş əyərək torpağa

Baxırdılar, böyük sima vermişdi o insana

Qaldırıb gözlərini ulduzlara, Göylərə baxmağa əmr etdi O.

O torpaq ki, kobud və simasızdı, dəyişdi, 

Görünməmiş simalı insanları qəbul etdi».

Belə çıxır ki, bütün bu obrazlar bir insanın, yəni Amon Allahının obrazlarıdır ki, Allah insanların dillərini dəyişdirib dünyaya səpələdikdən sonra müxtəlif millətlərdə bu hadisələr müxtəlif formada qalmışdır.

Digər tərəfdən, yunan mifologiyasına görə, Göydən yerə Ilahi od gətirən Prometey, insanı məhz bu oddan yaradıb ona can verir. Və məhz buna görə Zevs (Zeus) Allahı onu Qafqaz dağlarına qandallayır. Bu o deməkdir ki, Allahın obrazı elə, Midiya piri, yəni Midiya fironu mənasını verən Prometey obrazıdır. Qurana (6:74) görə isə, büt düzəldib onlara can verən Ibrahim peyğəmbərin atası Azərdir. 

M. Xorenatsinin yazılarında, Ilahi odu insanlara verdiyinə görə Qafqaz dağlarına qandallanmış Prometey obrazında Artaşesin oğlu Artavazd çıxış edir: «….Artaşesin ölüm yatağının yanında, bütpərəst adətinə uyğun olaraq çoxlu insan ölərkən, deyilənə görə  o atasına şikayətlənərək dedi: «Sən gedirsən və bütün ölkəni özünlə aparırsan; bəs mən bu xarabalıqda kimin üzərində şahlıq edim?». Cavabında Artaşes ona qarğış edərək deyir: «Əgər sən Azatn Masisin ətəkləri ilə yuxarı çapıb ova çıxarsansa, qoy səni kafirlər tutub Azatn Masisin ətəkləri ilə yuxarı aparsınlar; orada qalıb işığa həsrət qalasan!». Qarıların dediyinə görə, o bir mağarada dəmir zəncirlərlə bənd edilmişdir. Iki köpək bu zəncirləri gəmirir, o isə çıxmağa və dünyaya son qoymağa can atır. Lakin dəmirçi çəkiclərinin səsindən onun qandalları daha da möhkəmlənir. Buna görə elə indi də çox dəmirçilər əfsanəyə uyğun olaraq, bazar günləri üç – dörd dəfə zindanı döyürlər ki, Artavazdın zəncirləri möhkəmlən-sin. Həqiqətdə isə bizim yuxarıda dediyimiz kimi olmuşdur. Başqaları isə deyirlər ki, doğulanda onun başına hadisə gəlmişdir: o Ajdaxak nəslinin qadınları tərəfindən tilsimə salınıb ki, buna görə də Artaşes onları amansız surətdə təqib edirmiş. Eyni şeyi şairlər əfsanələrdə belə izhar edirdilər: «Əjdahadan doğulmuşlar körpə Artavazdı oğurlayaraq onu şeytanla əvəz etmişlər». Mənim fikrimə görə isə, onun cinli doğulduğu kimi cinli də ölməsi xəbəri həqiqətə daha uyğundur. Taxt-tac isə onun qardaşı Tirana çatır» [73; 61]. Bu o deməkdir ki, Artavazd, yəni Prometey obrazı «əjdahadan doğulmuş» marların, yəni midiya maqlarının obrazıdır ki, ritualdan sonra Prometey (Artavazdı) şeytanla, yəni müxtəlif formalar ala bilən ilkin materiya ilə birləşmişdir və biz aşağıda şeytan rəmzinin açmasına qayıdacağıq.

Bildirmək istərdik ki, dəmirçi rəmzi, qədim Misirdə çox rast gəlinən rəmzlərdəndir. Qeyd etdiyimiz sitatların birində deyilirdi ki, Ra-Qoraxti (Ra-Qorqud – F. G. B.) Bexdetli Qorla birləşdi və atasının düşməndlərinə qarşı vuruşa başladı. Bexdetli Qor, Ra –nın qayığında üzərkən, düşmənlər şeytan-hippopotama simasında ona hücum etdilər və Qor dəmir silahın hesabına əvvəl bu şeytanı zəncirlədi və sonra isə doğradı (şəkil 48). Düşmənlərin şeytan-hippopotama simasında olması, kainat sularındakı ilkin materiyanın, ora səyahət edən insan ruhunu rəmzi mənada məhv etməyə çalışması mənasındadır. Mətnlərin birində deyilir: «Və Ra Bexdetli Qora dedi: «Gəlin çay ilə cənuba tərəf üzək və Misir torpağındakı timsah və hippopotam simalı düşmənləri məhv edək». Və Bexdetli Qor dedi: «Ilahi Ka sənindir (Hər şey sənə tabedir – F. G. B.), ey Ra, Allahların əmiri! Gəl, üçdə biri qalmış sudakı düşmənlərə qarşı - çay yuxarı üzək». Onda Tot, [Ra] qayığını və «dəmirçilər» gəmisinin qorunması üçün Bölümü oxudu ki, [o, onun vasitəsi ilə] dənizdəki tufan zamanı onu sakitləşdirsin. Və Ra Tota dedi: «Məgər biz bütün torpağı səyahət etmədik? Məgər biz eyni zamanda bütün dənizin üstü ilə səyahət etməyəcəyik? Və Tot dedi: «Bu gündən başlayaraq bu sular səyahət dənizi adlandırılacaqlar» [18; 102]. Bu mətndə səyahət dənizi deyəndə, ruhun kainat sularındakı səyahəti nəzərdə tutulur. Burada Misir torpağındakı timsah və hippopotam simalı düşmənlər deyəndə, dənizdəki tufan vasitəsi ilə tabe edilmiş ilkin materiya (subasma torpağının yaranması) nəzərdə tutulmalıdır ki, bu varlıqlar ilkin suların rəmzi olduğu üçün belə rəmzləşdirilmişlər. Belə çıxır ki, Qorun dəmir silahın hesabına bu şeytanı zəncirləməsi və doğraması, Onun ilkin materiyaya qalib gəlib, ondan müxtəlif varlıqlar yaratması mənasındadır. Eyni mənalı mətnə Əhdi-Ətiqdə rast gəlmək olar: «Sən öz qüdrətinlə dənizə qalib gəldin, Sən suda ilanların başını əzdin. Sən leviafanın başını əzdin və onu səhra adamlarına yeməyə verdin» [8; Ps.73:12-17].

                                                                                                    

                                                                                                                 48. «Şeytan»ın doğranılması

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, dəmir silah deyəndə od üzərində dəmirdə qızdırılıb qaynadılmış su vasitəsi ilə yaradılmış yeni Göyün dəmir rəmzinə çevrilməsi başa düşülməlidir. Quranda da bu yeni Göy – «qızdırılıb qaynadılmış daşqın dənizi» və «ucaldılmış tavan» kimi rəmzləşdirilmişdir (Quran, 52:1-10). Burada Göyün sübh zamanının qırmızılığı, dəmirin qızdırılan zaman aldığı qırmızı rəngi ilə də eyniləşdirilir ki, bu vasitə ilə yaradılmış yeni Göy elə «subasma torpağı» mənasındadır. Digər yerdə isə Göyün dəmirə çevrilməsi Iskəndər səddi ilə əlaqələndirilir: «Rəbbimin mənə verdiyi daha yaxşıdır; gəlin öz qüvvənizlə mənə kömək edin, mən də sizinlə onlar arasında möhkəm bir sədd düzəldim. Mənə dəmir parçaları gətirin. O iki dağın arasını bərabərləşdirən kimi: «üfürün!» - dedi. Od halına salınca: «Mənə metal gətirin, mən onun üstünə töküm!» dedi» (Quran, 18:95,96). Quranın 57-ci surə «Hədid», yəni «Dəmir» surəsi adlanır və burada yazılanlara görə Allah yerə dəmiri Göydən endirmişdir və axirətdə Mehdinin zamanında yenidən təkrarlayacaqdır: «Həqiqətən, biz Davuda öz dərgahımızdan bir lütf bəxş edib: «Siz ey dağlar, siz ey quşlar! Onunla birlikdə təriflər deyin!» - deyə buyurduq və dəmiri onun üçün yumşaltdıq: Aşağı enən zirehlər düzəlt, yaxşı ölç! Və yaxşı işlər görün. Həqiqətən, mən sizin etdiyiniz əməlləri görürəm!... Biz öz elçimizi açıq nişanələrlə göndərdik və onunla birlikdə kitab və tərəzi endirdik ki, insanlar ədalətli olsunlar və dəmir endirdik: onda qatı pislik və xeyir vardır və ona görə ki, Allah, kim ona və onun elçisinə köməklik etdiyini bilsin. Həqiqətən Allah yenilməz qüvvət sahibi və güclüdür!» (Quran, 34:11,12, 57:25). «Kitabi - Dədə Qorqud»da dəmir rəmzi zireh mənasında bəglik məqamı kimi qeyd olunur: Əgni bək dəmir donum saqlardım sənin üçün, Güni gəldi yen-yaqalar dikdürəyim sənin üçün. Başımda qunt işıqlar saxlardım sənin üçün» [4; 70]. Deməli, Allah dəmir rəmzi mənasında müqəddəslər nəslinə həyat enerjisi, yəni ilkin materiyadan istifadə qüdrəti vermişdir ki, mənbələrdə bu silah – «dünyanın yaradıldığı silah» adlanır.

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Məhəmməd peyğəmbərin sözlərinə görə: «Məhkəmə saatı o vaxta qədər başlamayacaq ki, kiçik gözlü, yastılanmış burnu və dəmirdən hazırlanmış qalxana bənzər qırmızı sifəti olan türklər gəlməyəcək» [70; 24]. Bu sitatdan göründüyü kimi, mənbələrdə dəmirlə bağlı olan xalq məhz türklərdir və onlar, Quranın yazdığı kimi, «Göy yarılıb, dəri kimi qırmızı olduğu zaman» gələcəklər. M. Xorenatsi məhz bu mələk əsilli Türkü, yəni Torku «Qərbin hökmranı» kimi qeyd edir: «Kobud cizgili, hündür, yaraşıqsız, yastılanmış burnu olan, çuxura düşmüş gözü, vəhşi nəzəri, nəhəng boyu və gücü olan, Pasxam törəmələrindən Xaykalın nəvəsi olan və Anqelea adlandırılan Torku, Valarşak Qərbin hökmranı» adlandırır [73; 8]. Qədim Misir yazılarında da Qərblə bağlı olan türklər «dəmirçilər» adlandırılır: «Və Tot dedi: «Bu gündən [orta] vilayət, bu dəmirçilərin şəninə görə adlandırılacaq, onların arasında yaşayan Bexdetli Qor isə bu gündən «Mesentin hökmranı», bu malikanə isə bu gündən «Qərbin Mesenti» adlandırılacaq»… O ki qaldı Qərb Mesentliyinə, onun siması (və ya üz tərəfi) [Şərqə] tərəf istiqamətlənməlidir, o yerə ki, Ra oradan qalxır və bu Mesent bu gündən Şərqin Mesenti adlandırılacaq. O ki qaldı Şərqin bu dəmirçilərinin işləri olan ikili Mesent şəhərinə, onun siması (və ya üz istiqaməti) Cənuba, Bexdetli Qorun sığınacağı olan Bexdet şəhərinə istiqamətlənməlidir. Və bu gündən başlayaraq onda, Bexdetli Qorun şərəfinə olaraq bütün mərasim və ənənələri ilin Axet mövsümünün birinci ayın (Tot ayı) ikinci günü, və ilin Axet mövsümünün dördüncü ayının iyirmi dördündə və ilin Pert mösümünün birinci ayının yeddinci günündə və ilin Pert mösümünün ikinci ayının iyirmi birinci günündə keçirilməlidir. Onların çayı bu gün və bundan sonra Asti adlanacaq, Böyük ev Abet adlanacaq, [kahin] Ken-Mesent adlanacaq [18; 101]. Burada böyük evin Abet adlanması, onun əl-Beyt olması, Mesent [MS-NT] rəmzi Göy mənasında Nut-Səma [NT-SM] mənasındadır. Kahinin Ken-Mesant adlanması, Göyləri təmsil edən Mehdinin Ken, yəni Küni rəmzi ilə bağlı olması deməkdir. Digər tərəfdən Ken/Küni, yəni Kənan/Xanaan qrupunun eponimi Əhdi-Ətiqdən məlum olan Kaindir ki, bu rəmzin hərfi mənası «dəmirçi» kimi tərcümə olunur. Deməli, mənbələrdə «dəmirçi» deyəndə bilavasitə Kənan/Xanaan/Xunn rəmzi ilə bağlı olan «türk hunnlar» başa düşülməlidir.

Mətnlərə görə, Qorun tərəfdarları dəmirlə silahlandıqları üçün onları Mesniu, yəni dəmirçilər adlandırırlar [18; 34]. Belə çıxır ki, Mesniu, yəni Sim/Səma rəmzi bilavasitə dəmir mənasındadır. Digər bir mətndə Ra Tota deyir: «Mənim ürəyim Bexdetli Qorun keşiyində olan bu dəmirçilərinin əməllərindən [razıdır]. Onlar məbəddə yaşayacaqlar, onların obrazları üçün isə şərab nəziri verilməli və təmizlənmə keçirilməli, nəzirlər verilməli və [onlar üçün], onların bütün Allah evlərində onların etdiklərinə mükafat kimi, yəni düşmən öldürdükləri üçün hər ay, hər saat xidmət göstərmək üçün kahinlər [təyin olunmalıdır]» [18; 100]. Bu isə o deməkdir ki, qədimdə kahinlər Allahla bərabər Göydəki türk hunnların şəninə də dualar oxuyurmuşlar və s.

Biz yuxarıda Buxarinin gətirdiyi sitatla bağlı bildirdik ki, Məhəmməd peyğəmbərə görə, Mədinənin iki püskürülmüş sahənin arasındakı ərazi onun tərəfindən müqəddəs elan edilmişdir. Ona bildirilmişdir ki, Mədinə şəhəri – «dəmiri üfürüb yanmış dəmirə çevirən dəmirçi körüyü kimi (pis) adamları uzaqlaşdırır». Mədinə şəhərinin burada «dəmiri üfürüb yanmış dəmirə çevirən dəmirçi körüyü» rəmzi ilə eyniləşdirilməsi, dəmirçilər şəhərinin, yəni yuxarıda qeyd etdiyimiz dəmirçilərin şəninə olan «orta vilayət» elə Mədinə şəhəri, yəni Midiyadır. Deməli, Bahəddin Ögəlin yazdığı, əsrin əvvəlində Allah dağında yaradılmış yeni hunn dövlətinin yerləşdiyi böyük Türküstan şəhərləri elə Midiya şəhəridir.

Lakin, Əflatun (Platon) özünün «Dövlət» («Qosudarstvo») kitabında dəmir rəmzini buynuz rəmzinə aid edir ki, biz aşağıda bu rəmzin açmasına qayıdacağıq.

            Sif

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Ərəbiyə görə, qədim yazıların əsil mənasını yalnız seçilmişlər, yəni Kamil Insan nəsli dərk edə bilər və onları, məhz qədim sirləri bildiklərindən «seçilmişlər» adlandırmışlar. Gizli mənanı dərk edə bilməyən adi insanı isə Ərəbi «təbiət və şəhvət idarə edən, zəif ağılda olan, məntiqsiz» hesab etdiyinə görə «insani heyvani» adlandırır və bu insanlar hind yazılarında yeddi ev heyvanından biri hesab edilir. Erməni tarixçisi M. Xorenatsi də bildirir ki, bütün müqəddəs yazılar yalnız «seçilmişlər» adlanan yəhudilərə aiddir, adi insanlar isə nifrətə layiq olduqları üçün yazılarda qeyd olunmağa layiq deyillər. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, rəmzi məna daşıyan bütün qədim yazılar bilavasitə Kamil Insan nəsli ilə bağlıdır. Bu isə o deməkdir ki, əski yazıların yazıldığı və tapıldığı yerindən, yəni məkandan asılı olmayaraq, adi insanlara qətiyyən aiddiyyəti yoxdur.

Insanların heyvana bərabər tutulmasının əsas səbəbi insanı təşkil edən qüvvələrin heyvan və digər canlılardakı qüvvələrlə eyniliyi ilə bağlıdır. «Təbiət və şəhvət idarə edən» deyəndə Ərəbi, məşhur Azərbaycan müdriki Xacə Nəsirəddin Tusinin «ixtiyari təhrik qüvvələr» adlandırdığı - faydalıları əldə edən şəhvət qüvvəsi və zərərliləri dəf edən qəzəb qüvvəsindən ibarət heyvani nəfsi nəzərdə tutur. 

Nəsirəddin Tusinin «Əxlaqi-Nasiri» kitabına görə, nəfs üç növdür: birincisi nəbati-nəfsdir ki, onun təzahür formaları bitki fəsilləri, heyvan növləri və insan şəxsləridir. Ikincisi heyvani-nəfsdir ki, o heyvanlara və adamlara aiddir. Üçüncü növ insani-nəfsdir ki, heyvanlardan fərqli olaraq, bu nəfs yalnız insana aiddir və bununla o digər canlılardan tam fərqlənir. Nəbati-nəfs deyəndə qidalanma qüvvəsi, böyütmə qüvvəsi, törəmə qüvvəsi başa düşülməlidir. Heyvani-nəfs deyəndə qeyri ixtiyari duyğu qüvvəsi və ixtiyari təhrik qüvvəsi nəzərdə tutulmalıdır ki, burada qeyri ixtiyari duyğu qüvvəsi – beş duyğu vasitəsi və batində olan digər beş: müştərək duyğu, xəyal, vəhşi, hafizə, müsərrifə aiddir. Ixtiyari təhrik qüvvələri deyəndə şəhvət və qəzəb qüvvəsi düşünülməlidir. Faydalı şeyləri əldə etmək, yəni yemək, içmək, əylənmək, şadlanmaq və s. bu kimilərə təhrik edən qüvvəyə «şəhvət qüvvəsi» deyilir. Zərərliləri dəf etmək, maneələri aradan qaldırmaq, qələbə üstünlüyü meylləri və s. kimilər isə qəzəb qüvvəsi sayılır. Sonuncu iki qüvvə heyvanlarda olduğu üçün bunlara «heyvani qüvvələr» deyilir. Insanlarda isə bu qüvvələr heyvandakılardan fərqlidir.

Insani-nəfs isə heyvanlarda olmayan qüvvədir ki, buna «nitq (ağıl) qüvvəsi» deyilir və N. Tusiyə görə, fikir və bilik xəzinəsi olan beyində yerləşir. Qəzəb qüvvəsinin yeri – fitri coşğunluq bulağı və həyat çeşməsi olan ürək, şəhvət qüvvəsinin yeri isə - həll edilmiş qidaları bədən üzvləri arasında paylaşdıran qaraciyərdir. Nitq, yəni ağıl qüvvəsinə «mələk nəfsi», qəzəb qüvvəsinə «vəhşi nəfs», şəhvət qüvvəsinə isə «heyvani nəfs» deyilir [192; 48, 49]. 

Insanın eyş-işrət, kef məclisləri, paltarbazlıq, qadın düşkünlüyü kimi ləzzət verən şeylərə meylliliyi zamanı, ona şəhvət qüvvəsi üstün gəlir. Hirslənmək, qəzəblənmək, intiqam almaq və s. xüsusiyyəti ilə seçilən insanlarda qəzəb qüvvəsi üstünlük təşkil edir. Bu qüvvələr heyvanların əksəriyyətində daha kamil və məqsədlərinə çatmaqda daha qüdrətli vəziyyətdədir. Belə ki, it – yeməkdə, donuz - şəhvətdə, şir – hücum və parçalamaqda daha çox inkişaf etmişlər. N. Tusi insanla bu heyvanları müqayisə edərək yazır: «Belə olan təqdirdə ağıl o işə necə razılıq verə bilər ki, nə qədər əlləşəsən itə çata bilməyəsən və ya vicdan o əmələ necə icazə verə bilər ki, bütün ömrün boyu səy göstərəsən, donuzla da yarışa bilməyəsən [192; 55]. Bu isə o deməkdir ki, insan öz həyatının əsas məqsədini, heyvan kimi, yeyib-içib kef çəkməyə və ya qəzəblənib başqalarına əziyyət verməyə yox, canlıların içində yalnız onda olan ağıl qüvvəsinə arxalanıb şərəfli ömür sürməyə çalışmalıdır. Məhz buna görə, qədim yazılarda heyvani qüvvələrin əsiri olmuş insanlara – heyvani insan, yalnız ağılı, müdrikliyi əlində bayraq etmiş mömin, əməli-saleh adamlar isə «Kamil Insan» adlanmışlar.

Misirin Naq Xammadi ərazisində tapılmış xristian və qarışıq (qnostik) tipli mətnlərin biri olan «Siluanın nəsihəti»ndə deyilir: «Bil ki sən üç növdən: torpaqdan, formalaşdırılmışdan və yaradılmışdan törəmisən. Bədən torpaqdan, torpaq mahiyyətindən yaranmışdır. Formalaşmış isə ruhdan ötrü Ilahi fikirdən yaranmışdır. Yaradılmış isə - ağıldır, hansı ki, Allahın obrazından əmələ gəlmişdir. Ilahi ağıl Ilahi mahiyyətdəndir. Ruh isə odur ki, o onların öz şəxsi ürəklərində formalaşdırmışdır. Və mən hesab edirəm ki, o obrazdan yaranmışın arvadıdır. Torpaqdan yaranmış bədənin isə mahiyyəti materiyadır… Ağıla inanaraq yaşa, cismanilik haqqında fikirləşmə. Özün üçün güc yığ, çünki, güc ağıldır… Ey insan, yaxşı olar ki, heyvan təbiətin əvəzinə, yəni ki, cismanilik əvəzinə insana tərəf meyl edəsən. Sən hansı tərəfə meyl edirsənsə, o tərəfə dönəcəksən. Mən sənə yenə nə isə deyəcəm… Sən heyvan olmaq istəyirdin, və sən məhz bu təbiətdə oldun. Yaxşı olar ki, sən həyatın həqiqi təbiəti ilə təmasda olasan. Heyvanilik səni torpağa tərəf aparacaq, ağıl təbiəti isə səni ağıl obrazına tərəf istiqamətləndirəcək. Ağıl təbiətinə üz tut və özündə torpaqdan yaranmış təbiəti at… Öz daxilindəki heyvani təbiəti at» [34; 189, 190, 187].

Siluanın nəsihətlərinə və ümumiyyətlə, qədim mürikliyin əsasına görə də, varlıqlar – maddə və onun xassəsindən, yəni canlı və onun ruhundan ibarətdir ki, canlı – digər varlıqlar kimi torpaqdan, onun ruhu isə ilkin materiyadan yaranmışdır. Bütün canlı varlıqlarda cismanilik keyfiyyətləri üstünlük təşkil etdiyinə görə, yəni yaşamaq uğrunda mübarizəyə görə şəraitə uyğunlaşmalıdırlar və onların hansısa mənəviyyat meyarı yoxdur. Insan isə Ilahi ruhdan yarandığı üçün, bu ruhun əsasını təşkil edən ilkin materyanın əsas meyarı ilə yaşamalıdır. Ilkin materiya, yazdığımız kimi, beş əsas qüvvədən təşkil olunmuşdur ki, bütövlükdə bu qüvvələr təbiətin özünübərpa qüvvəsini əmələ gətirmişlər. Deməli, ilkin materiya elə bir kamil sistemdir ki, burada təsadüfən heç bir varlıq mövcud ola bilməz və istənilən varlıqlar yalnız təbii şərait - zərurət nəticəsində yaranmışlar. Dünyanı da məhz bu balans sistemi idarə edir ki, bu sistemin kamilliyini yaratdığı varlıqların kamilliyində görə bilərik. Siluan - yaradılmış, yəni ağıl deyəndə məhz Ilahi ağılı - ilkin materiyanı nəzərdə tutur ki, bunu Kamil Insan nəslinə məhz Amon Allahı verimişdir. Formalaşmış deyəndə isə Siluan ruhun ürəkdə formalaşmasını, yəni ruhun ürəkdə təcəssüm etməsini və ölüm zamanı ürəkdən çıxıb Göy aləminə qalxması prosesini nəzərdə tutur. Deməli, bütün insanlar torpaqdan və formalaşmış ruhdan ibarətdirsə, Kamil Insan nəsli (pirlər nəsli) bunlarda əlavə ilahinin özü ilə əlaqəlidir.

A. L. Xosroev, bununla bağlı Kliment və Irineydən sitatlar gətirir: «Kliment yazır: «(Demiurq-Allah – F. G. B,) torpağın külündən – qurusundan yox, müxtlif növlü cürbəcür materiyadan götürüb, düşünməyən və heyvanlarla eyni mənalı olan yer və materil ruhu yaratdı ki, bu insan da «obraza» görə eynidir». Əflatun Allahın insan beynində ağıl yerləşdirməsini və onu torpaqdan yaratmasını belə təsvir edir: «Sümüyü o, bax belə düzəltmişdir. Ələnmiş təmiz və hamar torpaqdan seçib yoğurmağa başladı və beyinlə islatdı: bundan sonra O, qarışığı oda qoydu, sonra suya saldı, sonra yenə oda və yenə suya saldı. Beləcə bir neçə dəfə suda və odda möhkəmləndirdikdən sonra o onu, onun üçün və özü üçün dağılmaz düzəltdi» [1; 73E]. Bu o deməkdir ki, Allah insan beyninə yeni qat əlavə etdikdən sonra, insan düşünmə qabiliyyətinə malik olmuşdur.

Iriney yazır: «Dünyanı yaradandan sonra (Demiurq) torpaq insanını yaratdı, bu quru torpaqdan yox, gözəgörünməyən mahiyyətdən, axan və dəyişən materiyadan götürdü və ona canlı insanı yerləşdirmək qərarına gəldi. Və bu obraza və bənzərə görə yarandı. Obraza görə, bu material insandır, Allaha yaxın, lakin Allah kimi deyildir. Bənzərinə görə, isə canlıdır. Sonra Demiurqdan xəbərsiz, (Allah-qamərlər – F. G. B.) canlı insana müdrikliklə ruhlu insan «əkdilər». Beləliklə, Irineyin yazdığına görə, onlar hesab edirlər ki, canı onlar Demiurqdan almışlar, bədəni – kül və sıx materiyadan, ruhlu insanı isə Axamof materiyasından yaratmışlar. Bununla da, valentinianların təliminə görə insanın üç təbiəti bunlardır: «birinci – düşüncəsiz, ikinci – düşüncəli və mömin, üçüncü ruhlu». Torpaqdan yaranmış – obraza görə, canlı - Allahın bənzərinə görə, ruhlu isə xüsusidir. Kliment də  Irineylə razıdır: üç növ insan mövcuddur: ruhlu, torpaq və canlı… Valentinian təliminə görə: «torpaqda yaranmış külə doğru, can – yaxşını qəbul etsə ortada rahatlıq tapar, qəbul etməsə, torpaqdan yaranmış kimi, məhvə doğru gedəcək, ruhlu isə - hansını ki, bu vaxta qədər və bundan sonra mömin ruhlarda Axamof əkir, kamilliyə çatandan sonra, gəlin kimi Xilaskarın mələklərinə veriləcək». Kliment də bunu təsdiq edir: Ruhlu öz təbiətinə görə xilas olur, canlı isə azad iradəyə sahib olduğuna görə imana və məhv olmamağa, digər tərəfdən isə imansızlığa və məhvə – öz seçiminə əsasən gedir, material isə təbiətinə uyğun məhv olur. Herakleon hesab edir ki, ruhlu öz təbiətinə görə, Allahla, material isə – şeytanla eyni təbiətlidir. Beləliklə, canlı - «Yaqubun apokrifi»ndə deyildiyi kimi orta variantdadır: «candan xəbərsiz cisim günah etmir, eynilə can ruhsuz xilas olmur, çünki ruh canı dirildir, cisim isə onu öldürür, yəni o öz-özünü öldürür» [34; 114, 115].

Valenitinian təliminə görə, can və cisim bütün insanlara xasdırsa, ruh hər bir insanda mövcud deyil. Onun insanda mövcudluğu yalnız Allahın rəhmilədir. Tertullian yazır: «Onlar (valentinianlar) əlavə edirlər ki, Sifin rəmzi olduğu ruh başlanğıcı insanda təbiətə görə yox, mərhəmətə görədir». Deməli, ruhla insanlar özlərində üç başlanğıc, canlı insanlar isə iki başlanğıc daşıyırlar, lakin onlar ruhu qəbul edib xilas olmaq qabiliyyətinə də malikdirlər. Material aləmdə isə cismanilik canlını özünə tam tabe edir» [34; 116]. Belə çıxır ki, adi, yəni canlı adlandırılan insanın taleyi öz əlindədir. Belə ki, adi insan, heyvani, yəni torpaq xüsusiyyətlərini üstün tutsa, torpağa, yəni cəhənnəmə, əqli xüsusiyyətləri üstün tutarsa, cənnətə, yəni əbədi ruhlar dünyasına düşəcək. Ruhlu insanlar deyəndə mənbələrdə ilk insanlar (Allah-Insanlar) nəsli olan qamərlər nəsli və bilavasitə onların təcəssümü olan Isa (Mehdi obrazı) peyğəmbər nəzərdə tutulur. Quran, bu mənada insanları iki yerə ayırır ki, bu «dünya» yaradılan zaman yaradılmış ilkin insanlar, yəni qamərlər və sonradan məhz bu qamərlərdən yaradılmış indiki insanlar: «Ilkin insanları və sizi yaratmış Allahdan qorxun!... Mərhəmət sahibi olan sənin Allahın zəngindir: Əgər o istəsə, sizi məhv edər və istədiyi ilə sizi dəyişdirər, necə ki, sizi başqa bir xalqın törəmələrindən yaratdı (Quran, 26:184, 6:133).

Filon özünün «Musaya görə dünyanın yaradılması» kitabında yazır: «.... Ikinci – Allah, çox güman, təsadüfən hər hansı bir yerdən gil götürüb ondan böyük dəqiqliklə insan heykəli düzəltməmişdir,  O, bu işə yarayan torpaqların ən yaxşısından, materiyanın ən təmiz və seçilmişindən götürmüşdür. Çünki düşünən ruhun müqəddəs məbədi və ya müəyyən ev yaradılırdı ki, O onu orada Allaha bənzər heykəl kimi bərqərar etmək istəyirdi» [144]. Bu o deməkdir ki, ilk insan düşünən ruhun müqəddəs məbədinin, yəni ölüm şahlığının rəmzidir. Lakin burada «düşünən ruh» adı altında o ilk kosmik insanın ruhunu nəzərdə tutur. Əflatuna görə, kosmos – Allahın materiyada maddiləşdirilməsi, fiziki dünyanın canlı orqanizmə çevrilməsidir. Əflatun kosmosu «ruhu və ağlı olan canlı orqanizm» müəyyənləşdirir [1; 30B]. Kosmosu canlı orqanizm kimi yaradarkən Demiurq ağlı ruhda, ruhu isə bədəndə yerləşdirmişdi.

Ilahi ağıl - Allahla cismani aləm arasındakı əlaqələndiricidir və buna görə də bütün insanlar onun hissəsini özündə daşıyırlar. Ağıl – rəhbərdir və onun hədəfi, ruhu - onun ilkin vəziyyəti olan Allahla birliyə aparmaqdır. Əvvəl ağıl olmuş ruh, cisimlə can arasındadır və əgər o cisimə meyl edirsə, onunla birləşir və cana meyl edirsə, onunla birləşir. Origen insanları üç hissəyə bölür: öz dininin qanunlarına ciddi riayət edənlər (əsil xristianlar), təmiz heyvanlar (sadə insanlar) və natəmizlər (günahkarlar) [34; 113].

Valentinian təliminə görə insanın ruh, can və cismani təbiəti – kişi, qadın və heyvani təbiətə uyğundur. «Filippin Incili»nə görə, ayrılmamış – «kişiqadın» vəziyyəti də vardır ki, bu da ilk insanı vəziyyətidir. Bu vəziyyət qnostik (qarışıq cərəyan) üçün son məqsəddir ki, o onu Pleromada qazanır. «Həvva Adəmdə olanda ölüm yox idi, o ondan ayrıldıqdan sonra, ölüm meydana gəldi. Və əgər o ona yenə daxil olsa və o onu qəbul etsə, daha ölüm olmayacaq» [34; 117]. Upanişadalarda da deyilir ki, öncə bu puruşa şəklində olan Atman idi. O ətrafa baxıb özündən başqa heç kimi görmədi. O ikincini istədi və özünü qucaqda olan qadın və kişi kimi yaratdı. O onları iki hissəyə böldü. Buna görə də fəza qadınla dolmuşdur. O onlarla birləşdi və insanlar doğuldular [28; 73,74]. Qeyd etmək lazımdır ki, qədim Misir yazılarında ikicinsli məxluq rəmzi (qadın döşlü kişi) çay Allahı Nildir [23; 229]. 

Bu isə o deməkdir ki, buradakı «kişiqadın» vəziyyəti Atum, yəni Adəmin yaranış vəziyyətidir və bilavasitə axirətdə təkrar olmalıdır ki, bu zaman əvvəlcədən yaradılmış ruh olan Isa peyğəmbərin ruhu yerə enməli və ölümündən sonra isə «kişiqadın» rəmzində, yəni Allaha qovuşandan sonra bədəni ruhlar dünyası mənasında Allaha çevrilməlidir.

Xosroev, Filondan sitatlar gətirərək qeyd edir ki, ilk insanın yaranması ilə bağlı Filon yazır ki, təşkil olunmuş insanla [8; Bıt.2:7], Allahın obrazı ilə əvvəl yaranmış insan [8; Bıt.1:27] arasında çox böyük fərq var. Çünki, hissiyatla bağlı yaradılan, yəni təşkil olunmuş insan, artıq keyfiyyətə aiddir və bədənlə ruhdan ibarətdir ki, kişi və qadın təbiətinə görə ölümlüdür. Obraza uyğun yaradılan isə – hansı-sa ilkin obrazdır və ya nəsil və ya  möhürdür, ağıllı, bədənsizdir: nə kişi, nə də qadın təbiətinə görə məhv olmayandır. «Yer» [8; Bıt.2:7] və «Göy» [8; Bıt.1:27] insanı.  Göy adamı, Allahın obrazından yarandığı üçün məhv olmur və yerə aidiyyəti yoxdur, yer adamı isə qanunsuz materiyadan yaranmışdır ki, onu Musa peyğəmbər «kül» adlandırmışdı. Buna görə də Filon deyir ki, Göy insanı əllə düzəldilməmiş, Allahın obrazı ilə nüsxələnmişdir (möhürlənmişdir). Yer adamı isə usta vasitəsi ilə düzəldilmişdir [34; 110].

Qnostiklərə görə yalnız Allahın xüsusi möhürü olan seçilmişlər xilas ola bilərlərsə, yəni ölümsüzlük qazana bilərlərsə, «Siluanın nəsihəti»nə görə, hamı, yəni bütün möminlər xilas ola bilər: «Xristlə yaşa və o səni xilas edəcək, çünki Xristos hər ağılı və hər bir ürəyi nurlandırır (müdirlik verir) [34; 116].

Ilkin xristianlığın ən populyar yazılarından biri də «Sekstin deyimləri»dir ki, burada da ruhi və mənəvi kamilliyə aparan yollardan danışılır və bildirilir ki, can Allaha istiqamələnməlidir (Allah kimi olmalıdır) və özündəki ehtirasları boğmalıdır. Yalnız ehtiraslardan azad olmuş insan mömin insan ola bilər və bunun üçün mömin həyatı yaşamaq lazımdır: Allaha ucalmaq imandan başlanır («iman canı yerdən Allaha aparır»). Bu istiqamətdə əsas maneə bədən – cisimdir (nə qədər ki, bədən ehtiras və istəklərlədir, can Allahı dərk edə bilməz), buna görə də nəfsi saxlamaq lazımdır [34; 122]. «Siluanın nəsihət»lərində də bu mənada deyilir ki, ideal insan müdrik insandır ki, bunun da əksi cahil, yəni axmaq insandır: «Yalnız cahil-axmaq insan öz ölümünə gedər, müdrik isə öz yolunu bilir… Müdrik o insandır ki, ağılla yaşayır. Cahil isə qaranlıqda unudulmaqda yaşayır. «Sənə təzyiq edən yuxunu poz. Səni qaranlıqda dolduran unudulmaqdan qaç». Bu tipli yazılardan olan «Pifaqorluların deyimləri»nə görə də müdrik – Kamil Insandır və o cahil insanın əks qütbündə dayanmışdır. Isa bildirir: «Həmişə gümrah ağılla ol, çünki, ağılın yuxusu ölümə bərabərdir... Allah kimi ol və sənə heç kəs lazım olmayacaq. Müdrikin yalnız Allaha ehtiyacı var. Müdrik o adamdır ki, özündə, bütün pisliklərin əsası olan ehtirasları boğmuşdur… Ehtirasların ağılsızlığına qarşı müharibəni gücləndir. Bunun üçün isə tərbiyə lazımdır. Tərbiyə almaq – ehtiraslardan azad olmaq deməkdir…  Qul olduğun halda azad olmaq mümkün deyil. Insan can və cisimdə nəfsini saxlamaq üçün çalışmalıdır... Nəfsini saxlamağı öyrənmək, böyük güc və varidat qazanmaq deməkdir» [34; 125, 126]. «Siluanın deyimləri»ndə də ehtiraslarının əlində əsir olan qul adlanırlar. Siluan cana üz tutaraq deyir: «Sən məbədgah idin və özünü qəbirə çevirdin. Qəbir olmağa son ver və məbədgah ol ki, möminlik və Ilahi səndə mövcud ola bilsin». Digər bu tip yazı olan Stefan Fivanskinin «Zahid sözü»ndə, Stefan öz ruhi oğluna deyir: «Qəbir kimi olma, qızılla dolu və gecə-gündüz nəzarətçisi olan süfrə kimi ol. Gözətçi – sənin aparıcı başlanğıcını gözləyən Allahın gücüdür, yəni biliyini, inamını, dözümün gözləyir» [34; 129]. 

Belə çıxır ki, qədim mənbələrdə «tərbiyə almaq» deyəndə insanın öz heyvani nəfsini cilovlaması başa düşülür ki, mömin insan da bilavasitə ehtiras qüvvələrindən azad olmuş insanlardır. Digər tərəfdən, bu o deməkdir ki, qədim mənbələrdə «qul» deyəndə kiminsə nökəri yox, insanın öz ehtiraslarının qulu olması başa düşülməlidir.

«Siluanın nəsihətləri»ndə ehtirasların əlində əsir qalmış insan heyvana bənzədilir, ona görə də nəsihətdə bildirilir ki, - «heyvan olma ki, insanlar səni qovsunlar, pis heyvanları qovan insan ol». Burada günahsızlıq vəziyyətinin əsası da «ehtiraslardan» azad olmaqdır. Bütün günahların əsası ehtiraslardır. Ehtirasa qarşı mübarizə – «ehtiraslı istək, şəhvət, və ləzzətlə» mübarizədir. Stefan da eyni fikri bildirir: «qovulan heyvan kimi olma, heyvanları qovan insan ol» [34; 130, 103]. 

«Siluanın nəsihətləri»ndə deyilir: «Oğlum mənim, kimsə qul olmaq istərmi? Nəyə görə sən bu qədər ehtiraslara aludəsən? «Bütün qandalları at ki, azadlıq qazanasan». Ehtirasların təsiri altına düşmək, Klimentin (Klimentə II namə)  yazdığına görə, qatı qul olmaq deməkdir, əksinə ehtirasları əldə saxlamaq, ondan asılı olmamaq – azadlıqdır. Kliment burada şeytanı tiran adlandırır və bildirir ki, mənəvi cahillik, çirkinlik - Allahdan uzaqlaşmaqdır [34; 97].

Quranda ehtirasların əlində qul olan insanlar «heyvan» adlandırılırlar: «… Iman gətirməyib, heyvan kimi yeyib kef edənlərin isə yeri alovdur!... Məgər sən nəfsini özünə Allah etmişi gördünmü?  Sən ona vəkilmi olacaqsan? Bəlkə sən hesab edirsən ki, çoxları eşidir və dərk edir? Onlar yalnız heyvan kimidirlər və hətta yollarından daha çox azmışlar!»... Məgər, öz Rəbbindən bir nişanəsi olanla, pis əməli özünə yaxşı göstərən kimsə kimidirmi? Onlar öz nəfslərinin ardınca getmişlər!... Allahın qarşısında ən pis heyvan – dərk etməyən kar və lallardır!» (Quran, 47:12, 25:43,44, 47:14, 8:22). Qurana görə şeytanın yolu ilə gedib, ölüm ayağında tövbə edənlərin tövbəsi qəbul olunmaz: «Ey iman gətirənlər! Hamınız birlikdə itaətə gəlin və şeytanın yolu ilə getməyin, çünki o sizin açıq düşməninizdir…. Günah iş görməkdə davam edərək, ölüm yetişən anda «Mən indi tövbə etdim» - deyənlərin və kafir olaraq ölənlərin peşmançılığı fayda verməz. Onlar üçün şiddətli bir əzablar hazırlanmışdır» (Quran, 2:208, 4:18).

«Siluanın nəsihətləri»ndə müdriklik eyni zamanda ana adlandırılır: «Oğlum öz ilk atana – Allaha və  müdrikliyə – öz anana qayıt». Digər yazılara görə isə ağıl - başçı, idrak və müəllim, can isə ağılın arvadıdır.  Müdrikliyi və Allahın dərkinin əsası isə – özünü dərkdir. Bu nəsihətnaməyə və «Pifaqorluların deyimlərinə» görə, nə qədər ki sən özünü tanımırsan, səni ağılsızlıq bürümüşdür (dəlilik tutmuşdur). Kamil həyata qədəm qoymaq üçün «ehtirasların ağılsızlığına qarşı mübarizəni gücləndir». Eyni fikri Filon da qeyd edir: «Çünki Sevən xeyirxah ehtiraslardan, ləzzətdən qaçır və ona qarşı mübarizə lazımdır».  Bütün bu tip yazılarda ehtraslar – vəhşi heyvandırlar. Ehtiraslardan qaçmaq üçün: «Mənim oğlum özünə təlim və tərbiyə götür. Əgər ruh tərbiyəni atsa, o sevən xeyirxah yox, sevən ləzzət olacaq» [34; 97, 126, 95].

Stefan Fivanskinin «Zahid sözü» yazısında insanın öz nəfsi ilə mübarizəsini «hərb» adlandırır: «Müvəffəqiyyətlə müharibə aparmaq və düşmənin möhkəmləndirilmiş cəbhəsini dəf etmək  üçün, yəni pis fikirləri dəf etmək üçün insan gərək tam hazırlıqlı olsun… Öz gəmisini idarə edən, xeyirli və ya tufan gətirən küləyin haradan əsdiyinə nəzarət edən məharətli sükançı ol». Siluan da ehtiraslara qarşı mübarizəni gücləndirməyi məsləhət görərək eyni obrazlardan istifadə edir və bildirir ki, ağlını itirmiş insan, sükançıya bənzəyir ki, «külək onun gəmisini bir tərəfdən digər tərəfə atır» [34; 130].

Əflatuna görə, filosof şöhrətpərəsti çox üstələyir, çünki ona bu xüsusiyyətlər uşaqlıqdan tanışdır. Müdrik öz bədənini ona tanış olan heyvanabənzər və mənasız ləzzətə tabe etməz. O, hətta öz sağlamlığına da ciddi surətdə fikir vermir və əgər məntiqə təsiri yoxdursa, güclü, sağlam, gözəl olmağı da qarşısına məqsəd kimi qoymur. Əflatun həqiqi ləzzəti materiyanın dərkində, həqiqətin təntənəsində görür. Çünki mövcudluğun (ilkin materiyanın) seyrini və ləzzətini filosofdan başqa heç kəs dadmamışdır. O yazır ki, rahatlıq onu yalnız əzabla müqayisə edəndə ləzzətə çevrilir və əksinə, o ləzzətlə müqayisədə əziyyətə dönür. Əsil ləzzət isə düşüncəlilik, mühakimə və xeyirxahlıqdadır: «Deməli, kimin ki, düşüncəlikdə və xeyirxahlıqda səriştəsi yoxdur, kim ki həmişə yeib-içməkdə və bu tip əyləncələrdə olur, onu təbii ki aşağı çəkir, və sonra ortaya aparır və beləcə, onlar həyatı boyu azmaqda davam edirlər. Onlar, bunlardan kənara çıxa bilmir, çünki onlar heç vaxt əsil ucalığı seyr etməmişlər və ona yaxınlaşmamışlar, və həqiqəti özlərində həqiqətən də hiss etməmişlər, təmiz və etibarlı ləzzəti dadmamışlar: heyvan kimi, başlarını aşağı əyib aşağı… və masaya baxmışlar: onlar çoxlu yeyərək və cinsi əlaqədə olaraq otarılırlar, və bütün bunlara olan tamah görə bir-birlərinə şıllaq atırlar, dəmir buynuzlarla kəllələşir, bir-birlərini dırnaqları ilə ölümünə vururlar – və bütün bunlar acgözlükdəndir, çünki öz daxilini və həqiqi başlanğıcların başqa bir şeylə doldura bilmirlər» [193; 9].

Maraqlı haldır ki, «Siluanın nəsihətləri»ndə insan, ağlını şəhərin başçısı kimi rəmzləndirir və yazır: «Şəhərin başçısı kimi… Ruhun arabaçısı və sükançısı da – ağıldır. Əgər insan izin versə ki, ona ehtiras və pis fikirlər sahib olsun - o heyvana kimi olacaq. Insanda iki təbiət: ağıl və heyvani, yəni ağılsız təbiət mövcuddur və hər bir kəs özü təyin etməlidir ki, hansı tərəfə müraciət etsin. [Yaxşı] olar ki, heyvani təbiətə müraciət etməkdənsə, ey insan - insan tərəfə müraciət edəsən. Ağılın təbiətinə müraciət et və torpaqdan yaranmış təbiəti at… əsk  halda «bütün şəhər  məhv olacaq, yəni sənin ruhun». Eyni fikirləri Filon da qeyd edir [34; 95, 96]. Siluanın nəsihətlərində insanı şəhərlə müqayisə etməsi, kosmik insan olan Adəmin bədəninin ruhlar dünyasında olmasında olma ilə əlaqədardır. Əflatun da bu mənada yazır ki, insan ağlı yatanda heyvani qüvvələr baş qaldırır və elə insanlar var ki, o öz ehtirasların söndürmək üçün heç nəyin qarşısında dayanmır. O, insan daxilində olan ehtirasları qəddar-Erot (tiran) adlandırır və qeyd edir ki, bu qəddar inkişaf etdikcə insan istənilən yollara düşə bilər. Əvvəllər adət-ənənənlərə riayət edən və qanunları gözləyən insan bu zaman heç nəyə məhəl qoymur və ona tabe olan «dövləti», öz ehtiraslarını söndürmək üçün istənilən vəhşiliyə məruz qoya bilir. Bu növ insanlar istənilən insanla görüşdükdə yaltaqlıq və tam tabelik tələb edirlər. Dövlət də insan kimidir və bu tip dövlət həmişə kasıb və  narazıdır. Burada həmişə faciə, ağlama, əzab və s. mövcuddur [193; 9]. 

Digər tərəfdən, Əflatun insanı və dövləti üç yerə bölür ki, burada - tanıma, dərk etmə başlanğıcı (yəni ağıl qüvvəsi), qəzəb başlanğıcı (qəzəb qüvvəsi) və yeyib-içmək, məhəbbət həzzi və onunla bağlı olan şəhvət və ehtirasdır (şəhvət qüvvəsi). Əflatun ehtirasları yerinə yetirmək üçün pul, yəni gümüş lazım olduğu üçün onları gümüşü sevənlar adlandırır. Qəzəbli ruh isə həmişə kimdən isə yüksəkdə olmağa çalışır. O ağıldan qaçaraq yalançı ləzzətə aldanır və qul ləzzəti aləmində yaşayar. Beləliklə, üç növ insan deyəndə, Əflatun üç növ ehtiraslara uyğun: filosoflar, şöhrətpərəstlər və gümüş sevərlər nəzərdə tutur. Və bu filosofların Kamil Insan rəmzində olmalarının də əsas səbəbi, onların Kamil Insanın törəmələri, yəni Amon Allahının (Məhəmməd peyğəmbərin) nəsli sayılan Gel nəslindən olmaları ilə bağlıdır. Bu filosoflar nəsli haqqında biz yuxarıda yazdıq.

Əflatunun, Siluanın və s. «dövlət», «şəhər» adlandırdıqları ilk kosmik insan haqqında Filon Aleksandriyski, «Musaya görə dünyanın yaradılması» kitabında yazır: «O nəsil başçısını isə biz səhvsiz olaraq nəinki ilk insan, hətta dünyanın vahid vətəndaşı adlandıra bilərik. Çünki dünya onun üçün taxta və daşlardan istifadə etmədən və əllə tikilməmiş ev və dövlət idi. O, burada öz vətənində olduğu  kimi, tam təhlükəsizlikdə, qorxusuz yaşamaqla yer üzündə olan bütün ölümlü varlıqlar üzərində şahlıq əldə etmişdi, onlar ona, bir hökmdar kimi, itaət etməyə öyrədilmiş və ya məcbur edilmiş kimi ondan qorxurdular. Burada o  düşmənçilikdən uzaq dünya nemətlərindən dadırdı [141]. Bu o deməkdir ki, bədəni ruhlar dünyası olan Amon Allahının obrazı simvolik olaraq ev və dövlət adlanır ki, insan öləndən sonra ruh buraya qalxır. 

                                                                                                      

                                                                                                               49. Xumbaba

Digər tərəfdən, biz yuxarıda «Gilqameş» dastanı ilə bağlı yazdıq ki,  Gilqameşə görə, uzaqda sidr ağacının ucaldığı Livan dağı vardır və oranı Xumbaba qoruyur (şəkil 49). Gilqameş Sidr ağacını kəsmək, şəhər tikmək istəyir ki, bununla da dünyadakı bütün pisliklər, şərlər yox olsun. Mətndən belə çıxır ki, şəhərin tikilməsi ilə dünyadakı bütün pisliklər yox olmalıdır. Dünyadakı bütün pislikləri yox edən şəhər məntiqə görə, kosmik ölçülü olmalıdır. Bu isə yalnız o zaman mümkün ola bilər ki, bütün dünyanı idarə edən ilkin materiya bilavasitə insana tabe olsun və məhz onun hesabına dünya quruluşu dəyişsin. Deməli, məhz ilkin materiyanın insana tabe edilməsindən sonra, yəni xaosda Atum (Adəm) Allahı yaradılandan sonra dünyadakı bütün pisliklər itmişdir.

 Əl-Fərabi də özünün «Sualın mahiyyəti» kitabında Xeyirxahlıq şəhərindən söz açır və onu – kamil, sağlam bədəni olan və bütün orqanları bir-birinə köməklik edən canlı varlığa bənzədir. Şəhərdə müəyyən adam – başçı və digər adamlar var ki, öz səviyyəsinə görə, bu başçıya yaxınlıqdadır və başçının məqsədinə nail olmaq üçün onlar da öz qabiliyyətlərinə və öz vəziyyətlərinə görə hərəkət edirlər. Onlar birinci pillədə durmuşlar. Onlardan aşağıda duran insanlar birincilərin məqsədlərinə uyğun hərəkət edirlər – onlar ikinci pillədədirlər. Bu ardıcıllıqla, sonrakı pillədə durmuşlar, ondan əvvəldə olanların məqsədlərinə uyğun hərəkət edirlər. Burada bütün şəhəri bir insanın iradəsi idarə edir və bütün hər şey yalnız ona görə baş verir: «Bu insan – kamillik səviyyəsinə çatıb ağıl olmuş və fəaliyyətdə olan təfəkkürə çevrilmişdir. Bu insanın təsəvvür qabiliyyəti təbii üsulla ən ali kamilliyə yüksəlmişdir» [51]. Kamillik səviyyəsinə çatıb ağıla və fəaliyyətdə olan təfəkkürə çevrilmiş insan deyəndə təbii ki, Fərabi, Amon Allahının ərşə yüksəlib Allaha çevrilməsini nəzərdə tutur. Deməli, fəaliyyətdə olan təfəkkür deyəndə ilkin materiya başa düşülməlidir ki, biz yuxarıda onun xüsusiyyətlərini yazdıq. 

Fərabi sufinin bəglik səviyyəsinə çatmasını «əzabkeş ağıl»ın, yəni «düşünən insanın əksi olan ən qədim insan ağlının hər şeyi dərk etməsi» kimi qeyd edir və bildirir ki, bu zaman insan «fəal ağıl» əldə edir ki, bunun səviyyəsi «əzabkeş ağıl»ın səviyyəsindən ən yüksəkdə, ondan kamil, ondan böyük, materiyadan ayrılmış və «fəal ağıl»a ondan çox yaxınlaşmışdır. Burada təbii ki, «fəal ağıl» fəaliyyətdə olan təfəkkür rəmzi kimi ilkin materiyanı bildirir ki, həqiqətən də ilkin materiya daim hərəkətdə, yaradılışda və fəaliyyətdədir. Ilkin materiyaya qovuşmanı (sufizmin bəqa/baka – bəglik səviyyəsi) «ondan istifadə», onu dərki - Fərabi «qazanılmış ağıl» adlandırır və bildirir ki, bu «əzabkeş ağıl»la «fəal  ağıl»ın aralıq vəziyyətidir və onu artıq «fəal ağıl»dan heç nə ayırmır: «Əzabkeş ağıl», «qazanılmış ağıl»ın sanki materiyası və obyektidir, «qazanılmış ağıl» isə «fəal ağıl» üçün sanki materiya və obyekti təşkil edir. Təbii forma olan düşünmək qabiliyyəti özlüyündə materiya, «əzabkeş ağıl» üçün isə obyektdir ki, bu da özlüyündə «fəal ağıldır». Və Fərabiyə görə, insanı insan edən birinci pillə budur: elə bir təbii forma əmələ gəlir ki, o «fəal ağıl»ı qəbul etməyə hazır olur. Fərabi yazır: «Fəal ağıl»ı «əzabkeş ağıl»dan iki pillə ayırır ki, bu da «əzabkeş ağıl»ın «fəal ağıl»a keçməsi və «qazanılmış ağıl»ın yaranmasıdır. Beləliklə, insanlaşmanın birinci pilləsinə çatmış insanla və «fəal ağıl»ın arasında da iki pillə vardır. Kamil «əzabkeş ağıl» və təbii forma - materiya və onun formasının birləşməsi kimi vahid olanda və bu insan insan formasını alanda, daha dəqiq desək, «əzabkeş ağıl» «fəal ağıl»a çevriləndə – onu «fəal ağıl»dan yalnız bir pillə ayırır. Təbii forma – «fəal ağıl»a çevrilmiş «əzabkeş ağıl»ın materiyası olanda «əzabkeş ağıl» «qazanılmış ağıl»ın materiyasına çevrilir, «qazanılmış ağıl» «fəal ağıl»ın materiyasına çevrilir və bunlar birlikdə götürüləndə – bu insan məhz elə bir insana çevrilir ki, onda «fəal ağıl» mövcud olur. Bu, onun düşünmə qabiliyyətinin hər iki hissəsində – teoretik qabiliyyəti və praktik qabiliyyətində – sonra isə onun təsəvvür qabiliyyətində baş verirsə, bu zaman bu insan elə adam olacaq ki, o vəhyləri qəbul edəcək, (Böyük və qüdrətli) Allah isə ona «fəal ağıl» vasitəsilə açılacaq. O şey ki, dolub, (Böyük və qüdrətli) Allahdan «fəal ağıl»a axıb tökülür - onlara, onun «əzabkeş ağıl»ına «qazanılmış ağıl» vasitəsi ilə, sonra isə – onun təsəvvür qabiliyyətinə axıb tökülür. Və bu insan, Ondan, onun qəbul edən ağlına axıb tökülənin hesabına müdrikə, filosofa, kamil biliyin daşıyıcısına çevrilir. Ondan, onun təsəvvür qabiliyyətinə axanın hesabına isə o – peyğəmbərə, gələcəkdən xəbər verənə və baş verən hadisələrin şərhçisinə çevrilir və bütün bunlar o mövcudluğa görədir ki, o onda ilahini dərk edir. Bu insan ən ali insani kamilliyə malikdir və xoşbəxtliyin ən ali məqamındadır. Onun ruhu qeyd etdiyimiz vasitə ilə «fəal ağıl»la birləşmişdir və kamildir. Bu məhz o insandır ki, ona xoşbəxtliyə nail olmağın bütün vasitələri məlumdur» [51; 26, 28, «Xeyirxahlıq şəhərin əhalisinin baxışları haqqında traktat»].

Əl-Fərabinin yazdığından belə çıxır ki, buradakı «axıb tökülmə prosesi», Ilahi və insani təbiətlərin axıb birləşməsi mənasındadır ki, biz yuxarıda Misir tarixçisi Əhməd Əmindən misal gətirib qeyd etdik ki, o, bunu «Allahla vəhdət» adlandıraraq belə yazmışdı: «Deyəsən əl-Xəlləc tökmə, yəni Allahın insana tökülməsi haqqında danışırdı: yəni o və Allah eyni şeydirlər, bu ona bənzəyir ki, xristianlardan kimsə su və çaxırın axıb birləşdiyi kimi, Ilahi və insani təbiətlərin də axıb birləşməsi haqqında demişdi… və həqiqətən, onun bəzi deyimlərində xristian termini olan «nasut» və «laxut» terminləri var idi» [54; 286]. Bu isə o deməkdir ki, Fərabi burada faktiki olaraq insanın Allaha çevrilməsi prosesini, yəni «Vəhdət əl-vücud» (Allahla vəhdət) sistemini təsvir edir.

Digər tərəfdən, Fərabi «əzabkeş ağıl»ın «fəal ağıl»a keçməsi prosesində «qazanılmış ağıl»ı qeyd edir ki, bu da «insanlaşmanın birinci pilləsi» deməkdir. Biz yuxarıda Allahın insan kəlləsinə yeni qat əlavə etməsini yazdıq. Belə çıxır ki, məhz bu qat əlavə ediləndən sonra insan heyvan səviyyəsindən çıxıb düşünmə qabiliyyətinə, yəni indiki vəziyyətə  gəlmişdir. Bunu, yazdığımız kimi, Esxil də özünün   «Qandallanmış Prometey» əsərində açıq qeyd etmişdir.

Fərabi başçının vacib keyfiyyətləri ilə bağlı bildirir ki, o, fikirlərini dəqiq izhar edə bilməli, insanları xoşbəxtliyə və ona nail olmağa aparan digər yollara istiqamətləndirməyi bacarmalı və özünün də şəxsi fəaliyyəti üçün lazımınca cismani qalası olmalıdır. Digər tərəfdən, bu insan, yəni «Xeyirxahlıq şəhərinin» başçısı heç kəsə tabe olmamalıdır: «O imamdır, o - xeyirxahlıq şəhərinin birinci başçısıdır, o – xeyirxahlar xalqının başçısı və Yer kürəsinin insanın məskunlaşdığı yerin başçısıdır. Belə insan yalnız o ola bilər ki, onda on iki anadangəlmə təbii xassə birləşmişdir və bu insanlar Fərabiyə görə, çox az rast gəlinir.

Fərabinin imamı «xeyirxahlar xalqının başçısı və Yer kürəsinin insanın məskunlaşdığı yerin başçısı» adlandırması o deməkdir ki, burada söhbət təkcə Islam dininə aid olan imamdan yox, hər iki dünyanın başçısının rəmzi olan Allahdan gedir və s.

Mülk

Tövratın yazdığından məlum olur ki, Şərqdən gələn tayfalar, başı Göylərə çatan Babil qülləsi (Allahın qapısı) tikdilər və bundan sonra Allah onların dilini dəyişib dünyaya səpələdi [8; Bıt.11:1-8]. Burada, «başı Göylərə çatan qüllə» deyəndə təbii ki, Yerlə-Göyü birləşdirən aralıq dünya, yəni Cəbərut nəzərdə tutulmalıdır. 

«Odisseya»nın birinci mahnısının dəqiq tərcüməsinə görə, yerlə Göyü birləşdirən sütunu Atlas saxlayır. Herodot (IV/184,185), Liviya (Albi/Vilayə/Vaal – F. G. B.) xalqına həsr olunmuş bölümdə Atlantlardan danışanda yazır ki, yerli xalq Atlası Göyün sütunu adlandırır və qeyd edir ki, məhz Atlas dağından yerli əhali öz adını götürmüşlər. Deməli, yerlə Göyün keçidi olan Cəbərut məhz Atlas dağının altında olmalıdır. Əflatun «Timey» əsərində Herakl sütunları ilə bağlı qədimdə görülən böyük işləri qeyd edir və bildirir ki, onların dövləti Atlantik dənizindən başlayaraq, bütün Avropa və Asiyanı fəth etmək üçün ağlasığmaz qəhrəmanlıqlar etmişlər. Bu o deməkdir ki, Atlas (Herakl) sütunu həqiqətən iki dünyanın (Avropa və Asiya mənasına) keçididir və məhz buradan Göy «dünya»sına yol başlanır. 

Biz yuxarıda sütun rəmzi ilə qeyd etdik ki, yəhudilərin səhrada dolaşdığı zaman Allah onların qarşısında gündüz bulud sütunu formasında, gecə isə odlu sütun formasında gedirmiş. Hər dəfə bulud vəhy çadırının üstündən qalxanda Izrail oğulları yola düşür və bulud harada dayanırdısa, orada da onlar öz çadırlarını qururdular [8; Isx.13:21, Çis.9:15-23, Isx.40:39,40]. Musa peyğəmbər vəhy çadırına girəndə bulud sütunu vəhy çadırının qapısında dayanır və Allah Musa peyğəmbərlə danışırmış [8; Isx.33:7-9]. Deməli, Atlasın və Heraklın sütunu elə Ilahi oddan yaranmış sütundur ki, bilavasitə buradan Göy dünyasına yol başlanır.

Ümumiyyətlə, müqəddəs yazılarda od çox halda Allahın Sinayda görünməsi əlaqələndirilir [8; Bıt.19:24, 22:6, Isx.3:2]. Bu od, ruhun «səhrada dolaşmasından» sonra Göydən Skiniyanın (sakin) təsdiq edilməsi zamanı Allahın əmri ilə enmiş və heç vaxt da sönməməlidir. Qurbangahda möcüzəvi surətdə yanmağa başlamış bu müqəddəs od həmişə gözlənilir [8; Lev.6:12,13]. Belə ki, bura həmişə qurban gətirilir və ora həmişə təzə qan tökülür və bu qurbanın tüstüsü Göyə qalxır. Belə çıxır ki, bəglik səviyyəsində ilkin suları (ilkin materiya), yəni «səhranı» dolaşan pir Əman (Amon) magik ritualla Göydən yerə «ilahi od» gətirmişdir ki, bu da məhz qurban mərasimi ilə əlaqədardır. 

Ilahi od haqqındı Ammian Marsellin yazır: «Danışırlar ki, əgər buna inanmaq mümkünsə, maqlar özlərində heç vaxt sönməyən və Göydən düşmüş od qoruyurlar. Asiya şahlarına təqdim edilmiş bu odun kiçik hissəsi xoşbəxtlik gətirir [105; 216]. Prokopiy də qeyd edir ki, «Adarviqanda (Adərbecan) farsların Allahdan çox sitayiş etdikləri böyük Pirion vardır. Maqlar burada sönməz odu qoruyur, müqəddəs qaydalara dəqiq riayət edirlər və vacib işlərdə buradan baxıcılıq mənasında istifadə edirlər [106]. Yunan mifologiyasına görə, bu odu Prometey gətirmişdir ki, buna görə, Allah onu Qafqaz dağına qandallamışdır. Hind mətnlərində isə qeyd edilir ki, Allahların sərkərdəsi və müharibə Allahı Rudranın oğlu Skanda Aqninin, yəni Ilahi odun surətini almışdır və s. 

Yazdıqlarımızdın belə çıxır ki, «səhrada dolaşan» yəhudilərə başçılıq edən Musa peyğəmbər Midiya maqıdır. Həqiqətən də Devid Rol özünün «Qenezis sivilizasii» kitabında, madiamlıları (Musa peyğəmbərin tayfasını – F. G. B.) midiyalı adlandırır [99; 230, 231]. Ziqmund Freyd («Bu insan Musadır» kitabı) isə yazır ki, Moisey, yəni Musa peyğəmbər Kadeş kahinlərinin əcdadıdır». B. A. Turayevə görə amoreylər, yəni marlar ölkəsi olan Kadeş (Kadus – F. G. B.) - Aziru (Oziri/Osiris – F. G. B.) şahlığıdır [5; 304]. Kadeş rəmzinin Kadus rəmzi ilə eyniliyini sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Və əgər nəzərə alsaq ki, Kadus eli bilavasitə Midiyada yerləşir, onda Aziru şahlığının da bilavasitə Azər şahlığı, yəni Azərbaycan olması qərarına gələrik. 

Misirşünas U. Bac, «Ölülər kitabı»nda dirilmə Allahı olan Osirisi –Ptah-Seker-Azar adlandırır [18; 211]. Buradakı Ptah rəmzi, ərəblərin Fit (Pat) adlandırdığı Qafqaz dağlarında yaşayan Yafət/Yapet nəsli, Seker rəmzi isə Midiya ərazisində Saqartiya/Asaqarta adları ilə tanınan Arsak elidir. Deməli, Ptah-Seker-Azar deyəndə Yafət-Arsak-Azər başa düşülməlidir ki, bu rəmzlər də bilavasitə Azərbaycanla bağlıdır.

Qədim mənbələrdə Kadislər nəsli Lidiyanın Herakl nəsli sayılır [87; 248]. Kadeş (Kudşu) rəmzi isə, eyni zamanda, bütün Allahların ilahəsi, Göyün sahibəsi və Pta/Ptah Allahının qızıdır (və ya arvadı) ki, mənbələrdə o bərəkət və məhəbbət ilahəsi hesab olunur və Xator, yəni Xıdır/Xızır obrazı ilə də eyniləşdirilir. Əgər biz ölümsüzlük qazanan Xıdır obrazının eyni zamanda Bilya, yəni vilayə/vilayət olduğunu nəzərə alsaq, başa düşərik ki, Xator/Xıdır obrazı bilavasitə «vilayət», yəni «Göydəki el» mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, Kadeş/Kadus rəmzi elə Göydəki ruhlar dünyasının rəmzidir ki, məhz burada insan ruhu ölümsüzlük qazanmışdır. Digər tərəfdən, Xator və Mut (mata/mada/midiya – F. G. B.) ilahəsinin də od ilahəsi Saxmetlə (Sak Midiya – F. G. B.) eyniliyi, onu deməyə əsas verir ki, mənbələrdə göstərilən bütün bu rəmzlər Midiyada - yerdən Göyə ucalan ruhlar dünyasının, yəni Mələkütün rəmzləridir. 

Lakin Xator/Xıdır rəmzinin eyni zamanda Qədr rəmzi ilə eynidir. Yazılanlara görə, Qədr gecəsi Məhəmməd Göyə qalxaraq Qüdsə səyahət etmiş və oradan «işıq pilləkəni» (bəzən onu «pilləkən gecəsi» də adlandırırlar) ilə qalxmış və Allahla söhbət etmişdir. Peyğəmbərin ucalma gecəsinin bayramı Merac və ya Isra bayramı adlanır [188; 79]. Bu gecəni eyni zamanda Leylat Əl-Qədr – Qədr (Qadara) gecəsi, Leylat ul-Asra, əl-Isra va-l-Merac, Leylat əl-Merac və s. adlandırırlar. Buradakı Isra, yəni Asara bayramının adı bizə işarə edir ki, burada söhbət qədim Misir Allahı Asara, yəni Osirisdən gedir. Belə çıxır ki, Göydəki ruhlar dünyası olan Mələküt aləmi bilavasitə Qədr gecəsi yaradılmışdır. Quran yazır: «Həqiqətən Biz onu Qədr gecəsi göndərdik. Qədr gecəsinin nə olduğunu bilmək sənə nə verəcək ki? Minlərlə aydan xeyirlidir Qədr gecəsi. Bu gecə mələklər və müqəddəs ruh Allahın izni ilə onun əmrlərini həyata keçirmək üçün enirlər. Və bu gecə sübhə qədər «dünya» yaramışdır (Quran, 97:1-5). Bu isə o deməkdir ki, bilavasitə Qədr gecəsində Musa peyğəmbər Midiya torpağında ruhlar dünyası olan Mələkütü yaratmış və formalaşmışdır.

Quranda bildirilir ki, «Pillələr sahibi olan Allahdır! Mələklər və ruh Onun yanına, müddəti əlli min il olan bir gündə qalxarlar!» (Quran, 70:3,4). Deməli, Məhəmməd peyğəmbər Göyə, Allahın qədim zamanlardan yaratdığı pilləkənlə qalxmışdır. Burada əl-kadar, yəni «qabaqcadan müəyyən etmə» rəmzinin işlənməsi onu göstərir ki, Allahın bu əmri (əl-kada) çoxdan verilmişdir. Tövratda Qader [QDR] [8; Bıt.35:21] rəmzi, Yaqubun Vefildən (Betel - əl-Beyt) Vifliemə gedəndə dayandığı qalanı göstərir. Lakin Qader [8; Nav.12:13] eyni zamanda Befqader [8; 1Pr.2:51] şəhərinin rəmzidir ki, bu şəhərin banisi və atası Xur oğlu Xaref olmuşdur. Befqader şəhər isə Musanın zamanında tikilmiş Bef-Qaran (Bef-Qaram) [8; Çis.32:36, Nav.13:27] şəhəri ilə əlaqədardır. Yeronimin şahidliyinə görə Bef-Qaranı suriyalılar Bef-Ramfa adlandırırdılar, sonralar  Böyük Irod isə onu Livias adlandırdı (Liviya – F. G. B.). Burada Xur, Qaran rəmzləri qədim Misirin Xor/Qor Allahının adıdır. Qaran isə eyni zamanda Quran və s. mənadadır.

Mənbələrə görə, Qədr gecəsi eyni zamanda mələklər və Adəm də yaranmışdır. Hədislərin birində isə qeyd olunur ki, bu gecə Isa peyğəmbər Göyə qalxmış və Bəni Israil xalqının tövbəsi qəbul edilmişdir. Digər tərəfdən, burada qeyd olunan sübh rəmzi də mənbələrdə bilavasitə Allahla bağlıdır ki, Quranın 113-cü surəsi «Sübh» surəsi adlanır və orada Allah  - «sübhün Allahı» adlanır. Buxarinin, Təmiminin və s. hədislərində isə qeyd olunur ki, «sübh vaxtı yeyin, çünki, səhərdə bərəkət vardır». 

Quranın «Bu gecə sübhə qədər «dünya» yaranmışdır» ifadəsindən çıxan nəticə odur ki, Mələkütün yaranması bilavasitə sübh ilə bağlıdır (Quran, 97:5). Biz yuxarıda «Aşvamedxa» qurban mərasimi ilə əlaqədar qeyd etdik ki, «qurbanlıq atın başı – bu səhərin açılması vaxtıdır». Qurbanlıq atının başının, yəni Məhəmməd peyğəmbərin Buraq adlı kainat atının başının səhərin açılması vaxtı olması, dan yerinin sökülməsi vaxtının qırmızılığının, qurban zamanı tökülən qanın qırmızılığı ilə eyniləşdirilməsi deməkdir. Torpağın qana bulanması rəmzinin Göylərə köçürülməsi, yəni Göylərin də qana bulanması, yerdəki hadisələrin bilavasitə Göylərlə bağlanması mənasındadır ki, məhz bu magik ritualdan sonra Göylərin rəmzi olan ilkin materiya qurbanlıq atının başı rəmzində Amon Allahına tabe olur.

Tövrata görə, Yaqub sübhə qədər Allahla tutaşır və Allah onu Izrail adlandırır və onların tutaşdığı yerə isə Yaqub Panuel adı verir [8; Bıt.32:30]. Oğuz eposunda isə Oğuz xaqanın «Muz» dağında qurduğu çadıra sübhə yaxın Günəş kimi işıq düşür və bu işığın içindən Göy tüklü erkək qurd çıxır. Deməli, istənilən halda sübh - ilkin materiyanın yerə gətirilməsi ilə bağlıdır. Tövratda bu hadisə Allahın sübh tezdən hamının gözü qarşısında yerə enməsi kimi göstərilir: «Üçüncü gün səhərin açılması vaxtı Göy guruldadı və ildırım çaxdı və dağın üstündə sıx bulud göründü və güclü suur səsi gəldi: və düşərgədə olan bütün xalq titrəməyə başladı… Sinay dağı bütün tüstülənirdi, çünki Allah odla ora düşmüşdü: və oradan, ocaqdan tüstü çıxdığı kimi, tüstü çıxırdı və bütün dağ çox güclü yırğalanırdı… Vəhy çadırının qoyulduğu gün vəhy çadırını duman bürüdü və axşamdan səhərə qədər çadırın üstündə od görünürdü… Bulud çadırın üstündən qalxanda Israil oğulları yola düşürdü, bulud harda dayanırdısa, Israil oğulları orada düşərgə salırdı… Allahın əmri ilə Israil oğulları yola düşür, Allahın əmri ilə dayanırdılar: bulud vəhy çadırının üstündə durduğu bütün müddətdə onlar dayanırdılar» [8; Isx.19:16,18, 9:15,17,18]. 

Israil oğullarının Allahın əmri ilə dayanıb getmələri ilə bağlı Quranın ayəsini biz yuxarıda qeyd etdik. Lakin burada Quran, Musanı - odu yandıran adam kimi göstərir və vurğulayır ki, ilkin materiyada Israil oğulları bilavasitə onun ekstatik vəziyyətdə görməsinin hesabına hərəkət edirlər: «Bunlar ona bənzəyir ki, kimsə od yandırır və ətrafdakıları işıqlandırandan sonra Allah onların işıqlarını söndürür və onları qaranlıqda saxlayır. Belə ki, onlar görmürlər. Kar, lal, kordurlar – və onlar qayıtmırlar. Və ya Göydəki buludun yağışı kimidir. Onda qaranlıq, Göy gurultusu və ildırım vardır, onlar ölüm qorxusunda barmaqlarını qulaqlarına tıxayırlar. Allah  inamsızları ruhən tutmuşdur. Ildırım onların gözlərini almağa hazırdır: O onlara işıq salan kimi onlar onunla gedirlər. Qaranlıq çöküncə dayanırlar. Allah istəsəydi, eşitmə və görmələrini alardı: Allah hər şeyə gücü çatandır» (Quran, 2:17-20). Musa peyğəmbərin bəzən uzun müddət dayanmasına səbəb isə, ekstatik vəziyyətdəki görmənin özünün bəzən qısa müddətli olmasıdır.

Quran yazır: «Budur o od gördü və ailəsinə dedi: «Dayanın, Mən od hiss etdim. Bəlkə mən oradan sizin yanınıza məşəllə qayıtdım və ya odun yanında düz yol tapdım. O onun yanına yaxınlaşanda deyildi: «Ey Musa! Həqiqətən Mən sənin Allahınam, ayaqqablarını çıxart! Sən müqəddəs Tuva vadisindəsən. Və Mən səni seçdim, indi sənə vəhy ediləni dinlə… (Musa dedi): Mən oradan sizə xəbərlə və ya yanar kösövlə gələcəm, bəlkə siz qızışasınız. O ona yaxınlaşanda oddan səs gəldi: «Odda və onun yanında olanlar xoşbəxtdirlər, Aləmlərin Rəbbi olan Allaha eşq olsun!» (Quran, 20:10-13, 27:7). Buradan isə belə çıxır ki, vəhy çadırının qoyulduqdan sonra onu bürümüş Ilahi od, yəni nur, Mələküt nurudur və bu ruhlar dünyasına köçənlər, bu odun, yəni nurun içində xoşbəxt yaşayırlar. 

Yazdıqlarımızdan belə nəticə çıxarmaq olar ki, Musa peyğəmbər Midiya, yəni marlar ölkəsi olan Kadusla və mənbələrdə «Aziru şahlığı» kimi qeyd olunan Azər torpağı ilə bağlıdır. Kadus kahinlərinin əcdadı olan Musa peyğəmbər Göydən Ilahi odu bilavasitə Sinay dağına gətirir. Qeyd etmək istərdik ki, burada Ilahi odun Göydən gətirilməsi prosesinin təsvirindəki, duman bürüməsi və ocağın tüstü çıxması kimi tüstü çıxması, Qurandakı axirətlə bağlı olan bir ifadəni yada salır: «Sizə  tüstüsüz od və qatı tüstü göndəriləcək və siz kömək tapmayacaqsınız!» (Quran, 55:35). Bu isə o deməkdir ki, axirətdə də Göydən od gətirilmə prosesi təkrarlanacaq və bu hadisə bilavasitə Sinay dağı kimi qeyd olunan kaduslar elində olacaqdır.

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Sinay rəmzi erməni mənbələrində «Süni» kimi qeyd olunur və Sisaka, Sisakan (saklar) nəsli olan Gelarküni ilə əlaqəlidir. Musa peyğəmbərin qaynatası Iofor yazılarda Raquilin oğlu [R-QL] və Keneyalı [KN] adlandırılır ki, bu da Ioforin Gelarkünidən [QL-R-KN] olması deməkdir [129]. Iofor rəmzinin pir, yəni firon mənasını verməsi, Gelarküni rəmzinin isə M. Xorenatsiyə [49; 12] görə, Qarni [QRN], yəni Quran adlanması bizə deyir ki, Misir yazılarında Qor (ərəbcə Qərə) adlanan Allahın Göy dünyası məhz burada, Gelar-Künidə - Allahın «Kün» («Ol!») əmri ilə Ilahi oddan, yəni nurdan yaradılmışdır.

Isidor Xarakskiy xəbər verir ki, əbədi od, «Arsakın ilk dəfə şah elan olunduğu» Asaak şəhərində saxlanılırdı [13; 107]. Əl Kufi isə yazır ki, Arşak (Arsak – F. G. B.) yeri Ərdəbil şəhərindən təxminin 45 km. yol məsafəsindədir (Əl Kufi, «Kitab əl Fütuh»). Sebeos da müqəddəs od olan Qrat odunu (Qor Ata – F. G. B.) Atrpatakan ölkəsində yerləşirdirir ki, şahlar - Atəş adlandırılan bu odu, həmişə «özü ilə gəzdirərdilər». M. Xorenatsiyə görə, Ormuzdun qurbangahda olan bu sönməz odu Baqavan şəhərində yerləşir. Baq rəmzinin bəg, van rəmzinin isə Alvan/Alban rəmzi ilə eyni mənada olmasını nəzərə alsaq razılaşarıq ki, bu bəglər şəhəri Albaniyada yerləşməlidir. Yəhudi yazılarında isə bildirilir ki, Vəhy çadırı qurbangahla birlikdə Qavaon şəhərində yerləşirdi [8; 3Çar.3:4-14]. Lakin Qavaon [QVN] rəmzi eyni zamanda Aqvan [QVN], yəni Albaniya kimi də oxunur. Deməli, «ilahi od» həqiqətən də Albaniya kimi qeyd olunmuş Midiyada dağları ərazisindədir.

M. Boys Ilahi odu Farbağın odu sayır ki, Farbaq rəmzi «Farnanın yiyəsi» və ya «Farnanın hesabına uğur qazanan» kimi mənalandırılır və bu da farnanın efir mənasında olması deməkdir. Iran mifologiyasında Farn – var-dövlət, hakimiyyət və qüdrət gətirən Ilahi mahiyyətdir. Bu rəmz avestadadakı Xvarena (orta farsca Xvarra Ilahi bolluq (bərəkət) farslarda Xara) sözünün dialektik forması hesab edilir. Kahinlər bu odu tərifləyərək, «farra» elementinə böyük əhəmiyyət verir və onu Ilahi Xvarenin özü ilə eyniləşdirirdilər [13; 150]. Farbaq rəmzinin Adur (Adur-Farnbaq), yəni Atar/Arat rəmzi ilə birlikdə çəkilməsi Farbağın Atar/Arat rəmzi ilə eyni mənalı olması deməkdir. Qədim insanların təsəvvürlərinə görə fironları və digər müqəddəsləri hansısa substansiya, yəni Ilahi nur əhatə edir. Belə çıxır ki, farna elə şahların nəsildən nəsilə keçən, əbədi mövcud hesab edilən və Ilahi bolluq rəmzi olan ilkin materiyadır (efir) [83; 281]. Nəzərə alsaq ki, farbaq rəmzindəki baq rəmzi bəg mənasındadır, razılaşarıq ki, müqəddəslər nəsli sayılan pirlərin, bəglərin, şıxların, seyidlərin və s. Azərbaycan müqəddəslərinin «özləri ilə gəzdirdikləri» Ilahi od, «cəddim» adlandırdıqları əcdadları pir Amonun, yəni firon Əmanın Ilahi odudur (şəkil 50). Onlar, Amon Allahının vücudu ilə vəhdət təşkil etdikləri üçün, yəni «vəhdət əl-vücud» sisteminə görə, onun odundan istifadə edə bilirlər. 

                                                                                

      50. «Odu özü ilə gəzdirən» müqəddəslər

R. Fray yazır: «erməni müəllifi Sebeos, Ammian Marsellin və başqa mənbələrin verdiyi məlumata görə, hər şahın öz odu var idi ki, onun şahlığının əvvəlində yandırılırdı və daşınan mehrabda saxlanılırdı». Bişapurda olan sütunun yazısında deyilir: «58-ci ilin fravardin ayında, Ərdəşir odunun qırxıncı ilində, Şapur odunun iyirmi dördüncü ilində, [bu od isə] – odlar şahıdır». Bu yazıda Şapurun odu - «odlar şahı» adlandırılır və tədqiqatçılar güman edir ki, o əsgərlərin «Quşnasp odu» ilə eyniləşdirilir; sonuncu isə sonralar «odların müzəffər şahı» adını alır [142; 286]. Bildirmək istərdik ki, burada- şahlığın əvvəlində yandırılan hər şahın öz odu deyəndə məhz Allah və Mehdi nəzərdə tutulur ki, bilavasitə onlar Göylərə sahib olanda Ilahi od Göydən yerə enir. Burada daşınan mehrabda saxlama rəmzi isə, bu şahla vəhdət təşkil edən ilkin materiya mənasındır və s. Qeyd etmək istərdik ki, Teymur Ləngin atlılarının düşmənlərə endirdikləri «yunan odu» mənbələrdə Qreqorian odu adlanır ki, bu da Quşnasp odu mənasında ilkin materiya deməkdir [3; 354].

Sebeos, özünün Imperator Irakla həsr etdiyi kitabında Allahı «canlı od» adlandırır və hesab edir ki, Allahın yer sarayına da girmək mümkün deyil: «murdar ağızlar necə yaxınlaşa bilərlər, dadmaq istəyənlər qorxmadan canlı oda yaxınlaşarkən onları əsmə tutmazmı?! Peyğəmbər özü də onu dada bilməmişdi – maşa ilə, lakin dodaqlarını yaxınlaşdıraraq paklanmışdı. «Murdar və natəmizlər yerdəki şah saraylarına girməyə cəsarət edə bilərlərmi? Onları ora kim buraxar? Şah süfrəsindən ləzzət almaq istəyən kəsləri oradan qovmazlarmı?. Paklıq libası olmayan kəslər Göy şahının sarayına daxil olmağa necə cəsarət edər, və ya utanmadan, həyasızlıqla canlı oda yaxınlaşaraq Göy şahının süfrəsindən dada bilər» [106; 3/33]. Bu isə o deməkdir ki mənbələrdə Ilahi od adlandırılan ilkin materiya həqiqətən də «hər bir varlığa həyat verən Allah» mənasındadır.

Qədim Misir yazılarında Ilahi od daşıyan kahinlər haqqında U. Bac yazır: «Dini kitablardan biz bilirik ki, qədim Misirdə magiyanı bilən və ondan istifadə edən kahin və ya adam sonsuz gücə malikdir. Onun sözü, öz iradəsi ilə insanı müxtəlif formalara salır, onun ruhuna imkan verirdi ki, heyvan və ya digər varlıqlara keçsin. Onun sözü ilə cansız əşyalar və təsvirlər dirilir və onun əmrini həyata keçirməyə çalışır. Təbiətin gücü onun hökmünü qəbul edir: külək və yağışlar, tufan və qasırğalar, çay və dənizlər, xəstəlik və ölüm, onun düşmənlərini və ya qeyd olunan düşməni məhv etmək üçün qalxırlar» [6; 169].

Hindlilərin Manu qanunlarında da Şah - «insan  obrazında böyük Allah» adlandırılır. Buna görə də şah toxunulmaz sayılır və braxman qanunu «ona ehtiyatsızlıq edib yaxınlaşanı» odlu ölümlə hədələyirdi. Manunun sözlərinə görə «şah qəzəbinin atəşi» - bütün ailəni, onun mal-qarası və toplanmış əmlakı ilə birlikdə məhv edir [88; 597]. Hind yazılarında braxmanlar da belə Allahlardan hesab edilirdilər:  «Onlar (braxmanlar) Allah olmayanı - Allah, Allah olanı isə qeyri-Allah edə bilirlər. Qəzəblənəndə onlar başqa dünyalar və dünyaların başqa hökmdarlarını yarada bilirlər... Onlar Allahlar Allahı və səbəblər səbəbidir... Alim və ya alim olmayan braxman həmişə böyük Allahdır... Dxarma xəzinəsini qorumaq üçün doğulmuş Braxman  bütün varlıqların hökmdarı kimi yerdə yüksək mövqe tutur. Dünyada nə varsa – bu braxmanın qabiliyyətidir... Bütün insanlar onun lütfkarlığına görə yaşayırlar... Bütün bu torpaqlara tək onun hüququ çatır» [27; 301].

Bütün bunlar onu göstərir ki, qədim yazılarda braxmanlar, raclar, yəni cəmiyyətin yüksək təbəqələri, sözün qüdrəti ilə təbiətə təsir edə bilən Allahlar obrazında təsvir edilirlər. Oxşar səhnələri Çin tarixində də görürük. Çində şah Yer Allahı qismində «Göy oğlu», «Göyün müavini» adlandırılırdı və insanlarla təbiət qüvvələri arasına vasitəçi, onun sərəncamları isə «müqəddəs əmr» hesab edilirdi [88; 653]  «Nəğmələr kitabında» deyilir ki, bütün torpaqlar şaha məxsusdur: «Geniş səma altında elə torpaq yoxdur ki, şaha məxsus olmasın».

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, məhz müqəddəs odun hesabına qədim şahlar, kahinlər ağlasığmaz möcüzələr göstərmiş və fiziki aləmə bilavasitə təsir edə bilirmişlər. Bu isə o deməkdir ki, Allahın nurdan, Ilahi oddan olan sütunu elə ruhlar və mələklər dünyasıdır ki, bu da bilavasitə Midiya ərazisi olan Azərbaycan torpağında yaradılmışdır. Yerlə Göyü birləşdirən bu sütunu Atlasın saxlaması isə Atlas [TLS] dağının, burada yerləşən Talış [TLŞ] dağı olması deməkdir. Lakin Atlas/Talas/Talış rəmzləri eyni zamanda Piter Kornuellin Bəhreyn adlandırdığı Tilos adasıdır [99; 275].

 «Masalik əl-mamalik» (Ibn Xordadbeh), «Mücam əl-buldan» (Yaqut əl-Həməvi) və s. kitablarının müəlliflərinə görə, Quranda qeyd olunan Məcmə əl Bəhreyn - yaxud iki dənizin birləşdiyi yer - Şirvan ərazisində yerləşir. Orada Musa və Xızır (Yenox) qayası ucalır [120; 35]. Əl Bakuvi isə qeyd edir ki, «Şirvan - … [deyilənə görə, guya] Musa və əl-Xıdr haqqındakı nağıl onun haqdadır, və o qaya ki, [Yuşu] orada [balığı] yaddan çıxartmışdı, Şirvanda olmuşdur, haqqında danışılan dəniz isə əl – Xəzər dənizidir…» [121; 62b]. Bu rəvayətə görə, Allah Musa peyğəmbərə demişdi ki, o Xıdırla, onların özləri ilə götürdüyü balığın itdiyi yerdə, o yerdə ki Musa və onun qulu (Yuşu) onu yaddan çıxartmışdılar, orada görüşəcək. Bura çatanda Allah balığı diriltdi və o səbətdən tullanıb üzüb getdi. Deməli, iki dənizin birləşdiyi yer ölünün dirildiyi yerdir ki, həqiqətən buradakı Xıdır obrazı da mənbələrdə ölümsüzlük qazanan müqəddəsin obrazıdır. Belə çıxır ki, ölümsüzlük qazanan Xıdır bilavasitə iki dənizin birləşdiyi yerdə yaşayır. Imam ən-Nəvavi «Salehlər bağı» kitabında, Qurandakı bu rəvayəti, «Xeyir əhlinin ziyarət edilməsi, onlarda olunması, onlarla təmas, onlara məhəbbət, onlarla görüşə can atılması və onların dualarının qazanılması və ləyaqətli yerlərin ziyarəti» başlığında altında verir ki, burada Xeyir əhli, məhz iki dənizin birləşdiyi yerdə yaşayan müqəddəslər mənasındadır [43; 45].

Quranda bu rəvayət belə nəql edilir: «Budur Musa öz quluna dedi: Mən idi dənizin birləşdiyi yerə çatmayınca dayanmacağam, əgər ki buna (çox) illər sərf etmək lazım olsa belə. Onlar iki dənizin birləşdiyi yerə çatanda, məlum oldu ki, onlar balığı yaddan çıxarıblar. Balıq səbətdən çıxıb, yeraltı yollarla dənizə axıb gedib. Onlar bir az yol gedəndən sonra Musa öz quluna dedi: «Bizim yeməyimizi gətir, biz yolda yorulduq. O, dedi: «Biz qayanın yanında gizlənəndə, həqiqətən mən balığı yaddan çıxartdım. Şeytan məni məcbur etdi ki, sənə bu haqda deməyimi yaddan çıxardım, o isə möcüzəli yollarla dənizə üzüb getdi». (Musa) dedi: «Biz də bunu istəyirdik» - və onlar öz izləri ilə geri qayıtdılar. Orada onlar, bizim rəhm edib öz biliyimizi öyrətdiyimiz qullarımızdan birinə rast gəldilər» (Quran, 18:60-65). 

Qeyd etmək lazımdır ki, iki dənizin birləşdiyi yerdəki qaya, bu dənizlərin sərhəd rolunu oynayan Musa qayasıdır. Musanın bura öz qulu ilə gəlməsi və burada digər - öz biliyinin öyrətdiyi qula rast gəlməsi rəmzi Allahın, dirilik suyunu yerə gətirəndə yanınında Mehdinin də obrazının olması deməkdir. Belə ki, Musanın yanında olan qul - Allahın «dünyanın» yaradıldığı zaman yaratdığı «ağıl» (Mehdi) obrazı, qayanın yanındakı qul rəmzi isə məhz burada doğulacaq Mehdi obrazıdır ki, Allah öz elmini bilavasitə ona vermişdir. Deməli, «ağıl» ilə Mehdi obrazının birləşməsi, «ağılın özünə qayıtması», yəni unudulmuş nəinsə yada salınması mənasındadır ki, bu «ölmüşün dirilməsi» rəmzi ilə eyni mənalı rəmzdir. Deməli, Musanın öz qulu ilə iki dənizin birləşdiyi yerə gəlməsi, axirətdə Mehdi obrazının yaranması və eyni zamanda dəryadakı balığ rəmzində olan ruhlar dünyasının (kosmik-Insan – Adəm) yenidən dirildməsi deməkdir.

M. Seyidov Iskəndərin dirilik suyu axtarması ilə bağlı bildirir ki, əfsanələrin birinə görə, Andrenç qaranlıqlar məmləkətində suda duzlu balığı yuyanda balıq canlanır və o, balığı tutmaq üçün özünü suya atır və ölməzləşir [68; 116]. 

Balıq rəmzi ilə bağlı Beros (Beross) Şumerlərin rəvayətlərindən belə bir sitat gətirir: «Birinci ildə, Fars körfəzinin Babillə sərhəddə olan hissəsindən dərrakəsi olan heyvan peyda oldu. Onun bədəni balıq kimi idi, balıq başından aşağıda digəri var idi, aşağıda isə balıq quyruğunun yanında insanda olduğu kimi ayaqları var idi və o Oann adlandırılırdı. Onun səsi və danışığı insanınkı kimi və aydın idi. Bu varlıq gündüzlər insanlarla ünsiyyətdə olur, lakin onların qidasını qəbul etmirdi, o onlara yazını, elmləri və hər bir sənəti öyrətdi. O onlara ev tikməyi, məbədlər ucaltmağı, qanunların yazılmasını öyrətdi və həndəsənin başlanğıcını izah etdi. O onlara yerdəki toxumları ayırd etməyi, meyvələrin necə yığılmasını göstərdi. Məlumdur ki, yüz il sonra oxşar varlıqlar şumerlərə verilən biliklərin necə mənimsənildiyinə baxmaq üçün yenidən orada peyda olurdular». Bu rəvayətdən göründüyü kimi insanlara tikməyi, yaratmağı dənizdən çıxmış balığabənzər Oann öyrətmişdir. Mənbələrin yazdığına görə, o Eritreya dənizindən çıxmışdır. 

Eritreya [RTR] rəmzi, qeyd etdiyimiz kimi, Uruatri [RTR], yəni Urartudur [RRT] ki, bu da Ararat [RRT] dağı ilə əlaqədardır. Buradakı Oann [NN] rəmzi ilkin Nun [NN] suların adı ilə eynidir. Bu o deməkdir ki, Oann ilkin materiyanın rəmzidir. Ilkin Nun suların töküldüyü məbəd mənbələrdə Nineviya hesab edilir. Əhdi-Ətiqə görə Sennaar torpağından çıxan Assur və Nineviyanı, yəni Ninanın məskənini (evini) və digər şəhərləri tikir [8; Bıt.10:11]. Əhdi-Ətiqdə Enon (göyərçin mənbəyi) Ioannın [8; In.3:23] xaç suyuna  saldığı yerin adıdır. Qeyd etmək istərdik ki, qiksos şahları arasında Xian əhəmiyyətli yer tuturdu ki onun adı yuxarıdakı adlara identik olaraq antik ənənəyə görə Iannas formasında qalmışdır [148; 48]. Nəzərə alsaq ki, göyərçin - ruhun rəmzidir, razılaşarıq ki, Nineviya adlanın məskən Göydəki – Nun sularında yaradılmış ruhlar dünyasıdır. Bu rəmzin, yəni Iannas rəmzinin Xian [XN] rəmzi ilə eyniliyi isə o deməkdir ki, Nun suları bilavasitə Kün [KN] ərazisi ilə bağlıdır.

Şumer-Akkad mifologiyasında yeraltı dünya okeanının Allahı Enkinin yol yoldaşı - yarıinsan, yarıbalıq Kululu olmuşdur. Sufizmdə Kululu/Xulul rəmzi Allahın təcəssümü, Allahla qovuşma, birləşmə (ittixad) deməkdir. Deməli, Kulul, Oann və s. obrazlar, əvvəlcə materiyanı öyrənib dünya okeanında səyahət edən Amonun ruhunun obrazlarıdır. S. Q. Xuk yazır ki, Şumerlər Nannunu, gecə səmasında «quffedə», dəyirmi qayıqda səyahət edən kimi təsəvvür edirdilər [96; 18]. Lakin biz Bəhaullanın səyahət haqqında danışılan «Yeddi vadi» mistik  mətnindən gətirdiyimiz sitatdan bilirik ki, Quffi/Kuffi sufi terminidir və ruhun bədəndən azad olub, ilkin materiyada, yəni Allahda səyahəti mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, qədim mənbələrdə qayığda səyahət deyəndə də ilkin materiyadakı səyahət başa düşülməlidir.

Digər tərəfdən, Nun rəmzi ilə bağlı şəhər şumercə Nun-ki («Nunun yeri [evi]») adlanan qədim Babil və Eridudur [99; 248]. Eridu isə [RD]  Iudeyləri idarə etmiş Iudey şahı – Böyük Irodun [8; Mf.2:1] rəmzidir. Lakin Nun-ki kimi qeyd olunan rəmz sonrakı mənbələrdə Ki-Nun, yəni Kənan/Knun/Xanaan və s. kimi yazılır. Belə çıxır ki, mənbələrdə Xanaan, yəni Kənan/Knun adlanın şəhər və yer bilavasitə Göydə – Nun sularında yaradılmış ruhlar dünyasıdır. Qeyd etmək istərdik ki, Kənan rəmzinin Günan variantı Günəş mənasındadır və altayların əski inamına görə o Göyün altıncı mərtəbəsində oturur [68; 106]. 

Eridu eyni zamanda  xaldeylərdə, həyat ağacı olan qara şam ağacıdır. Bu ağac həm də Ea yaşıl Allahın rəmzidir ki, sonralar onu Ana-ilahə Iştar əvəz edir. Deməli, Eridu rəmzi Göydə ağac rəmzində yaradılmış ruhlar dünyasının rəmzidir. Sufizmdə «al-Mülk va-l-Mələküt»ün, yəni «Yer və Göy şahlığının»  sinonimi «al-ard va-s-samavat»dır ki, burada «al-ard» [RD] Allahın yer şahlığı deməkdir. Ard rəmzi eyni zamanda Eridu/Irod rəmzi ilə və Ilahi od mənasını verən Arta/Arat rəmzi ilə bağlıdır. Eridu/Arat rəmzlər gürcü mənbələrində Ereti kimi qeyd olunur və Ilya Adamiyaya görə, Ereti, Sainqilo, Albaniya, Alvaniyanın qədim coğrafi adları sinonimlərdir [4; 159,160]. Buradakı Sainqilo rəmzinin Sünik-Eli mənasını verməsi onu göstərir ki, Ereti, yəni Eridu – Albaniyanın müxtəlif adlarının biridir və o bilavasitə Gelarkünidə yerləşir. Kənan, yəni Xanaan torpağının da yolu məhz buradan, yerlə Göyün birləşdiyi Allahlar yurdundan başlayır.

Balıq rəmzi ən qədim Misir yazılarında ruhlar dünyası və Allah mənasında olmuşdur. Qədim Misirdəki sarkofaqlara və digər yerlərdəki rəsmlərə görə, Abtu - Günəş Allahının qayığının qarşısında üzən mifik balıqdır [18; 317]. Misir mənbələrinin birində balıq rəmzi ilə bağlı Ra Allahı deyir: «Sebek Allahı Qorun əl və barmaqlarını o yerdən tapıb ki, orada balıq yaşayır»: və bu torpaq Remu (yəni Balıq) şəhərinin torpağı oldu» [18; 530]. Deməli, balıq rəmzi, balıq şəhəri ilə assosiasiya olunur ki, Qor Allahının əl və barmaqları orada olmuşdur. Buradakı Remu rəmzi Irəm mənasında Midiya torpağı deməkdir. Belə çıxır ki, Qor Allahının əl və barmaqları - balığın yaşadığı yerdə, yəni Musa qayasının yanında saxlanılır.

Islama görə də balıq - Allahın rəmzidir və Allahın Göyləri yaratmazdan əvvəl harada olub sualına Tasusdan olan Manusa cavab vermişdi ki, «işıqda üzən, nursaçan balıqda olmuşdur» [93; 64]. Müsəlmanların təsəvvürlərinə görə, yer qayaya söykənmiş mələyin çiyinlərində durur, qayanı isə üzən balığın üzərində duran öküz daşıyır [127; 100]. Belə çıxır ki Göydəki ruhlar dünyasını, Göy öküzü rəmzində olan balıq, yəni Allah daşıyır. Əs-Suyuti bu haqda yazır: «Nəm olan möhkəm isə qayanın üstündə [yerləşir] və Allah onu qaya [kimi] qeyd edir (Quran, 31:15) (burada Göy və Yerə qarşı qoyulur). [Bu] qaya isə – sıxılmışdır, mavidir. Qaya öküzün üstündə [hüzurdadır], öküzün isə iki buynuzu və üç ayağı vardır, [o] dəhşətli Məhkəmə günü torpağın bütün suyunu içəcəkdir. Öküz, quyruğunun, ən aşağı torpaqları dövr edib öz başının altında [yerləşən] balina üzərində [dayanır]. Quruğunun hər iki [ucu Allahın] taxtında birləşir [131; 10]. Hədislərin birində isə bu mənada deyilir: «Torpaq öküzün buynuzunda, öküz balıqda, balıq suda, su havada, hava isə nəmlikdə dayanır və nəmlikdə bilənlərin biliyi hüdudlanır». Biz yuxarıda bütün bu rəmzlərin açmalarıqnı verdik. Nəmlikdə bilənlərin biliyinin hüdudlanması, yəni qurtarması o deməkdir ki, ilkin materiyanın özünün necə yaranmasını dəqiq bilmək qeyri mümkündür və s.

Qurandakı (18:59) iki dənizin birləşdiyi yerin, yəni Ilahi balığın yerləşdiyi yerin Şirvanda yerləşməsi və onun 18-ci surə olan «Mağara» surəsində qeyd olunması o deməkdir ki, iki dəniz deyəndə iki dünya nəzərdə tutulmalıdır ki, buradakı su rəmzi, təbii ki, adi su yox, ilkin materiya mənasındadır. Deməli, burada, yuxarıda qeyd etdiyimiz «kişi» və «qadın» sularının birləşməsi başa düşülməlidir ki, Quranda bu ideya belə ifadə olunur: «Biz Göyün qapılarını şırıltı ilə tökülən su ilə açdıq. Yerdən də suyu püskürtdük və onlar əvvəldən təyin edilmiş iş üçün birləşdilər» (Quran, 54:11,12). Belə çıxır ki, iki dənizin birləşdiyi yer deyəndə, söhbət Göydəki ilkin materiya ilə yerdəki qurbanlıq mərasimi zamanı qalxan ruhların birləşməsindən gedir. Məhz bu birləşmənin hesabına ilkin materiya Göydən yerə gətirilmiş və yerdə, yəni bu mağarada gizlədilmişdir. Quranda, «Biz Göydən yerə qədərincə su göndərdik və onu yerdə yerləşdirdik və biz bunu ləvğ edə bilərik» (Quran, 23:18) deyimi də məhz bu mənadadır. Quranda, «O, onun üstündə möhkəm dayanan dağlar yaratdı və onda bərəkətlər meydana gətirdi, istəyənlər üçün – onların qidalarını dörd günə bölüşdürdü və s.» (Quran, 41:10-12), deyəndə məhz bu mağaranın hansısa dağın altında yerləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Strabon (XI:7/5) da bu mənada, Knidli Evdoksa əsaslanaraq yazır ki, «Qirkaniyada mağara var ki, oradan çaylar dənizə tökülür və yerli xalq ora qurban kəsməyə gəlir». Qeyd etmək lazımdır ki, ruhlar dünyasının (ölüm şahlığı) mağaraya bənzədilməsi haqqında məlumat bir çox mənbələrdən məlumdur. Qədim misirlilərdə isə «Ölülər kitabı», «Qapılar kitabı» ilə yanaşı, «Mağaralar kitabı» da mövcud olmuşdur.

Nizami Gəncəvi bildirir ki, Dərbənd yaxınlığında Sərirdəki mağarada Key Xosrovun taxt-tacı yerləşir. Sahib as-sarir titulunu daşıyan Sərir şahı Filan Şah adlandırılır və o mənbələrə görə, xristian olmuşdur. Digər bir mənbədə isə nəzərə çatdırılır ki, Sasani sülaləsinin sonuncu şahı Yəzdəgird, ərəblərə məğlub olandan sonra Xorasana gedir, qızıl taxtını və çoxlu xəzinəsi isə özünün Bəhram-Çubin nəslindən olan əyanı ilə Qafqaz dağlarına göndərir. Sonuncu isə Sərir adlandırılmış yerə sahib olub onu öz nəslinə qoyur. Sərir, yəni sirr rəmzinin «Sirullah», yəni «Allahın sirri» rəmzi ilə bağlılığı o deməkdir ki, bu yer Allaha aiddir və Onun sirridir. 

A. A. Bakıxanov «Gülüstani- irəm» kitabında Key-Xosrovun taxt-tacı ilə bağlı yazır: «Herodot və başqa yunan tarixçiləri, Kirin massaget skifləri və onların şahları olan Tomirisə qarşı yürüşlərini təsvir edib deyirlər ki, Kir maneəsiz Araksın üzərindən körpü salıb bu çayın Kür ilə qovuşduğu yerə çatır, oradan dar dərəyə girir ki, burada isə dağlılar onu bütün ordusu ilə məhv edirlər. Avropa və Asiya tarixçilərinin Kirin həyatının sonu, onun dağlara etdiyi  sonuncu yürüşü və bu zaman qeyb olduğu haqqında fərqli fikirləri, şeyx Nizaminin mağara və Key-Xosrovun (Kirin) Dərbənd yaxınlığındakı qızıl taxtı haqda göstərdikləri məsələnin albanlarla əlaqəli olduğuna açıq işarə edir» [120; 32].

Qeyb olma ilə əlaqəli məsələ bizə Navuxodonosoru xatırladır. Yunan tarixçisi Abidenus (e. ə. III əsr) yazır: «...Navuxodonosor hansısa Allaha yaxud nəyə isə mübtəla olması səbəbindən öz sarayının eyvanına qalxıb peyğəmbərcəsinə nitq söyləyir... və bundan sonra qəflətən qeyb olur». Biz qədim Misir yazılarından bilirik ki, qeyb olan Allah, Ra-Atum adlı Geliopolun Günəş Allahı ilə eyni olan Atum Allahıdır. Mənbələrdə Günəşi Xapri adı  altında «əmələ gətirən», Ra adı altında qalxan və Atum adı altında qeyb olan elan edirdilər [194].

Lakin biz yuxarıda yazdıq ki, «Şahnamə»də Cəmşid – qədim Misirin Ra Allahı kimi, Göyə qalxır və Günəştək Kəyan taxtında bərqərar olur. Kəyan rəmzi Iran şahlarının adlarının qarşısında Key kimi yazılır və Qayı tayfasının adı mənasındadır. Bu rəmz sufizmdə Kean, yəni okean və Kün rəmzlər ilə eynidir. Kün rəmzi isə həm Gün, yəni Günəş və həm də Allahın «Ol!» əmridir. Belə çıxır ki, Cəmşid Göydəki Kəyan taxtında Allahın «Ol!» əmri ilə Günəşə çevrilmişdir. N. Gəncəvi Kəyan taxtını «Takdis taxtı», yəni qədim Misir yazılarındakı Taktiz Amon Allahının taxtı, taxtın sahibini isə «kainatın sahibi» adlandırır. Bu isə o deməkdir ki, qeyb olan Key Xosrov elə Günəş Allahına çevrilən Misir fironu Amon Allahıdır.

Biruni Kəyanilər haqqında yazır: «(Əslində) xaldeylər Kəyanilər deyil, onların Babildəki canişinləridir. Kəyanilər Bəlxda yaşayırdılar və onlar Iraqa gələndən sonra, Məqrib sakinləri onların canişinlərini adlandırdıqları kimi, onları «xaldey»  adlandırmağa başladı [195]. Belə çıxır ki, kəyanidləri Iraqda «xaldey» adlandırırlar. «Iraq» [RQ] rəmzi mənasına görə «Kir» [KR] adı ilə eynidir. 

Quranın 18-ci «Mağara» surəsində Isgəndərin Dərbənd səddini düzəltməsindən və o dünya ilə bağlı deyimlərdən söhbət açılması ona işarədir ki, bu surədə söhbət Allahın Göyü yerdən ayırmasından gedir və bu proses Şumer mifologiyasında daha açıq ifadə olunur. Yuxarıda yazdığımız kimi. burada Marduk Allahı Tiamata (ilkin materiya, okean) qalib gələndən sonra onun bir hissəsini Göy okeanı kimi, Allahlar vilayətindən ayırır və «Göy və yerin təməl evini» - «Etemenanki» adlı Esagil zikkuratını cəhənnəmin sinəsində elə tikir ki, onun başı Göylərə çatır» [75; 91]. Lakin, 6-cı cədvələ Assur arxivinin əlavəsində deyilir ki, səma Babilinin Esagil məbədi – Allahların Marduka hədiyyəsi olmuşdur [5; 125]. Belə çıxır ki, Babil qülləsi «başı Göylərə çatan» qüllədir və cəhənəmin sinəsində tikilmişdir. Bu isə o deməkdir ki, Qurandakı «Göydə baxanlar üçün bəzədilmiş qüllə yaratdıq» deyimi də bu mənadadır (Quran, 15:16). Babil sözünün «Allahın qapısı» mənasını verməsini nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, bilavasitə Babil qülləsinin yerləşdiyi mağara iki dənizin birləşdiyi yerdir, yəni bilavasitə burada ilkin materiya fiziki aləmlə vəhdət təşkil edir. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Berosun yazdığına görə, Nabupalasar Babildə dağa bənzər hündürlük düzəldir və orada cürbəcür ağaclar əkib asma bağ salır. Buradakı asma bağın Göydəki ruhlar dünyasının rəmzi olmasını nəzərə alsaq razılaşarıq ki, Nabupalasar, yəni Nəbi-Alp-Azər Göydə cənnət bağı yaratmışdır.

I. Dyakonov «Midiya tarixi» kitabında bildirir ki, Midiyada, babillilərin qalası sayılan «Silxazi» qalası olmuşdur və assuriyalılar, Midiyanın mərkəzində, gələcək Ekbatananın yanında nəinki «babillilərin qalası» və ya «kassitlərin koloniyası» ilə qarşılaşdılar, onlar hətta babillilərin Marduk Allahının sitayişinə rast  gəldilər [31; 276-278, 372]. Bu o deməkdir ki, Midiyada Babil qalası mövcud olmuşdur.

Iki dünya arasındakı qapı haqqında daha geniş təsəvvür yaratmaq üçün Esagilə gələn Tabi-utul-Enlilin deyiminə nəzər salaq: «Mən türbəyə düşmüşdüm ki, yenidən Babilə qayıtdım. «Bərəkət qapısı»nda mənə bərəkət verildi. «Böyük qoruyucu ruhun qapısı»nda mənim gözətçi ruhum mənə yaxınlaşdı. «Mərhəmət qapısı»nda mən mərhəmət gördüm. «Həyat qapısı»nda mənə həyat verildi. «Günəşin çıxdığı qapı»da mən yaşayanlar sırasına daxil oldum. «Əlamət görünmə qapısı»nda mənim əlamətlərim üzə çıxdı. «Günahlardan qurtulma qapısı»nda mən günahlardan təmizləndim. «Sorğu qapısı»nda məndən sorğu soruldu. «Ah-zardan qurtulma qapısı»nda mən ah-zardan azad olundum. «Su ilə təmizlənmə qapısı»nda mən təmizlənmə suyunda təmizləndim. «Mərhəmət qapısı»nda mən Mardukun qarşısında durdum. «Qüdrət tökülmə qapısı»nda mən Sarpanitin ayağından öpdüm» və s. [5; 142]. Belə çıxır ki, iki dünyanın qapısı olan bu qapı eyni zamanda ölənlərin ruhunun məhkəməsi qapısıdır. Bu isə o deməkdir ki, bu yazılar qədim Misirlə əlaqəlidir. Çünki, 42 hakimin qarşısında olan haqq-ədalət məhkəməsini, ikinci dünya ilə birlikdə qədim Misirin Amon, yəni Əman Allahı yaratmışdır (şəkil 51). «Ölülər kitabı»nın 125-ci bölümündə, ölənin ruhu - ölüm şahlığının hakimi Osirisə müraciət edərək deyir: «Sənə eşq olsun həqiqət hökmdarı! Mən Sənin yanına gəlmişəm. Sən məni gətirmisən ki, mən Sənin gözəlliyini seyr edim. Mən səni tanıyıram. Mən, iki tərəfli həqiqət zalında olan, orada yaşayan və imtahan günü öz fəaliyyətləri haqda Yaxşının simasının qarşısında imtahan verən pislərdən gözləyərək və onların qanları ilə dolanan 42 Allahları tanıyıram. Budur mən Sənin yanına gəlmişəm. Mən Sənə həqiqəti gətirmişəm. Mən yalanın Sənə yaxınlaşmasına imkan verməmişəm; mən insanlara qarşı yalan etməmişəm; ləyaqətsizlik bilməmişəm; yamanlıq etməmişəm və s.». Ölənin ruhu inandırmağa çalışır ki, mən şahımı, atamı, Allahı məyus etməmişəm, boş danışmamışam. Bundan sonra tərəzinin bir gözünə ölənin həyat fəaliyyətinin və mənəviyyatının rəmzi olan ürəyi, digər gözünə isə həqiqət rəmzi olan (Maat) lələy qoyulur [5; 283].  

                                                                 

 

                                                                         51. Taxtda oturmuş Osiris qarşısında, 42 

                                                                                       hakimin iştirakı ilə ölənin ruhunun 

                                                                                       məhkəməsi [222; 310] 

Yazılanlardan çıxan nəticə odur ki, iki dünya arasında olan qapı məhz Babildə yerləşir və məhz buradan insanların ruhlarının cənnətə və ya cəhənnəmə getmələri haqqında hökm alınır. Digər tərəfdən, mənbələrdən məlumdur ki, buradakı satılmaz hakimlər rəmzində olan hakimlər Albaniyada şah sarayında da olmuşdur: «Onun sarayında xalq üzərində ədalətli və satılmaz  məhkəmə toplanmışdı» [81; 2/21]. Çin mifologiyasında isə Bao-Qun («knyaz Bao», müq. et. Ba-ruh) haqq dünyasının hakimi sayılırdı. Deməli, Babildə olan məhkəmə elə Albaniyaya aiddir.

Quranda tərəzi haqqında yazılır: «Göyü də O ucaltdı və tərəzini qoydu… O günün tərəzisi haqdır: kimin çəkisi ağır gəlsə, onlar xoşbəxt olacaqlar, kimin çəkisi yüngül gəlsə, o Bizim nişanələrimizə ədalətsiz olduqları üçün özləri özlərinə ziyan vermiş olacaqlar!» (Quran, 55:7, 7:8,9). Digər yerdə isə bu tərəzi axirətdə gələn Mehdiyə aid edilir: «Biz öz elçimizi açıq nişanələrlə göndərdik və onunla birlikdə kitab və tərəzi endirdik ki, insanlar ədalətli olsunlar və dəmir endirdik: onda qatı pislik və xeyir vardır və ona görə ki, Allah, kim ona və onun elçisinə köməklik etdiyini bilsin. Həqiqətən Allah yenilməz qüvvət sahibi və güclüdür!» (Quran, 57:25). Bu isə o deməkdir ki, Allah axirətdə Mehdi ilə birlikdə onun hakimliyini də endirəcək və onun köməkçilərini mükafatlandıracaq.

Apuleyin «Metamorfoza»sında Isidaya aid çıxarılan şəbihdə deyilir: «Mən ölüm sərhəddinə çatdım, Prozerpina astanasından keçdim və bütün ünsürlərdən ötüb geriləyərək qayıtdım: gecəyarı mən parlayan bərqində Günəşi gördüm, yeraltı dünyanın Allahlarının qarşısında durdum və yaxından onlara baş əydim» [196]. Burada, ölüm sərhəddində keçib gecəyarı parlayan Günəşi görmək və yeraltı dünyanın Allahlarının qarşısında durmaq deyəndə məhz axirətdəki «gecə Günəşi» rəmzi, yəni Mehdi nəzərdə tutulmalıdır ki, axirətə qədər onun obrazı yeraltı dünyada Allahın «yanında» qalmış və axirətdə zühur etməlidir.

Imam ən-Nəvavinin hədisində isə bildirilir ki, Qərbdə qapı var ki, eni, atlının 40 illik yolu qədərdir. Bu hədisi çatdıran Sufyan isə demişdir: «Bu qapılar əş-Şam istiqamətində yerləşir. Allah onu Yer və Göyü yaradanda, tövbə üçün açıq yaratmışdır və onlar, oradan Günəş çıxacağı vaxta qədər bağlanmayacaqlar [43; 1/20]. Belə çıxır ki, Midiya ərazisində yerləşən bu Esagil mağarası elə Cəbərut aləmidir ki, buradan ikinci Günəş rəmzi (Ay) olan Mehdi doğulandan sonra bağlanmalıdır.

Yazdıqlarımızdan, belə nəticə çıxarmaq olar ki, Allahın Mülkü ilə Mələküt arasındakı keçid, yəni Bərzax boğazı məhz Azərbaycanda yerləşir. Yəqubinin «Yuxarı Azərbaycan» (Azərbaycan əl-Ülya) adlandırdığı ərazi isə Göydəki ruhlar dünyası mənasındadır ki, mənbələrin çoxu buranı «Ermənistan» kimi qeyd edir.  

M. Xorenatsi, ölkəsində Ermənistana qədər olan hər şeyi Semiramidaya aid edir. Deməli, Ermənistan elə Semiramidanın asma bağlarıdır, yəni cənnət - ruhlar dünyasıdır. Ermənistan tarixinə görə, Armen rəmzi elə Arme [RM]  rəmzidir. Bu rəmz isə sütunlar şəhəri olan Irəm [RM] rəmzi ilə eynidir. Lakin bu rəmz sufizmdə eyni zamanda Rim, Rum, Orom və s. kimi də oxunur. Tiqlatpalasarın yazılarında urumlular «Xettlər ölkəsinin əyilməz xalqı» adlanır [41; 107]. Mətnlərdə Urum rəmzi altında Türkiyə, urumlular adı altında isə türklər nəzərdə tutulur. Erməni mətnlərində Türkiyə – «Oromstan», «romeylilər ölkəsi» adlanır. Digər tərəfdən romeylər («orom») əvvəllər rumlulara, bizanslılara, yunanlara deyimişdir. Quranın 30-cu surəsi «Rumlular» adlanır və burada «rumlu» adı altında Göydəki dünya və onun əhalisi nəzərdə tutulur: «Rumlular məğlub oldular. Yaxın torpaqlarda, lakin onlar məğlubiyyətdən bir neçə il sonra sonra qalib gələcəklər. Hakimiyyət əvvəl də, sonra da Allaha məxsusdur. O gün möminlər Allahın köməyi ilə sevinəcəklər. O istədiyinə köməklik edər, O yenilməz qüdrət sahibi, mərhəmət sahibidir!» (Quran, 30:2-5). Rumluların məğlub olması deyəndə, axirətdə birinci yaradılmış ruhlar dünyasının (Rum eli) məhv olması və onun yerinə ikinci ruhlar dünyasının yaradılması nəzərdə tutulur.

«Kitabi - Dədə Qorqud»da deyilir ki, Qam-Böra tacirləri Ruma göndərir və onlar onun oğlu üçün mifik dəniz atını gətirirlər. Dəniz atının, yəni kainat atının Rumdan gətirilməsi Rum rəmzi altında ilkin materiyanın nəzərdə tutulması deməkdir. Rum - mifologiyada Roma şəhərinin şəxsləndirilmiş Ilahəsidir. Romul isə Rumun banisi və eponimi sayılır. Tibet mifologiyasında Rum («bətn») hər şeyin başlanğıc götürdüyü və sonda ora qayıtdığı dünya hesab edilir. Orada yuxarı və aşağı, Göy və Yer, mi – insanlar, mimain – qeyri-insanlar, sonpo – canlılar və misonpo – ölülər var, «la»-sı olan canlılar və s. var. Belə çıxır ki, Tibet mifolgiyasında Rum ilkin materiyadan yaradılmış və bütün səbəblərin səbəbi olan Göy dünyasıdır. Xett və luvi mifologiyasında Arma rəmzi Ay Allahını bildirir ki, bu da Arme (Irəm) rəmzinin eyni zamanda Mehdinin obrazı olması deməkdir [108]. Romi-Kumu («qadın-şaman») rəmzi isə tukano miflərində böyük Ilahə – Ana hesab edilir. Yazılanlardan belə nəticə çıxarmaq olar ki, Rum/Arme və s. rəmzlər altında Irəm zat əl-Imad, yəni Midiyada yaradılmış ruhlar dünyası nəzərdə tutulur. 

E. A. Qrantovski «qala divarları»ndan tapılmış iran sənədlərini tədqiq edərkən «dünya» mənasını verən «raman», «ramakara» – «dünya yaratmış» və s. rəmzlərlə rastlaşır. «Raman» [RMN], «rama» [RM] rəmzləri bu mətnlərdə «dünya», «yaradılmış dünya» mənasındadır ki, burada söhbət təbii ki yaşadığımız fiziki dünyadan getmir. E. A. Qrantovski yazır: «Artıq VIII – VII əsr. e. ə. Qərbi Iranda «Raman» anlayışının böyük mənada olmasını, bir neçə hökmranın adları göstərir (Qərbi Midiya və onun ətrafı da): Ramatav(i)yah – (Ramateya və s.) və, Ramatava(h) – (müqayis. Ramatau) «dünya ilə qüdrətli», «dünyanın qüdrətlisi (dünyanı təmin etmək üçün qüdrətli)» (müqayis. VII əsrin ikinci yarısında yaşayanın oxşar adı Ariyaramna – «dünyada ariləri olan» və ya «ariyalar üçün dünya yaradan»). Avestada və Əhəmənilərin Hörmüzü ilə bağlı təriqətlərdə, xoşbəxtliyin səbəbləri - məhz qüdrətli və ədalətli hökmdar dünyasının olması xarakterikdir. Qatalarda «dünya», bilavasitə «hakimiyyət», «güc» (hökmdarın) və s. ilə əlaqələndirilir və xoşbəxt həyatın və inkişafın əsas şərtlərindən sayılırdı» [105; 305]. Burada «Raman» (müq. Armen [RMN]), yəni Ra-Amon rəmzinin «dünya» mənasını verməsi, Misir fironu Amonun, yəni Əmanın kosmik-insan simasında bədəninin insanlar üçün ruhlar dünyası olması və ilkin materiyadan təşkil olunmuş bu dünyanın qüdrət təcəssümü olması deməkdir. 

E. A. Qrantovskinin və digər araşdırmalardan aydın olur ki, «arilərin dünyası» deyəndə söhbət adi torpaqdan yox, ariləri, yəni ərənləri daha da qüdrətli edən mistik dünyadan gedir ki, ərən rəmzi mənbələrdə Arian/Orion və s. kimi göstərilir. Hind mifologiyasına görə, arilər ölkəsi  - «Aryana Veca», yəni «ərənlərin sahə»ləridir ki, bu da Axuranın yaratdığı birinci ölkədir. Mifologiyada qeyd olunur ki, Yima yeri qızıl oxla qazdı ki, insanlar, iri və xırda buynuzlu mal-qara üçün bətn olsun. Və o torpağı, əvvəlkindən üçdə bir dəfə böyütdü [59; 8]. Əgər nəzərə alsaq ki, adi torpağı böyütmək mümkün deyil, razılaşarıq ki, burada arilərin torpağı (sahələri) deyəndə, magik ritualla yaradılmış və insan və müqəddəs heyvanların öləndən sonra qalxdığı ruhlar dünyası başa düşülməlidir. Kitablarda bu torpağın Armaiti (Armatay) adlanması onu göstərir ki, burada da söhbət arilərin, yəni ərlərin Midiya ölkəsindən gedir. Midiya arilərinin, yəni ərlərinin «sahələri» deyəndə - səhra, düzənlik, sahə kimi rəmzləşdirilmiş ilkin materiya nəzərdə tutulur ki, midiyalıların mətnlərdə «dağ və səhralarda dolaşan midiyalılar» adlandırılması məlumdur. Deməli, Ermənistan ölkəsi elə arilərin Göydə yaratdığı ruhlar dünyasıdır.

Armaiti rəmzi, zərdüştiliyə aid yazılarda Spenta-Armaiti kimi qeyd olunur və «mömin müqəddəs» kimi tərcümə edilmişdir. Spenta rəmzi zərdüştilikdə mühüm rəmzlərdəndir və Hörmüzlə, onun yaratdıqlarına aid edilir [13; 31]. Digər tərəfdən Ameşa-Spenta rəmzi «yeddi ölməz Allah» mənasında Hörmüzün «emanasiyası» hesab olunur [197; 73]. Belə çıxır ki, Ameşa-Spenta rəmzi yeddi «günə» yaranmış «dünya»nın (Atum/Adəmin) rəmzidir. Eyni zamanda buradakı Ameşa, yəni Məşi/Musa/Moisey rəmzi, Isa/Iisus rəmzi ilə eyni mənalı olduğu üçün, onu göstərir ki, bu rəmz axirətdə gəlməli olan «müqəddəs ruh» mənasındadır. Bu mətnlərdə Spenta-Mainyu rəmzi də var ki, onu «müqəddəs ruh» kimi tərcümə etmişlər. Bu rəmz isə əslində - «Issi-Punt Amon» kimi mənalandırılmalı və «Punt elinin ruhu Əman» kimi başa düşülməlidir. 

Sufizmdə Spenta rəmzi «Issi-Punt/Pont», yəni «Punt ruhu» deməkdir ki, buradakı Punt - ruhlar dünyasının adıdır. Polibiy yazır ki, Atropatenanın bir neçə hissəsi  Pontdan, bəzi hissələri Fasisdən də hündürdədir və digər tərəfdən Girkan dənizinə çatır (Polibiy, V/55). Iordan, «Getlərin mənşəyi və əməlləri» kitabında qeyd edir ki, qetlərin məlikəsi Tomira Meziyanın o hissəsinə getdi ki, ora sonradan böyük Skifiyanın adını qəbul etmişdi və indi də «kiçik Skifiya» adlanır və orada, Pontun Meziya sahilində Toma şəhərini tikdi və öz adlarına uyğun adlandırdı və s. Massagetlərin məlikəsi Tomrisin Pontun sahilində Toma [TM] şəhərini tikməsi o deməkdir ki, Atum [TM] Allahını massaget məlikəsi, yəni bütün «ruhların» atası və ağası olan Amon Allahı yaratmışdır.

Pontu mənbələrdə «Gellespont», yəni «gellərin, qalileylilərin (karlukların) Pontu» adlandırırlar. Prokopiyə görə, Pontun sahili boyu zixlər, onların arxasında isə saqinlər yaşayırlar. Saqinlərin arxasında isə «çoxlu hunn tayfaları» məskunlaşmışlar ki, bunlar da Meotiy bataqlığı və bataqlığa tökülən Tanais çayına qədər davam edən ölkəni zəbt edirlər. Burada yaşayan xalqları qədimdə kimmirilər, indi isə utiqurlar adlandırırlar [92; 75]. Buradakı zix rəmzi sak, yəni sisaka, saqin rəmzi isə sisakan mənasındadır. Digər tərəfdən, Saqina rəmzi (Siqniya – Rimin yaxınlığında şəhər) sikul və liquriya tayfları ilə yanaşı qədim Italiyada məskunlaşmış sikan rəmzi ilə eynidir. Romalıların mifologiyasında sikulların şahı «Ital» adlandırılır. Pompey Troq (I əsr) alban adını Italiyanın Alban dağları ilə bağlayır: «Deyilənə görə, albanlar, Heraklın, Gerionun ölümü ilə bağlı mal-qaranı Italiyadan keçirərkən onların ardınca Italiyadan gəlmişlər və özlərinin Italiya kökünü yadda saxlayaraq Mitridat müharibəsi zamanı Pompeyi qardaş kimi salamlamışdılar» [50; 59]. Italyan mifologiyasında isə sikulların xtonik Allahı Adran adlanır. Adran rəmzi eyni zamanda atəşi-Aduran mənasında Ader/Ater/Atro rəmzləri kimi «ilahi od»la və Atropaten/Adurbadaqan rəmzləri ilə bağlıdır. Mifologiyaya görə, Arat [RT] Sikiondan gəlmə hesab olunur ki, Ilahi odun skiniyadan çıxması mənasındadır.

Lakin Adər/Aduran/Adranla eyni olan Adrian rəmzi yazdığımız kimi, M. Xorenatsiyə, görə Gel və Yerusəlim rəmzləri ilə də əlaqəlidir. Belə ki, onun yazdığına görə, Yerusəlim şəhəri tikilib qurtarandan sonra o Gel adlanmağa başlandı: «Vespasianın, Titin və özünün dağıtdığı Yerusəlimi tikəndən sonra onu, öz adına uyğun «Gel» adlandırdı, çünki Adrian həqiqətən də Günəş deməkdir» [49; 60]. Bu isə o deməkdir ki, Ital rəmzi altında Italiya ölkəsi yox, Allah - Talanın eli olan Tilos/Talas torpağı, yəni Midiya ərazisində yerləşən türk bəglərinin eli olan Talış torpağı başa düşülməlidir.

Qeyd etdiyimiz Sikul rəmzi sufizmdə sak-eli, saklar ölkəsi kimi yozulur. Şərqdə yaşayan saklar haqqında hələ Herodot (VII/64), Pliniy (VI/50), Ammian Marsellin (XXIII:6/63) və s. yazmışlar. Kimmir adı isə erməni mənbələrində qamir, yəni qam-ərləri mənasında qalmışdır. Utiqur rəmzi isə Ata-Qor, yəni Qorqud Ata mənasındadır. Deməli, saklar ölkəsi eyni zamanda hunn – utiqur ölkəsidir. Hunn adı yazdığımız kimi, Küni, yəni Gelarküni adı ilə identikdir. Bahaəddin Ögelə görə, Xuen, yəni Küni hunnlarının vətəni Allah dağı olan Barkal ərazisində yerləşir: «Xuen hunnlarının vətəni haqda danışarkən «Barkal gölünün şimal tərəfində yaşayan hunnlar» nəzərdə tutulur. Barkal, Allah Dağının Qərb tərəfində yerləşirdi [158; 273]. Bu isə o deməkdir ki, hun deyəndə bilavasitə Gilar bəglərinin eli olan Gelarküni nəzərdə tutulmalıdır.

Sisakan-Sisaka rəmzi hindlilərin Puranalarına görə, Satavaxanlar (Set-Vaxan rəmzi) sülaləsinin banisidir ki, mənbələrdə Şişuka (Simuka) kimi qeyd edilir. Yazılanlara görə, Şişukanı (sisaka) eyni zamanda Krişnanın obrazı olan Kanxa əvəz edir [27; 268]. Yazdığımız kimi, Krişna Allahının ləqəblərindən biri Draupadi [DR-PD] rəmzidir ki, bu rəmzi eyni zamanda Atropat [TR-PT] kimi oxumaq olar. «Taxta sütun», «tir» mənasını verən Draupadi rəmzinin mifologiyaya görə qurbangahda, qurban mərasiminidən yaranması və onun eyni zamanda gözəllik və xoşbəxtlik Allahı Şri (Aşşur/Assur/Azər – F. G. B.) Allahının təcəssümü olması onu göstərir ki, bu rəmz bilavasitə Amon Allahına aid olan rəmzdir və o bilavasitə Sisaka nəslinin banisidir. Çeçen-inquş eposunda Sisaka - nart-orstxoyluların başçısı, daşdan doğulmuş və polad bədənə malik maq Siska Sols kimi qeyd olunur. Bu isə onu göstərir ki, Sisaka - magiya vasitəsi ilə Göydən Ilahi od gətirmiş insanın obrazıdır. Sisaka/Sisakan nəslinin Ilahi odla bağlı olduğuna görə - işxan, işxanats-işxan erməni titullarını knyazlar, hökmdarlar, knyazlar knyazları, şahlar şahları və s. daşıyırdılar. Işxanın ərəb variantı «şixne/şaxani»dir. Qədim yazılarda bu rəmz «şaqan» formasında da qeyd olunur.   

Yapon mifologiyasında Sisaka/Sisakan rəmzi ilə eyni olan ilahə Sasikuni-vaka-xime (qədim yapon dilində «gənc qız Sasikuni»), «Kodziki» geneologiyasına görə O-kununisinin anasıdır. O, qardaşları tərəfindən öldürülmüş oğlunu həyata qaytarmaq üçün Göy Allahlarına xahişlə müraciət edir. Deməli, qədim Misir yazılarında olduğu kimi, burada da söhbət qardaşları tərəfindən öldürülmüş Oziri/Osiris (Azər) Allahının həyata qaytarılmasından gedir. Sasikuni rəmzi, Göy dünyasının rəmzi rolunda Sisakan bəg nəslinin çıxış etdiyini göstərir. Yapon mifologiyasında yer ilahisi mənasını daşıyan  O-kuninusi (qədim yapon dilində «Allah – böyük ölkənin sahibi») rəmzi də kuni, daha dəqiq desək Knun, Xanaanla – Göy şahlığı ilə əlaqədardır və s.

Gelarküni tayfası olan Sisakan nəsli mənbələrdə Şişunaq/Şuşinak kimi də məlumdur. Şişunaqi sülaləsi Hindistanda şahlıq edən sülalədir. Şuşinak isə - Elam, Fars və s. paytaxtı hesab edilən Suz knyazlığında Allahın adıdır. Mənbələrə görə, bu qədim ölkələrin sahibləri özlərini əsasən «isak», ideoqrafik yazılışda «patesi», bəzən isə «luqal» (sumer.) titulları ilə adlandırırdılar [75; 76]. Burada, isaka (Sisaka) rəmzinin eyni zamanda patesi, yəni Pat-issi və luqal, yəni qall/xəlil rəmzləri ilə eyni mənalı olması o deməkdir ki, qədim mənbələrdəki gel tayfaları həqiqətən də sak, yəni Sisaka nəslidir. Şuşinak rəmzi [ŞŞ-NK] isə mənasına görə Sünik [SNK], yəni «ilahinin mövcudluğu» ilə eynidir. Akkad yazılarının birində Avanın II Şah sülaləsindən sonuncu hökmdar sayılan Kutik – Inşuşinak I özünü təvazökarlıqla «Suzun (ensi) işşiakumu və Elamın şakkanakumu (şaqan)» adlandırır [83; 256]. Mətnlərə görə «nom»un, yəni elin hökmdarları, Uruk hökmdarlarından fərqli olaraq «en» titulu daşımırdılar və adətən özlərini «ensi», yaxud «ensia[k]», Şərqi semitcə «işşiakum», «işşakum» adlandırırdılar. Ensi/Enzi (Sina) Allahı kultunun mərkəzi Əhdi-Ətiqdəki Ibrahimin vətəni olan Ur şəhəridir. Sina Allahının şəhəri isə - Babil mədəniyyətinin mərkəzi olan Xarran şəhəridir ki, onu «Zuen (akkad. Suen) ayının Allahı» da adlandırırlar. Buradakı şuşinak, işşakum, şakkanakkum, şaqan, ensia[k], isak, ensi və s. rəmzləri Allah, Allahın dünyası mənasındadır ki, onun daxilində Allahlar sayılan ölmüş  şahların ruhları yaşayır.

Digər tərəfdən, Pontun sahibi, yəni «Pontarx» mənbələrə görə, Axilldir. Xill/Axill rəmzi Ibrahim peyğəmbərin xəlil nəsli ilə əlaqədardır. M. Xorenatsi yazır ki, Aram cənuba keçərək, iki böyük dənizin – Pont və Okeanın aralarındakı ölkənin hökmdarı Kaaleaya qalib gəlir [49; 14]. Pontla Okeanın arasındakı ölkənin şahının «Kaalea» adlanması, onun da gel, yəni xəlil nəsli olması deməkdir. 

Mənbələrdə Xillin, yəni Xəlilin oğlu «Neoptalem» adlanır ki, bu adın digər variantı olan Axill adı ilə «pontarx», yəni «Pontun sahibi»dir. Neoptalem rəmzi Napat-aləmi (eli) mənasını daşıyır ki, qədim mənbələrdə Napat Amon Allahının vətəni sayılırdı. Pontarx rəmzi, Axillin Pontda Qor Allahının rolunu oynaması deməkdir. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, Axillesin, yəni Axillin bədəni bütün silahlar üçün sarsılmaz olmuşdur. Hind miflərinə görə, oxşar xassələrə Krişna da malikdir: «Krişnanın bədəni nə vaxtsa ovsunlanmışdı və başdan ayağadək bütün silahlar üçün sarsılmaz idi; yalnız onun ayağında dabanı ən zəif yeri idi». Deməli, Axill obrazı Krişna ilə, yəni xəlil/xulul nəsli Kor-issi (Qor  ruhu) ilə identikdir. Xill/Axill, yəni xulul/xəlil rəmzləri isə qeyd etdiyimiz kimi, türk karluklarının adıdır. Alimlərin fikrinə görə, Iraq şəhəri olan Xill - «Semiramidanın asma bağları», yəni Göydəki cənnət ilə əlaqəlidir [198]. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, Xill/Axill rəmzləri bilavasitə xəlilullah nəsli olan karluk bəgləri ilə bağlıdır. Onların yurdu isə mənbələrdə Pont kimi qeyd olunan Semiramidanın asma bağları, yəni Göydəki ruhlar dünyasıdır.

Təbrizli Arakelə görə, «Vasili şahın zamanında katalikos Petros Qetadardz həyat ağacını Pontosa, yəni Trapezunda gətirdi, suyu müqəddəsləşdirdi və çay bir saat geri axdı» [30; 56]. Herodot (IV/19) da bilavasitə bu ağacı nəzərdə tutaraq qeyd edir ki, Pantikap (Ponti-Qaf – F. G. B.) çayının digər sahilində əkib-becərməyən köçəri skiflər yaşayırlar və ümumiyyətlə skiflərin bütün ölkəsində Gileyadan başqa heç yerdə ağac yoxdur. Bu o deməkdir ki, mənbələrdə «dünya ağacı» və ya «həyat ağacı» kimi qeyd olunan «kosmik ağac» bilavasitə Qaf dağlarında yaşayan sakların, skiflərin vətəni olan gellər şəhərində yaradılmışdır.

M. Xorenatsi qeyd edir ki, Arşak pontlularla vuruşub orada öz işarəsini qoydu: o, özünün dəyirman daşından ucaltdığı sütuna, piyada vəziyyətində tulladığı, ucu ilan qanına batırılmış nizəni soxdu. Və uzun müddət pontlular bu sütunu Allahların əməli sayaraq ona sitayiş edirdilər [49; 9]. Belə çıxır ki, Allahlarla bağlı olan sütun rəmzi də bilavasitə Pontla əlaqədardər. Mifologiyada «ev qoruyucularının», yəni ailə Allahının «Penat» adlanması onu göstərir ki, Pont həqiqətən də Allahlar yurdudur və buranın «sakin»ləri, müqəddəslər nəslini himayə edirlər.

Punt/Pontun Allahlar yurdu olması haqqındakı ilk məlumat hələ qədim Misir yazılarında qeyd olunur. B. A. Turayev bildirir ki, bu yazılarda Allah torpağı «əlçatmaz ölkə» kimi göstərilir və bu haqda məlumatlar babaların nağılları ilə nəsillərə ötürülür. Deyr-əl-Bəhrin məbəd divarındakı yazıda Punta, yəni Ponta gələnə təəccüblə sual verilir: «Siz misirlilərin bilmədikləri bu ölkəyə necə gəldiniz? Siz bura Göy yoluylamı, yaxud Allah torpaqlarının dənizi ilə üzüb gəldiniz? Yaxud siz təntənə ilə Ra-nın yolu ilə gəldiniz?». 

Yazdığımız kimi, qədim Misir yazılarında Əman (Amon) Allahı «Puntun saqqallı madayı» adlandırılır və o hansısa bir şaha bütöv Puntu verir. Bütöv Puntun kiməsə verilməsi deyəndə söhbət, Puntun əvvəlki sahibi Amonun, onu Ameşa-Spentaya verməsindən gedir. Deməli, Axirətdə gələn Musa/Isa peyğəmbər Allahdan bütöv ruhlar dünyasını qəbul edəcəkdir. Bu isə o deməkdir ki, Qurandakı (14:48) - «O gün torpaq başqa torpaqla dəyişdiriləcək» deyimi məhz bu mənada Allahın, ruhlar dünyasını Mehdiyə verməsi mənasındadır. 

Biz yuxarıda yazdıq ki, Pont rəmzi «Pan-Ata» mənasındadır ki, Qorqud Atanın bu Pan eli, elə El-Pan, yəni Al-pan deməkdir. Digər tərəfdən, qədim Misir mətnlərindəki «Sinuxetin nağılı»nda Puntun sahibəsi «Ureret», yəni «Arrat/Ararat» adlandırılır ki, bu da Arratın Xator, Balaat, Aşera və s. Ilahələri ilə eyniliyi deməkdir. Ararat dağı ilə bağlı olan Ermənistanın Roma sikkələrində alleqorik olaraq qadın simasında Roma imperatorunun ayaqları altında göstərilməsini biz yuxarıda yazdıq. Mətnlərin birində isə deyilir: «Sənin Tattu üzərindəki hakimiyyətinə eşq olsun: Ureret tacı sənin başına qoyulmuşdur. Sən, Tattu dünyasında yaşayan, səni qoruyan, qüvvəni yaratmış vahid varlıqsan. Ey, mənə yol göstər…» [6; 62]. Qeyd edək ki, buradakı Ureret tacı yuxarı Misirin tacı mənasındadır. Tattu rəmzi isə Duat mənasında «ruhlar dünyası» deməkdir. Duat dünyası öz növbəsində Kerertilərə bölünür [18; 669]. Buradakı Kerert rəmzi sufiliyə görə elə Ureret, yəni Ararat rəmzi ilə eynidir. Qədim Misir yazılarında Ararat rəmzi məhz Qareret (Kererti) kimi yazılır və mətnlərin birində deyilir: «Mən əmr etdim ki, Osiris dörd dəfə, Qareretdə olan Isida ilə peyda olsun» [116; 107]. Isidanın Qareretdə olması, onun Ararat dağının üstündə yaradılmış ruhlar dünyasında olması deməkdir.

Ovsunların birində deyilir: «Ey Par Allahı, səni salamlayıram, ey qüdrətli, hansının ki lələkləri gözəldir, ey Ureret tacının hökmdarı, qamçı vasitəsi ilə idarə edən: sən fallosun hökmdarısan, sən işıq nur saçan saatda böyüyürsən və sənin nurun yerin və Göyün uzaq yerlərinə çatır» [18; 653]. Buradakı Par rəmzi Pir mənasındadır ki, bu da Ureret tacının hökmdarının Misir fironu olması deməkdir. Deməli, Ureret/Ararat [RRT] rəmzləri Ra-arta mənasında ruhlar dünyası fikrini ifadə edir. Tövrata görə, Allahın Ararat dağında insanlarla müqavilə bağlaması [8; Bıt.9:13] və burada nişanə kimi buludda Göy qurşağının əmələ gəlməsi onu göstərir ki, ilkin materiya məhz burada insana tabe edilmiş və ruhlar dünyası da burada yaradılmışdır.  

Tövratda araratlı rəmzi eyni zamanda qədim Misir yazılarında olduğu kimi qararatlı (Qarerat) kimi də yazılır və bu rəmz Davudun döyüşçüsü olan Axiamın yaşadığı yerlə əlaqəli belə adlandırılır [8; 2Çar.23:33]. Axiam, yəni Xam rəmzi [8; 1Par.4:40], Nuhun oğlu Xamın törəmələri mənasındadır [8; 1Par.1:8] ki, bu xamilər məhz Qerarda [QRR], yəni Qararat/Araratda yaşayırlar. Bu qədim Xanan şəhərinin şahı isə Avimelex (Ba-ruhunun mələyi və onun Mülkü) olmuşdur [8; Bıt.10:19, 20:1,2]. Məhz Qerarda Allah Isağa demişdir: «Yer üzərində səyahət et və Mən səninlə olacağam, sənə xeyir-dua verəcəyəm, çünki bu torpaqları sənə və sənin törəmələrinə verərək sənin atan Ibrahimə verdiyim sözü tutacağam». Və Isağı çadırlarla Qerar [QRR] dərəsində yerləşdirib burada məskunlaşdı və burada dirilik suyunu tapdı [8; Bıt.26:3,17,19]. Belə çıxır ki, dirilik suyu məhz Ararat rəmzi mənasında olan Qerarla bağlıdır və məhz burada Allah insanlarla müqavilə bağlamış və onlara müdriklik və bərəkət rəmzi olan od vermişdir. Herodota (IV/20) görə, Qerr çayının arxasında şahlar mülkü adlanan yer vardır ki, orada ən rəşadətli və çoxsaylı skif tayfaları yaşayır. Bu skiflər digər skifləri özlərinə tabe hesab edirlər. Onların vilayəti cənubda Tavriki, Şərqdə isə kor qulların (hər şeyi «görən» kimmirlərin rəmzi) törəmələrinin qazdığı xəndəyədək və Meoti gölünün yanındakı Kremnı adlı limanadək uzanır. Bu o deməkdir ki, Ararat, yəni Qararat/Qerar ərazisində yaşayan skiflər çar skifləridir ki, mənbələrdə onlar «saklar», yəni «sisaka» nəsli adlandırırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, digər mənbələrə görə Ararat dağı alar tayfası ilə bağlıdır. Aplar rəmzinin Alur variantı Assur yazılarında Allah adıdır. Əhdi-Ətiqdə Aalar [8; 2Ezd.5:36] – Babil əsirliyindən çıxmış izraillilərin, yəni Azər törəmələrinin rəisidir. Qədim Misir mətnlərində alarlılar Kuş hökmranları nəslidir və Ra Allahının törəmələri hesab olunurlar və s. [116; 19]. Bildirmək istərdik ki, Talış dağlarında yaşayan Alar, Arvana və Gilar tayfaları qardaş tayfalardır.

Beləliklə, aydınlaşdırdıq ki, yerdəki dünya ilə Göydəki dünyanın keçid variantı eyni zamanda şəxsiyyət obrazında, yəni Cəbərutun insan sifətində təzahürüdür ki, bu müqəddəslər Allah eli ilə vəhdət təşkil etdiyi üçün pirlər, övliyalar nəsli sayılırlar. Onların sözləri Allah tərəfindən eşidilir və onlar təbiətə Allah kimi təsir etmək qüdrətinə malikdirlər. Əl-Əşari onlar haqqında yazır: «Onlar bizdən, Allahın: «Mən cinləri və insanları yalnız ona görə yaratdım ki, onlar mənə itaət etsinlər» deyimini soruşa bilərlər. Bu suala cavab olaraq biz deməliyik: «Böyük və Qüdrətli Allah yalnız möminləri nəzərdə tuturdu, kafirləri yox». Allah bildirmişdir ki, çox insanları O odlu cəhənnəm üçün yaratmışdır. O onları saymış, onların və ata və analarının adlarını yazmış və onlar Allaha sitayiş etmək üçün yaradılmamışlar» [21; 11]. Burada odlu cəhənnəm deyəndə, cəhənnəmdə əzab çəkənlər yox, cəhənnəmi, yəni ruhlar dünyasını idarə edib, ruhları yerdən ora götürənlər nəzərdə tutulmalıdır. Deməli, oddan yaranmış cinlər deyəndə Əzraillər nəsli düşünülməlidir. Qeyd edək ki, Əzrail rəmzi ilə Izrail rəmzi eynidir ki, bu da Allaha ən yaxın mələklərdən (nurdan yaranmış) biridir və rəvayətə görə o kosmik ölçüdədir və işıqda xüsusi lojada əyləşmişdir. 

Əzrail rəmzinin Izrail/Oziri-El/Azər-eli rəmzləri ilə eyniliyi, digər tərəfdən o deməkdir ki, bu varlıqlar, qədim Misir yazılarında qeyd olunan – Allahın ilkini olan Oziri/Azər adlı kəbirlər nəslidir. Bu növ insanları pir Əman adi insanlardan əvvəl yaratmışdır və onların sayı Misir yazılarına görə, 120 min nəfərdir (islamda 124 min). 

Qeyd etmək istərdik ki, qədim Misirin Gierakonpol şəhərinə nəzir kimi verilmiş və hakimiyyət rəmzi olan ucu toppuz əsanın üstündə Som şahı və «400 min iri buynuzlu, 1422 min xırda buynuzlu və 120 min əsir» rəmzləri qeyd olunmuşdur. Buradakı Som rəmzi onu göstərir ki, bu heyvan və insanlar məhz Səma elini, yəni Göy dünyasını təşkil edən varlıqların ruhlarıdır. Əgər Göy aləminin yaradılmasında bu heyvanların ruhlarından istifadə olunmuşdursa, buradakı «120 min əsir» rəmzi altında Göydə Amon Allahın ətrafını təşkil edən Əzrail-qəmərlər nəzərdə tutulmalıdır. Bu rəmzlərin Gierakonpol şəhərinə -hakimiyyət mənasında ucu toppuz əsa rəmzində nəzir kimi verilməsi onu göstərir ki, bu qüdrət mənasında olan arilər dünyası bilavasitə Gierakon-pol [GR-KN], yəni Gelarküni [G(L)R-KN] şəhəri ilə bağlıdır. Burada El (elat) rəmzi əvəzinə şəhər mənasında Pol rəmzi yazıldığı üçün mənbədə Gelarküni yerinə Gierakon-pol yazılmışdır və s. [41; 306-308]. Bu 120 min övliya, yeraltı dünyanı tikəndən sonra bir-birini öldürüb ruhlar dünyasında ölümsüzlük qazanmışlar. Mənbələrdə kimmir/qamər kimi qeyd olunan bu div sifətli nəhənglər, öləndən sonra müxtəlif adlarla da adlanmağa başladılar. Deməli, taxtı daşıyan mələklər deyəndə, Qəzali bilavasitə Allahın ilkini olan Azərilər (Oziri/Osiris) nəslini, yəni rəhmətə getmiş pirlərin ruhlarını nəzərdə tutur. Məhz bu ilk yaradılmış varlıqların ruhları 5000 ildən artıqdır ki, insanların o dünyaya köçməsinə «köməklik» edirlər. 

S. Q. Xuk müxtəlif xalqların əfsanələrini tədqiq edib yazır ki, orijinalda «etdim», «yaratdım» mənasını daşıyan qədim yəhudi sözü, «Kahin kodeksi»ndəki müvafiq sözdən fərqlənir, amma bu söz dulusçu fəaliyyətinin təsvirində işlənən sözdür. Yaranış haqqında müxtəlif Mesopotamiya əfsanələrində insanın yaradılması magik hərəkətlər kimi təsvir edilir. Bu magiya vasitəsi ilə hansısa Allahlar, birgə qərara gələrək gildən insan yaradırlar ki, o Allahlara xidmət etsin [96; 98, 99]. Belə çıxır ki, Allah insanı məhz dulusçu dəzgahında yaratmışdır və bu zaman onun ətrafında köməkçi Allahlar da olmuşlar. Bu fikir yəhudi mənbələri ilə də təsdiqlənir. Yaradılış haqqında «Insan yaradaq» hekayəsinə təfsir verən ravi Levi deyir: «Sixnindən olan ravi Yexoşua, ravi Levinin adından [deyir]: «Onlar – bağ və əkilmiş ağaclar arasında yaşayan dulusçulardır (yaradıcılar); Şahın yanında onlar şahın işi üçün yaşayırdılar [8; IPar.4:23]. Onların şahın işi üçün Şahın yanında yaşaması [o deməkdir ki] – şahlar şahı olan Şahın, Müqəddəs Allahın yanında möminlərin ruhları yaşayırdı və O dünyanı yaradarkən onlarla məsləhətləşirdi» [20; 111]. Deməli, Allah insanı yaradarkən onun köməkçiləri də olmuşdur. Bu haqda Əflatun özünün «Timey» əsərində yazır: «Allahlara yaranış verdikdən sonra Kainatın yaradıcısı onlara müraciətlə dedi: «Allahlar Allahları! Mən sizin yaradıcınız (demiurq) və hər şeyin atasıyam, məndən yaranan heç zaman məhv olmayacaq, çünki mənim iradəm belədir…. Indi mənim sözümə qulaq asın. Nə qədər ki üç ölümlü nəsil hələ doğulmamışdır, və hələ əmələ gəlməmişlər, Göy tam olmayacaq: çünki o bütün növ canlı varlıqları özündə saxlamayacaq, bu isə onun üçün vacibdir ki, bütöv tamamlanma baş versin. Lakin əgər bu varlıqlar yaranarlarsa və məndən həyat alarlarsa, onlar Allahlara bərabər olacaqlar. Beləliklə, onların ölümlü olması və Kainatın hər şey olması üçün təbiətinizə uyğun olaraq, mənim potensiyama bənzətmə ilə, necə ki, sizin öz yaranışınız baş vermişdir, canlı varlıqların yaradılmasına başlayın. Hərçənd, lazımdır ki, onlarda ölümsüzlüklə bağlı olan eyni adlı və Ilahi [başlanğıc] adlanan nə isə olmalıdır ki, o, həqiqət arxasınca gedənlərə yol göstərsin. Buna görə Mən sizə yaranışın başlanğıcını və toxumunu təqdim edirəm; qalanları ilə siz özünüz məşğul olub, ölümlülük ilə ölümsüzlüyü birləşdirib canlı varlıqların yaranışını qurtarın, sonra onlara qida hazırlayın, qidalandırın və onları qaytarın, ölümdən sonra isə onları yenidən özünüzə qəbul edin» [1; 41B,D,S]. Belə çıxır ki, Allah - qamərlər adlandırılan Allahları, onlar isə öz növbəsində «düşünən insan» (Homo sapiens) adlandırdığımız indiki insan nəslini yaratmışlar. 

Biz yuxarıda Filondan sitat gətirib yazdıq ki, Filona görə də insan deyəndə Tövratda iki insan növündən danışılır ki, bunlardan biri Göy [8; Bıt.1:27], digəri isə yer [8; Bıt.2:7] insanıdır. Göy adamı Allahın obrazından yarandığı üçün məhv olmur və yerə aidiyyəti yoxdur, yer adamı isə qanunsuz materiyadan yaranmışdır ki, onu Musa peyğəmbər kül adlandırmışdı. Buna görə də Filon deyir ki, Göy insanı əllə düzəldilməmiş, Allahın obrazı ilə nüsxələnmişdir (möhürlənmişdir). Yer adamı isə usta vasitəsi ilə düzəldilmişdir [34; 110].

Göy adamının, yəni Allahların özlərinin yaradılması haqqında Əflatun bunu bildirir: «Məcburiyyət nəticəsində yaradılmış yuxarıda adları çəkilən şeyləri  Demiurq, ən gözəl və yaradılmışların ən yaxşısını öz əlinə aldı və özünü təmin edən kamil Allah yaratmaq fikrinə düşdü; şeylərin xas olduğu səbəblərdən O köməkçi kimi istifadə etdi, buna baxmayaraq, hər yaranmışı yaxşıya doğru özü istiqamətləndirirdi… Hər şeylərin vəziyyəti tam qanunsuz halda idi və məhz Allah onların hər birini öz-özü və bütün mənada, yəni ki, onların nisbətdə və ölçüdə aid olduğu bütün digər şeylər ilə razılaşdırdı. Bu vaxta qədər onlarda bənzər şey olmamışdı və yalnız təsadüfi üst-üstə düşmələr var idi və bizim od, su və digər adlandırdığımız şeyləri heç nəyə aid etmək mümkün deyildi: Allah ilk dəfə bütün bunları qanunlaşdırdı və sonra isə bunlardan bizim kainatı – ölməz və ölümlü, bütün digər canlıları özünə daxil edən vahid canlı varlığı düzəltdi. Belə ki, Ilahi varlıqları Demiurq özü yaratdı, ölümlülərin yaradılmasını isə özünün yaratdığına həvalə etdi» [1; 68E, 69V-S]. Əflatunun yazdığından belə çıxır ki, Allahlar nəsli bilavasitə ilkin materiyadan yaradılmış və magiya vasitəsi ilə onun «surəti çıxarılaraq» çoxaldılmışdır və s.

Ərəbi yazır: «Budur, Musa, o öldürülənlərin məcmusuna çevrilmişdir ki, onlar – Musadır və bütün onlar üçün təyin edilmişlər, onların ruhlarının hazırlığına uyğun Musaya keçib onda olmuşdur. Musa Allah tərəfindən belə ayrılmışdır və ondan əvvəl bu iş heç kim üçün olmamışdır. Musa müdrikliyi saysızdır və mən Allahın köməyi ilə bu bölümdə onları, Mənim ağlımı Allahın Ilahi qüvvəsi idarə etdiyi kimi şərh edəcəyəm. Deməli, mənə deyilənlərə əsasən mən bu bölümü belə başlamalı idim: Musa, çoxlu ruhların məcmusu kimi, hərəkətverici qüvvələrin mərkəzi kimi doğuldu, çünki balaca, böyüyü hərəkətə gətirir» [15; 25]. Bu isə o deməkdir ki, dünyanın yaradıldığı zaman yaradılmış Musa peyğəmbərin ruhu, «dünyanı» və onun rəmzi olan yeraltı tikilini tikib qurtarandan sonra öldürülənlərin, yəni qamərlər adlandırılan Allaların ruhlarının məcmusuna, onların təcəssümünə çevrilmişdir. Bu qamərlər [QMR] islamda eyni zamanda «Rəhim» [R-HM] rəmzi ilə Mehdiyə də aiddir. Çünki axirətə qədər dünyanı Allahın əmri ilə onun əshabələri olan mələklər nəsli idarə edirsə, axirətdən sonra hakimiyyət Mehdinin ruhuna, yəni o zamanın sahibinə verəcək. Bu isə o deməkdir ki, kəbirlər, yəni cəbraillər nəslinin rəmzi olan Mehdi (Musa, Isa, Məhəmməd obrazları) obrazı bilavasitə Cəbərutda, yəni «Allahın mövcudluğu» (sakin) olan keçid ölkəsində – iki dənizin birləşdiyi Atlas/Tilos torpağında yaranmalıdır. Məşhur rəssam Salvador Dali özünün «Yeni insanın yaranmasını seyr edən geopolitik oğlan» əsərində, ikinci Adəmin yaranacağı yeri dünya xəritəsində çox dəqiq göstərmişdir (şəkil 52). 

                                                                                      

 

                                                                                                  52. Salvador Dali. «Yeni insanın    

                                                                                                     yaranmasını seyr edən geopolitik oğlan» 

Qədim Misir yazılarında Mehdi obrazı Osiris-Nu – «On (Nun suları) şəhərində olan Osiris» kimi də qeyd olunur və bildirilir ki, yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Osiris Nu Ilahi prinsipdir və o Ra-ya məxsus ureret tacını axtarır və məhz o, Ra-nın ətrafında olan Ilahi varlıqların birinin kamil bədənində öz bəxtində lazımi qədər güclüdür. Osiris Nu yerdə də, ölüm şahlığında da güclüdür: və Osiris Nu - Ra kimi hər səhəri gün öz gücünü saxlayır [18; 571]. 

Biz yuxarıda Mahmud Kaşğaridən sitat gətirib bildirdik ki, Allahın dediyinə görə, Onun Şərqdə türk adlanan ordusu var və hansı xalqa qəzəbi tutsa, bu ordunu onların üzərinə göndərir. Quran məhz bu ordunu nəzərdə tutaraq yazır: «Göylərin və yerin ordusu Allahın ixtiyarındadır. Allah yenilməz qüvvət və hikmət sahibidir!… Allah onları Öz mənəvi gücü və ordusu ilə qüdrətləndirdi ki, siz onu görməmisiniz…» (Quran, 48:7, 9:40). Əgər biz Şərq simvolunun - Sührəvərdinin «Göy aləmi» mənasında olmasının, «türk» rəmzinin isə bilavasitə kamillik yolunu tutmuşlara şamil edilməsini nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, buradakı «türk» adı altında məhz qeyd etdiyimiz ilk insanların, yəni yaradılışda Allahın köməkçiləri olmuş kamil Allahların ruhları nəzərdə tutulmalıdır. Çünki, bilavasitə onlar dünyanın ən kamil varlığı olmuş və öləndən sonra Allahın ətrafını təşkil edən (taxtı daşıyan) mələklərə çevrilmişlər. Nəzərə alsaq ki, məhz türk xanı Göydə Allah tək Allah yaratmasını iddia edir, onun ordusunun da türklərdən ibarət olması ideyası bizə yalan görünməməlidir. 

Quranda məhz mələklər «Allahın türklərdən ibarət ordusu» kimi qeyd edilir: «Və budur, siz Allahdan kömək dilədiniz və O sizə cavab verdi: «Mən sizin köməyinizə bir-birinin ardınca gələn min mələklə çataram!... Yoxsa onlar Allahın bulud kölgələri içində mələklərlə gəlməsini gözləyirlər. Və bütün işlər həll olmuşdur və işlər Allaha qayıdacaqdır… O gün, Göyün buludlarda parçalanacağı və mələklərin dəstə-dəstə endiriləcəyi gün, bütün həqiqi hakimiyyət (Mülk) yalnız Rəhmana məxsus olacaqdır: kafirlər üçün isə çətin gün olvacaqdır!» (Quran, 8:9, 2:210, 25:25,26). Bu sitata görə, Allahın türk-mələklərdən ibarət ordusu məhz axirətdə yerə enəcək və yerdə insanları mühakimə edəcəklər.

Türklər haqqında danışanda Umar b. əl-Xəttab demişdir: «O elə bir düşməndir ki, dalınca qovmaq olmur və onlardan bir şey qazanc əldə etmək mümkün deyil» [70; 85]. Əl-Cəhiz yazır: «Türklər yaltaqlıq, yalan, riyakarlıq, xəbərçiliyin, böhtanın, ikiüzlülüyün, hiylənin, yaxınlarına qarşı lovğalığın nə olduğunu bilmirlər, öz yoldaşlarını sıxışdırmırlar. Onlar küfr etmir, şıltaq hisslərin onlara üstün gəlməsinə imkan vermir, izah  üçün pul götürmürlər. Onların qüsurları və əzablarının səbəbi vətən həsrəti, səyahətə meyllilik, hücumlara olan ehtiras, talana meyl və öz adət ənənələrinə güclü bağlılıqdır. Bundan başqa onlar qələbələrin sevincini və bəhrələrini, qənimətlərin miqdar və qiymətliliyini, səhralı çöllərdə qəhrəmanlıqları, o örüşlərdəki səyahəti xatırlamağı sevirlər ki, onların uzun müddət fəaliyyətsizliyi üzündən vaxtı ilə göstərdikləri şücaət unudulmasın və onların kəsərli silahları kütləşməsin. Onlardan kimsə hər hansı sahədə uğur qazanmışsa bu sahəni atmır, əgər kimsə hər hansı bir işi sevmirsə ondan yapışmır [70; 88]. Türklərin qovmağın və onlardan qazanc əldə etməyin qeyri mümkünlüyü, onları səhrada yaşamaları, vətən həsrəti çəkmələri və s. xüsusiyyətləri göstərir ki, həqiqətən də «türk» adı altında adi insanlar yox, Göy səhrasında ömürlərini davam etdirən ruhlar nəzərdə tutulur. Ibn Xassul yazır: «Zəncirdən azad olan türk ordunun başında durmayanadək və ya hacib olmaq şərəfinə nail olmayanadək və ya böyük ordunun komandiri və orduda sözü ötən ordubaşçısına çevrilməyənədək, özünü məmnun hesab etməyəcəkdir [70; 112]. Burada zəncirdən azad olma rəmzi deyəndə, bədəndən azad olan ruh nəzərdə tutulur ki, məhz ondan sonra o, Göydə öz lazımi yerini tutur. 

Məhəmməd peyğəmbər türklər haqqında demişdir: «Nə qədər ki türklər sizə toxunmamışdır, onlara toxunmayın», «Türklər, mənim xalqımdan, onun Mülklərini alan ilk insanlar olacaq» [70; 22]. Lakin Cəhiz bildirir ki, türklər «xəlifin müdafiəçiləri» və «islamın dirəyi» olmuşlar [70; 26]. Xəlifənin müdafiəçiləri və islamın dirəyi olan Allah ordusunun - Məhəmməd peyğəmbərin Mülkünü alması qeyri-məntiqidir. Bu isə o deməkdir ki, burada Məhəmməd peyğəmbərin yerdəki yox, Göydəki Mülkünün, yəni ruhlar dünyasının alınacağından söhbət gedir ki, bu da axirətdə – «torpaqların dəyişdiriləcəyi» vaxt olmalıdır. 

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, mənbələrdə «türk» deyəndə, tərikə yolu ilə mələyə çevrilmiş sufi türüklər nəzərdə tutulmalıdır ki, məhz onlar Allahın xəbər gətirən mələklər nəslidir. M. Xorenatsinin Tork, yəni türk rəmzi ilə Anqelea rəmzini eyniləşdirməsi yazdıqlarınmıza daha bir sübutdur. 

Mələk rəmzi türk tayfası olan «məmlük» adında qalmışdır və Faruq Sümərə görə, məmlük sülaləsi Ərmənşahlar, yəni Ra-Əmanın (Rəhman) Şah nəslidir: «Ərmənşahlar türk məmlükləri sülaləsidir. Bu türkmən evinin ən tanınmışı artuklardır. Artuklar Məlik şahın dövründə baş komandandan biri olan Artuk bəgdən başlanır. Artuk bəgin atası Aksuk komandan titulu (salar) daşıyırdı. Artuk bəgin oğlu Sökmən türkmənlər arasında çox hörmətli adam idi» [126; 148, 178]. Ra-Əmanın, yəni Amon-Ra Allahının məmlük nəsli olması, bu tayfanın mələyə çevrilmiş sufi türükləri nəsli olması deməkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, mənbələrə görə eranın XIII – XIV əsrlərində  Misirdə Baxarim məmlükləri (və ya Baqerilər) hökmranlıq edirdilər [2; 599]. Məmlük rəmzi «Allahın qulu» mənasındadır ki, onun sinonimi də «əbd», yəni «bodi» – «tam kamilliyə» çatmış, «ekstaz vəziyyətində görən» deməkdir. Quranın 16-cı surəsində «əbd» rəmzi «məmlük» kimi verilmişdir. IX əsrdən sonra isə qul rəmzi əvəzinə qulam sözü işlənməyə başlandı ki, qul-qulam rəmzləri «gel-gelam» deməkdir və bu rəmzlər də yazdığımız kimi bodi vəziyyətində Göylərə səyahət edən gel tayfalarına aiddir. Və məhz onlar yerdə Allahın qulları, qulamları sayılırlar.

Mələk sözü yunan və yəhudi dilində xəbərverən (müjdəçi) mənasında olunaraq çox vaxt insanlara şamil edilir [8; Luk.7:24, 9:52]. Ümumi mənada istifadə olunanda bu söz mənəvi varlıqlar və onların qulluğu haqqında anlayış mənasını daşıyır. Belə ki, Allah məhz onların vasitəsi ilə öz iradəsini həyata keçirir və bu məqsədlə onları öz alətinə çevirmişdir. Müqəddəs yazı və rəvayətlərdən isə bilirik ki, onlar bizim dərrakəmizidən daha üstün bilik və paklığa malikdirlər [108]. Islamda Mələk [MLK] rəmzi – «məlaikə» kimi yazılır və «Allahın əmr və sərəncamlarını icra edən qulları» deməkdir. Onlar oddan (nurdan) yaradılmışlar və islamın qanunlarına görə, möminlər mələyə də inanmalıdırlar (Quran, 15,16,39-41 sur.).

Lakin mələk [MLK] rəmzi eyni zamanda «Mülk» [MLK] və «Malik» [MLK] kimi də oxunur. «Mülk» sözü mənbələrdə «hədsiz hakimiyyət», «mülkiyyət» mənasında işlənir. Quranın 67-ci surəsi «əl-Mülk» adlanır və burada bildirilir ki, Mülk Allaha məxsusdur – «əl-Mülki Lillah» (Quran, 67:1). Digər yerdə isə Quran yazır: «De: «Ey Mülkün sahibi olan Allah! Sən Mülkü istədiyin şəxsə verirsən, istədiyindən Mülkü alırsan, istədiyini yüksəldir, istədiyini alçaldarsan. Xeyir yalnız Sənin əlindədir. Sən hər şeyə qadirsən... Şeytan ona pıçıldayıb dedi: «Ey Adəm, sənə əbədilik ağacını və köhnəlib xarab olmayan bir Mülk göstərimmi?» (Quran, 3:26, 20:120). Burada Mülkün istədiyinə verilməsi, Allah Mülkünün axirətdə Mehdiyə vərəsəliklə verilməsi mənasındadır. Şeytanın əbədilik ağacını Mülklə birlikdə qeyd etməsi, Mülkün - şeytan mənasında olan ilkin materiyada yerləşməsi deməkdir. Deməli, Allahın öz Mülkünü kiməsə verməsi, Onun ilkin materiyada olan ruhlar dünyasını verməsi deməkdir.

Malik rəmzi Əhdi-Ətiqdə [8; Çis.24:20] Amalik kimi qeyd olunur və bu xalq ilk yaradılmış xalq hesab edilir ki, onların adları yer üzündən silinmişdir [8; 1Çar.30:17, 1Par.4:43]. Mənbələrə görə, Amalik tayfası ərəb tayfası olmuşdur. Islamda «Maliki» təriqəti məlumdur ki, onun banisi Imam Malik Ibn Anas əl-Əshabi hesab edilir. Malikilərin banisinin əl-Əshabi adlandırılması, malik/mələk (türklər) rəmzləri altında peyğəmbərlərin əshabələrinin nəzərdə tutulması deməkdir. Malik həm də cəhənnəmi idarə edən və onun qapısında duran mələkdir. Lakin Malik [MLK] rəmzinin eyni zamanda Allahın adlarından biri olması onu göstərir ki, mələklər nəslinin banisi elə Rəhman Allah, yəni Ərmən məmlüküdür. 

Mənbələrə görə, Arsakın məlikliyindən biri – mərkəzi Orekavanda (Ərkivan) olan Gülüstan məlikliyi - Gülüstan qalasında yerləşmişdi. Buradakı Gülüstan rəmzi Gel eli (Gelarküni) deməkdir ki, Gülüstan da «Gelistan» – «gellər», «angellər», yəni «mələklər» (məlik=mələk) mənasındadır. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Isidor Xarakskiyə görə əbədi od, «Arsakın ilk dəfə şah elan olunduğu» Asaak şəhərində saxlanılırdı və əl-Kufiyə görə də Arşak yeri Ərdəbil şəhərindən təxminin 45 km. yol məsafəsindədir. Ərdəbildən 45 km. məsafəsindən olan yer indiki Masallı rayonunun Ərkivan qəsəbəsinə yox, Yardımlı rayonun Gilar kimi qeyd olunan Gelarküniyə, yəni Gelistan ərazisinə düşür. 

Digər tərəfdən, məlik rəmzi qədim mənbələrdə «malikum» (finikiya dilində «malk», yəhud. «melek», ərəb. «malikun» (şah), akkad. «malkum» - «hökmdar», «knyaz») kimi qeyd olunur və Ebla hökmdarlarının titulu kimi göstərilir. Malikum rəmzi mənbələrdə «en» şumeraqramması ilə qeyd olunur ki, bu da Ebla malikumunun, şumerlərin «en»i kimi bərəkət ilahəsinin kahini olması deməkdir və onlar «nomun» sitayiş başçılarıdır. Onların mənbələrdə Allahın sərkərdələri hesab edilən – luqalları var idi [41; 216, 220]. Luqal rəmzi El-Gel, yəni Gel-eli mənasındadır ki, bu rəmz sonrakı mənbələrdə «xəlil/xulul» və s. kimi yazılır. Bu rəmz isə yazdığımız kimi, «Allahla vəhdət» səviyyəsinə qalxmış Gel nəslinin bəglərinə aiddir ki, erməni mənbələrinə görə, Gelə gələn Gelam burada məskən salmışdır və Gelam [GLM] rəmzi də məlik [MLK] (mələk/malik və s.) rəmzi mənaca eynidir.

Iohann Şiltbergerin «Avropa, Asiya və Afrikaya səyahət» kitabına görə, Malik - cənnətin və ondan axan çayların sahibi, mağaralar keşikçisi, Quru ağacın sahibidir: «Mən həmçinin, baş şəhərini yerli sakinlərin Misr adlandırdığı Ərəbistanda da olmuşam.  Ərazisində 12 min ev olan bu şəhər şahlar şahı və bütpərəstlərin başçısı hesab edilən şah-sultanın iqamətgahıdır.... Bundan sonra Malik Əşrəf adlanan biri şah oldu və o Ruma, bütün xaçpərəst və digər torpaqlara toya dəvətnamə göndərdi. Bu məktublarda o özünü bu titulla adlandırırdı: «Biz, Abun-Nəsr, Karfaqeni saxlayan, alicənab  sarasinlərin sultanı, Sevillanın sahibi, Ilahi böyüklüyün məskəni Yerusəlimin, Kappadokiyanın sahibi, Iordanın sahibi, Şərqin, qaynayan (çağlayan) dəniz mənbəyi sahibi, Vifleemin, sizin müqəddəs Qızın, bizim qardaş qızı və onun oğlunun, bizim Nazaretli Nəvəmizin doğulduğu yerin sahibi, Sinayın, Tell al-farasın və Iosafat vadisinin sahibi, mərmərlə işlənmiş yetmiş iki qala ilə əhatə olunan Qermon dağının sahibi, uzunluğu 400 mil olan və 72 xalqın yaşadığı böyük meşənin sahibi, cənnətin və ondan axan çayların suvardığı bizim Kappadokiyanın sahibi, mağaraların keşikçisi, Qazariyanın qüdrətli imperatoru, Quru ağacın sahibi və Enox  (Idris) və Ilyanın, eləcə də ilk keşiş Ioannın və  Bağdad xəlifəsinin qapalı Braxmaniyadakı qəbrlərinin olduğu Şərqin, Cənubun, Qərbin sahibi, Aleksandriyanın mühafizəçisi və yetmiş iki dilin kəşf edildiyi Babil qalasının banisi, bütün xaçpərəst, yəhudi, müsəlmanların (mətn. Məhəmmədilər) imperator və şahı, və Allahların qırıcısı» [149; 36, 37]. Belə çıxır ki, Allahın yerdəki Mülkünün sahibi olan Malik elə Rəhman Allahın obrazıdır.

Burada «Quru ağacın sahibi» rəmzi birinci dünya ağacının axirətdə rəmzi olaraq quruması mənasındadır ki, onun yerinə yeni, Məsihin dünya ağacı gəlməlidir. Bu ikinci dünya ağacı isə mənbələrdə məhz birinci ağacdan cücərmiş yeni budaq kimi göstərilir (şəkil 53). 

                                                                                  

                                                                         53. Miniatürlər. Qurumuş «Dünya ağacı»nın 

                                                                                        yenidən göyərməsi. Mehdi və Amonun 

                                                                                         obrazları

Əbu əl-Ala Ibn Xassul «Türklərin digər döyüşçülərdən üstünlüyü və böyük sultanın mövcudluğunun qədir qiyməti» əsərində, türklər haqqında yazır: «Dünyada, məqsədlərinə nail olmaq üçün onlar (türklər – F. G. B.) qədər dəyanətli, inadcıl insanlar yoxdur. Allah onları şirlər kimi, enlisifətli, yastılanmış burunlu, iri əlli, nadinc xasiyyətli yaratmışdır» [70; 112]. Əbu Zubeyd ət-Tainin təsvirində də türk - qorxağın ürəyində vahimə, ruhda dəhşət, cəsurun qoçaqlığını öldürən şirdən də dəhşətli görkəmdə təsvir olunur [70; 85]. 

Abdulla b. Abbas bildirir ki, - «Xilafəti mənim törəmələrim idarə edəcək o vaxta qədər ki, onların qüdrətini - qırmızı sifətli döymə dəmirdən hazırlanmış qalxana oxşar insanlar sındıracaq». Abu Xurayr da təsdiq edir ki, «Məhkəmə saatı o vaxta qədər başlamayacaq ki, enli sifətli, kiçik  gözlü və yastılanmış burnu olan insanlar, öz atlarını Dəclə sahillərində buxovlamaq üçün gəlməyəcəklər». Peyğəmbərin sözlərinə görə də, «Məhkəmə saatı o vaxta qədər başlamayacaq ki, kiçik gözlü, yastılanmış burnu və dəmirdən hazırlanmış qalxana bənzər qırmızı sifəti olan türklər gəlməyəcək» [70; 24]. Lakin Qurana görə bu gələnlər Yəcuc və Məcuc nəslidir: «Hər hansı bir şəhər lənətlənmişdisə, biz onu məhv edirdik, ona görə ki, onsuz da onlar, o vaxta  qədər ki, Yəcuc və Məcuc azad olub bütün təpələrdən cummayacaq, dönməyəcəklər (Quran, 21:95-96). Belə çıxır ki, türklər elə Yəcuc və Məcuclardır. Sonrakı ərəb müəllifləri də bildirirlər ki, «Yəcuc və Məcuc iyirmi iki tayfadan ibarətdir ki, onlardan yalnız türklər Zülqərneynin ucaltdığı divardan bu tərəfdə qalmışlar». Qeyd etmək lazımdır ki, Qurana görə, Makedoniyalı Iskəndər (Zülqərneyn – iki buynuzlu) Qoq və Maqoqu dünyanın axırına qədər  qovmuş və burada, mədəni insanları onlardan qorumaq üçün divar ucaltmışdır. Guya ki, türk adı da, Iskəndərin «Utrukuhum» (onları qoyun qalsın!) sözlərindən yaranmışdır [70; 25]. Bu isə o deməkdir ki, türklər həqiqətən Yəcuc və Məcuc nəslidir və onların, Iskəndər qarşılarını almaq üçün tikdiyi divardan bu tərəfdə qalan qoludur. Inama görə türklərlə, od və qılıncla, güc və məcburiyyətlə dünyanın bütün torpaqlarını fəth etmiş Zülqərneyn də bacarmamış və məhz onun sözü olan «onlara toxunmayın» sözlərindən türk adı yaranmışdır [70; 96, 159]. Əl Fakih əl-Həmədaninin  «Izvestiya o stranax» kitabına görə isə, türk xalqlarından karluk və xəlləclər, digər türklərdən fərqli olaraq çayın bu sahilində yaşayır [70; 44]. Bu isə o deməkdir ki, qədim mənbələrdə türk deyəndə bilavasitə karluk və xəlləclər (xallux) nəzərdə tutulmalıdır. Digərləri isə yazdığımız kimi doqquz-oğuz (tuquzquz) ölkəsinə keçəndən sonra Yabaqu-xallux, yəni  baqa/boq - bəglik fazasına yüksəlib Allaha çevrilmişlər. Türk dünyasının Şərqində yerləşən bu Yabaku (Ya-bəg) tayfası Çin mənbələrində «qolelu», «kololu», yəni «xəlil/xulul» – «Allahla vəhdət təşkil edən» adlandırılır. Və yazdığımız kimi, Allah öz gizli adını, yəni öz sirlərin bilavasitə onlara açmışdır.

Abu Usman Əmr ibn Bəhr əl-Cəhiz – Əl-Fəth B. Xaqana müraciətnaməsi olan «Türklərin ləyaqətləri və xəlif ordusundakı digərlər haqqında» yazısında xüsusi qeyd edir ki, türklərin həyatı, Xulvan dağlarının bu tayında daha qısadır [70; 86]. Bu isə o deməkdir ki, Iskəndərin tikdiyi divarın bu tayı elə Nuhun subasmasının keçmədiyi Xulvan dağının bu tayıdır və buradakı türklər, yəni karluk, xallux (xəlləc), o taydakı, yəni ruhlar dünyasında yaşayan Yəcuc və Məcuclara nisbətən az yaşayırlar.

Əl-Cəhiz türklərin keçdiyi çay vadilərini, dar cığırı və körpünü qeyd edərkən, xüsusi nəzərə çatdırır ki, onlar buranı – «ayaqlarını atlarını böyrünə sıxaraq, cəsurcasına irəli tullanır və sonra ulduz kimi o tərəfdən çıxır» [70; 81]. Əl-Cəhizin bu deyimi ona işarədir ki, iki dünya arasında, yəni Bərzaxda yerləşən dar cığırdan o biri dünyaya düşən türk, ulduz kimi o dünyanın ali varlığına çevrilir. Eyni mənalı mətnlərə qədim Misir yazılarında da rast gəlmək olar ki, burada da Göy əhli olan ruhlar (mələklər) ulduz adlandırlırlar: «Səni salamlayıram, ey Iunuda olan ulduzabənzər ilahilərin [hökmdarı] və Xer-Axadakı Göy varlıqları… Sən Göyün yuxarı həddində ulduzabənzər Allahların əhatəsində səyahət edirsən. Sən  gecə Göyündə dövr edirsən və ulduzlarla görüşürsən» [18; 359, 748]. Mətnlərin birində yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Səni salamlayıram, Xat-da, Antepdə və Xat nom-unda yaşayan Xat! Sizi salamlayıram ey Pe şəhərində yaşayan ov ilahələri, siz Göy torpaqlarısınız, siz ulduzlarsınız və siz pivə və qoğal gətirən Ilahi varlıqlarsınız, siz bilirsinizmi ki, nəyə görə Pe şəhəri Qora verilmişdir?» [18; 529]. Bu mətndə möhür gözləyən evin gözətçisi Nu Mehdi obrazındadır və onun Pe şəhərinin, yəni Pta Allahının təşkil etdiyi Atumun Qora verilməsinin səbəbini bilir. Buradakı Antep [N-TP] rəmzi elə Napat [N-PT] mənasındadır ki, bu da Xat rəmzi ilə, yəni «Xuda» – «Allah» mənasındadır. Digər bir mətndə isə deyilir: «Səni salamlayıram ey Osiris, mən sənin məbədgahının qulluqçusuyam və sənin Ilahi evində yaşayanlardan biriyəm: və sən öz əmrinin sözlərini deyirsən. Qoy sənin iradənlə mən Duatda yaşayanların üzərindən nur saçan kimi yüksəlim və qüdrətli ulduz kimi olum, hansına ki, Duatda ona məxsus olan şeyləri gətirirlər. Icazə ver ki, Ra-nın oğlu kimi Duatdan keçim və icazə ver ki, Atum kimi nura ucalım [18; 703]. Burada da Mehdi obrazında olan, Osirisdən, onun kimi olması üçün köməklik istəyir. Mətnlərin birində möhür gözləyən evin gözətçisi yenilməz Nu, özünü gecə gələn adlandırmaqla bilavasitə Mehdi rolunda çıxış etməsini təsdiq edir: «Mən gecə nur saçan Ra Allahıyam. Kim ki onun ardınca gedəcək Tot Allahının müşayətində yaşayacaq və o ona qaranlıqda Qorun çıxmasını verəcək. Yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Osiris Nu-nun ürəyi razı qalmışdır, çünki o da o varlıqlardan biridir və onun düşmənləri Ilahi prinsiplərlə məhv edilmişdir. Mən Ra-nın ardınca gedirəm və mən dəmir silah aldım» [18; 568].

Maraqlı haldır ki, Quranda da «gecə gələn» obrazı «Türk» kimi qeyd olunur. Belə ki, Quranın 86-cı surəsi «Tarik» (Türk) adlanır ki, bunu «gecə gələn» mənasında tərcümə etmişlər. Burada da bildirilir ki, gecə gələn insan ulduz kimi doğulacaq və qaytaran Göylə, yarılan yerin arasında olacaq. Eyni zamanda Quranın 53-cü surəsi «ən-Nəcm» adlanır və «Ulduz» kimi tərcümə olunur ki, buradakı nücum [N-CM] rəmzi qam [QM] rəmzindən yaranmışdır. Qam (Xam) rəmzi isə qədim mənbələrdə qamərlər, yəni Mehdi obrazı ilə bağlıdır. Quranın 92-ci surəsi «əl-Leyl», yəni «Gecə» kimi tərcümə olunmuşdur. Leyl rəmzi sufizmdə iki el mənasındadır ki, bu da «Yerdəki və Göydəki ellər» mənasında olduğu üçün Leyl rəmzinin bilavasitə Mehdiyə aid edilməsi başa düşülməlidir. Eyni fikri Quranın 103-cü surəsi olan «əl-Əsr», yəni «Axşam çağı» surəsinə də aid etmək olar. Başqa bir ayədə isə deyilir ki, «Gecənin bir vaxtı qalxıb, yalnız sənə məxsus olan namaz qıl – bəlkə sənin Allahın sənə «təriflənmiş məqama» yüksəldə!» (Quran, 17:79). Burada gecənin bir vaxtında namaz qılınması və «təriflənmiş məqam»a yüksəldilmə rəmzləri də axirətdə gələn Mehdiyə aid edilir ki, Ibrahim peyğəmbər kimi, o da bəglik məqamına yüksələcəkdir və s.

«Kitabi - Dədə Qorqud»da, ulduza çevrilən bu ruhlar «alnında altun işıq cübbəsi olan», «ağ işıqlı alplar» adlandırılır və epizodların birində Uruz atasına – «başımda qunt işıqlar saxlardım sənin üçün» deyir ki, burada işıq rəmzi məhz ruhla birləşən ilkin materiya mənasındadır. Digər yerdə insan taleyinə son qoyan bu Əzrail nəslinin gəlişi haqqında belə yazılır: «Dəniz kimi qaralıb gələn nədir?. Od kimi şılayıb, ulduz kimi parlayıb gələn nədir? - Qara dəniz kimi yayqanıb gələn kafərin ləşkəridir, gün kimi şılayıb gələn kafərin başının işığıdır. Ulduz kimi parlayıb gələn kafərin cidasıdır» [4; 105, 95, 70]. 

Qədim Misir yazılarında və Tövratda ulduz rəmzi, dünyanın yaradılması ilə əlaqədar qeyd olunan Günəş, Ay və ulduz rəmzləri mənasındadır ki, burada Günəş – Amon Allahı, Ay - axirətdə gəlməli olan Mehdi, ulduzlar isə Allahın nurdan yaratdığı 120 min peyğəmbərlər mənasındadır. M. Seyidova görə, Günəş Ay, Ulduz - Göydən şüa ilə düşmüş qızın övladlarıdır: «Başında atəş, şüa saçan çələng, xal (men) olan qızın övladlarının adları Gün, Ay, Ulduzdur» [68; 262, 263] Bu isə o deməkdir ki, Göydən şüa ilə enmiş qızla evlənmiş Oğuz xaqanın obrazı elə Amon Ra Allahının obrazıdır. Aya sitayiş türk xalqlarında da məlumdur və onlarda «Ay-Tenqri» - Ay Allahı ifadəsi mövcud olmuşdur [50; 76]. Strabonun yazdığına görə isə albanlar da ən çox Aya sitayiş edirdilər (Strabon XI:4/7). Deməli, türklər Ay rəmzli Mehdinin ruhuna da sitayiş edirmişlər. Belə çıxır ki, türklər həqiqətən də kəbirlər, yəni Allahın ilk əvvəl xüsusi yaratdığı varlıqlardır ki, onların yalnız bir qolu Xulvan dağında bu tərəfdə qalmışlar. 

Bildirmək istərdik ki, mənbələrdə «Dar əl-xilafə», yəni «xəlifənin iqamətgahı» eyni zamanda «Dar əl-amma» - çadır mənasındadır ki, buradakı çadır  - Göydə yaradılmış ruhlar dünyası deməkdir [70; 75, 155]. Yazılanlara görə, Aşinasın türk sərkərdələrindən biri «xəlifin sarayının qapısından Məqrib sərhədlərinə qədər sahib olmuşdur» [70; 26]. Burada xəlifənin qapısından deyəndə, iki dünyanı ayıran divar sərhəddindən, Göydəki ruhların çadırının axırına qədər olan məsafə başa düşülməlidir ki, bu sərkərdə rəmzi altında da Mehdi dayanır. 

                                                         Xorasan

Mənbələrin yazdığına görə, ərəblər hesab edirlər ki, Xorasanda məskunlaşqmış türklər onlardan yaranmışlar. Buna, birbaşa olmasa da Ibn Əl-Fakih, Əl-Cəhiz və s. tarixçilər bu və ya digər formada yazmışlar və burada Keturanın övladları olan türklərin Qoq və Maqoqlarla eyniliyi də qeyd olunur [70; 139].

Digər tərəfdən, Rəbb/Ərəb rəmzi da, yazdığımız kimi, «Ra-Ba», yəni «Ra - Günəşi ilə birləşmiş Ba - ruhu» mənasını verir ki, bu da özlüyündə Rəb (Rəbb) – «Allah» deməkdir. Deməli, ərəb dili deyəndə də Allahın dili, yəni ilkin materiyanın dili başa düşülməlidir ki, bu da insanların dünyaya səpələnməməsindən əvvəlki vahid dili mənasındadır. Abu Usman Əmr ibn Bəhr əl-Cəhizin əl-Fəth B. Xaqana müraciətnaməsi olan «Türklərin ləyaqətləri və xəlif ordusundakı digərlər haqqında» əsərində deyilir ki, - «Ismail qeyri-ərəb oğlu olduğu halda, dönüb ərəb oldu. Çünki Allah onun dil və boğazını, heç bir hazırlıq və məktəb keçmədən düzgün ərəb nitqinə uyğunlaşdırdı. Sonra onun «ərəb olmayan təbii keyfiyyətlərinə son qoydu və onun bədəninə, məharətlə - lazımi vəziyyətdə düzəltdiyi və uyğunlaşdırdaraq vacib forma verdiyi vacib hissələri köçürtdü. Daha sonra O - ona, onların təbii xüsusiyyətlərini verdi, ona - onların obraz və keyfiyyətlərini verdi, ona - onların alicənablığını, qürurunu və onların daha da alicənab, daha da ali, daha da adlı-sanlı və daha da yüksək olmağa meylliliyini verdi. Allah bunu, onun xüsusi peyğəmbərlik missiyasına sübut kimi etdi. Onun hamıdan çox bu mənşəyə hüququ vardı və bu mənşədə ən ləyaqətlisi oldu. O, bunu - Ibrahimi, özünün törətmədiklərinin atası etdiyi kimi etdi» [70; 71].

Əl-Cəhizin bu yazısından belə çıxır ki, burada ərəb deyəndə söhbət kiminsə milliyətindən yox, bir formada olmuş insanın, dəyişdirilib digər forma almasından gedir. Yəni, burada Ismail rəmzi altında Mehdinin ruhunun, bədəndən çıxıb ilkin materiyanın «dilini» dərk etməsindən və 124 min peyğəmbərin xüsusiyyətlərinə uyğunlaşmasından danışılır. Əl-Cəhiz Ismail haqqında yazdıqlarını dəqiqləşdirmək üçün əlavə edir: «Bütün möminlər, o cümlədən uşaq və kəmağıllar, cənnətə girəndə - hazırlıqsız, uzun təhsil  və məsləhət almadan -  dərhal cənnət sakinlərinin dilində danışmağa başlayırlar. Ismailin ata məsləhəti, himayəçi və analığı olmadan birdən-birə ərəbcə danışdığına cahillər necə də təəccüblənəcəklər. Belə bir sualı cahil bir kaxtanit adnanitə verə bilər, çünki məhz kaxtanit üçün bu sual çətindir. adnanitlər isə asanlıqla qənaətbəxş və həqiqətəuyğun cavab tapa bilərlər. Eyni zamanda kaxtanilər Kaxtanın peyğəmbər olmasına iddialı deyillər (Allah onlara belə möcüzə qismət etsin). Allah torpaq çirkabından müəyyən hissə yaqut, müəyyən hissə qızıl, mis və ya qurğuşun, müəyyən hissə bürünc və ya dəmir, müəyyən hissə toz, müəyyən hissə isə gil və ya kuporos, oxra, mərgümüş, qurğuşun oksid, kükürd, bitum, sink, ammonyak və ya maqnit yaratdığı kimi, insanları da bölmüşdür. Kim yerdə olan mineral və qiymətli daşların miqdarını hesablaya bilər? Əgər məsələ bizim dediyimiz kimidirsə o zaman banəvi xorasanlıdır. Əgər xorasanlı maulyadırsa (mövla – F. G. B.), maulya isə ərəbdirsə, onda xorasanlı, banəvi, maulya və ərəb bir vahid təşkil edirlər. Bu o deməkdir ki, onları yaxınlaşdıran keyfiyyətlər, onları fərqləndirən keyfiyyətlərdən daha çoxdur və həm mahiyyətcə həm də şəcərə ağacına görə onlar sıx bağlıdırlar. Əlqərəz, türkləri xorasanlı və xəliflərin mavaliləri (mövla – F. G. B.) hesab etmək olar. Beləliklə, türklərin ləyaqət və hörməti hamı tərəfindən qəbul edilir və onların şərəfi başqalarının şərəfini artırır [70; 72]. Əl-Cəhizin yazdığından belə çıxır ki, həqiqətən də ərəb dili deyəndə cənnətdə danışılan dil, yəni ilkin materiyanın vahid dili başa düşülməlidir və ərəblər də Göydə yaşayan cənnət əhlidirlər. Ərəblərin xorasanlılarla eyni olması isə o deməkdir ki, burada Xorasan rəmzində ərazi mənasında Xor/Qor Allahının dünyası olan ruhlar dünyası başa düşülməlidir. 

Qurana görə də ərəb dili deyəndə ilkin materiyanın vahid dili nəzərdə tutulur. Quran yazır: «Və həqiqətən bu aləmlərin Rəbbinin göndərdiyidir. Onunla sənin ürəyinə, açıq ərəb dilində Ruhul-Əmin endi ki, sən xəbər gətirənlərdən olasan. O həqiqətən ilkinlərin kitabındadır!» (Quran, 26:192-196). Buradakı Ruhul-Əmin rəmzi Cəbrail kimi tərcümə olunsa da, bu rəmzin sufi mənası «Əminin ruhu», yəni Amon Allahının ruhudur. Amon Allahının ruhunun enməsi ilə insanın xəbər gətirənlərdən olması, bu ruhun bilavasitə vəhy mənasında olması deməkdir. Deməli, ərəb dili deyəndə ilkin materiyanın vahid dili başa düşülməlidir. Quran digər yerlərdə yazır: «De: «Ruhul Qüds onu Rəbbindən haqq olaraq endirdi ki, iman gətirənlərə səbat versin və müsəlmanları doğru yola yönəldib, xoş xəbərlə müjdələsin!... Rəhman və Rəhim tərəfindən endirilmiş!. Ərəbcə Quran olaraq bilən bir tayfa üçün ayələri müfəssəl izah edilmiş bir kitabdır!... Biz onu ərəb Quranı etdik ki, bəlkə siz ağıla gələsiniz. O Bizdəki kitabların anasındadır. O ucadır, müdrikdir!» (Quran, 16:102, 41:2,3, 43:3,4). Bütün bu ayələrdə Quran deyəndə - elm, bilik rəmzində «ağıl» obrazı nəzərdə tutulur ki, biz yuxarıda «ağıl» rəmzinin Mehdinin rəmzi olmasını yazdıq. Deməli, Quranın endirilməsi, dünyanın yaradılması zamanı yaradılan «ağıl» obrazının endirilib insanda təcəssüm etməsi başa düşülməlidir ki, bu obraz da yalnız anlayan bir tayfada, yəni yalnız və yalnız Allahın sevimlisi olan bəglər nəslində zühur edə bilər və s.

Əl-Cəhiz yazır: «Abna doğumuna görə xorasanlıdır, məvali isə – onların vəziyyətinə və öz düşüncəsinə görə, ərəbdir. Əgər  bilsəydik ki, Zeyd Amranın pozğun əlaqələrinin bəhrəsindən (nəticəsidir) başqa bir şey deyil, onda  onun Amranın qanı qanından, canı canından olmasına əmin olmağımıza baxmayaraq onu oğulluq haqqından məhrum edərdik. Eyni cür peyğəmbər də öz arvadlarını möminlərin anası etdi, baxmayaraq ki, bu arvadlar onları (möminləri) doğmamış və onlara ana südü verməmişlər. Quranın bəzi qiraətlərində onun arvadları onların anaları, o özü isə onların atası adlandırılır. Görün o necə deyir -  Sizin atanız Ibrahimin xalqı. Körpəyə döşündən süd vermiş qadını o ana hesab edirdi, ərin arvadını, bu ərin başqa arvaddan olan uşağının anası, uşağı tərbiyə edəni onun atası, eyni ilə ata tərəfindən əmisini də onun atası hesab edirdi. Və onlar hamısı onun qulları kimi onun dediyini icra edirlər. O öz istəyi ilə kimini ərəb, kimini qeyri-ərəb, kimini Qüreyş, kimini isə zinc edə bilər. Eyni ilə O istədiyini kişi, qadın və ya hermofrodit, yaxud ümumiyyətlə kimisə seçərək nə kişi, nə qadın nə də hermofrodit edə bilər. O məhz bu cür öz yaratdıqlarının ən nəcibləri olan mələkləri yaratmışdır. O Adəmi yaradaraq ona nə ata nə də ana vermədi. Adəmin yaradılmasında o gildən istifadə etdi və Adəm öz mənşəyini məhz  gildən götürür [70; 71]. Əl-Cəhizin qeyd etdiyi, Abnanın doğumuna görə xorasanlı olması o deməkdir ki, burada Abna deyəndə söhbət Ba/Ban ruhundan gedir ki, onun doğuluşu, ruhun – ruhlar dünyasına girdiyi andır. Deməli, insan öləndən sonra onun ruhu Göydəki ruhlar dünyasına qalxır ki, bu dünyanın bir adı da Qor/Xor aləmidir. Belə çıxır ki, Abnanın doğumuna görə Xorasanlı olması onun Xor dünyası olan ruhlar dünyasında ikinci dəfə doğulması deməkdir ki, biz bu haqda aşağıda yazacağıq. Buradakı məvali rəmzi isə «mövla» mənasındadır ki, məvalilərin «vəziyyətinə və öz düşüncəsinə görə ərəb» olması, yerdəki mövlaların, yəni sufi pirlərinin daxili vəziyyətindən asılı olaraq, onların Xor/Qor aləmini, yəni ekstatik vəziyyətdə Göydəki dünyaya səyahəti mənasındadır. Deməli, abna/bənəvi deyəndə birdəfəlik Xor/Qor aləminə köçmüş və orada yaşayan ruh, məvali/mövla deyəndə isə türk mövlaların «suluq vəziyyəti», yəni Xor/Qor aləmi səyahət etmələri başa düşülməlidir. Nəhayət, «türkləri xorasanlı və xəliflərin mavaliləri» hesab edilməsi o deməkdir ki, həm Göydə yaşayan qamərlər və həm də ora səyahət edər xəliflər, yəni gel pirləri türklərdir. Bu isə o deməkdir ki, türklər deyəndə bilavasitə Midiya maqları nəzərdə tutulmalıdır ki, tarixdə məhz onlar «dağ və səhralarda dolaşan qüdrətli midiyalılar» adlanmışlar. Peyğəmbərin öz arvadlarını möminlərin anası etməsi o deməkdir ki, burada möminlərin ruhları peyğəmbərin ruhudan yaranmışdır ki, peyğəmbər deyəndə nəzərdə Amon Allahı tutulmalıdır. 

Əl-Cəhiz yazır: «Sən dedin: «Xorasanlılar və türklər – qardaşdırlar. (Onların) ölkələri birdir, Şərqin (bu) hissəsi üçün (göydən gəlmiş) Əmrləri də və bu regionun taleyi də birdir, ayrı deyil, üst-üstə düşür, ayrılmır, onların kökləri əzəlidir, əgər ki, bir deyilsə də, bir-biri ilə bağlıdır, onların yaşayış məskənləri də, eyni yer deyilsə də, bir-birlərinə uyğundur və onlar hamısı, əgər ki, bir-birlərindən fərqli cəhətləri və xüsusiyyətləri varsa da xorasanlıdırlar…  Sən təsdiq edirsən ki, türklərlə xorasanlılar arasındakı fərq - məkkəli ilə mədinəli, köçəri ilə oturaq, dağlıq ərazidə yaşayanla aranda yaşayan və s. kimidir… Daha sonra sən hesab edirsən ki, türklər bu insanlara, onların geneoloji əlaqəsinə əsasən bənzəmişlər və ona görə də öz fərqli cəhətlərini və onlara verilən ləyaqət keyfiyyətlərini saxlayıb ərəb olmuşlar. Türklərin, Əbd Manafın ləyaqətli törəmələri və Həşim nəslinin yaxşıları olan məvali - Qüreyş seçilmişləri kimi, vəziyyətləri - atın sifətindəki almacıq sümüyü, iri döşlü qızın boynundakı boyunbağı, bədən üçün ruh kimidir. Onlar önə çıxmış burun (coğrafi), dəvənin böyük güvəni, ağ gil, parlayan mirvari, yaşıl çəmən, təmiz əyarlı qızıl kimidir. Və onlar öz əlaqələrində mavalilərə bənzəyib ərəb mənşəli əsilzadə oldular. Məhz bu keyfiyyətlərinə görə, onlara üstünlük verilmişdir.  Bu keyfiyyətlərlə böyüklüyündən, qədimliyindən asılı olmayaraq, başqa heç bir keyfiyyət, dəyər və şöhrət müqayisə edilə bilməz. Sən iddia edirsən ki onlar mənşəcə uzaq olmayıb, çox yaxındırlar və məhz bu yaxınlığa görə xəlifə və imamlara kömək, itaət, canıyananlıq və məhəbbətə nail olunur [70; 59, 61].

Biz, yuxarıda qeyd etdik ki, Xorasanda «müəllim – tələbə» (şeyx, mürşid - mürid) institutu vardı ki, burada Allahın dərkinin mistik yoluna, yəni tərikə yoluna qədəm qoyan türüklər, yəni neofitlər müxtəlif tərikə cəmiyyətləri yaratmışdılar. Lakin burada xorasanlılarla türklərin qardaş olması və onların ölkələrinin də bir olması deyəndə Xorasan rəmzi altında – Istəhrinin, birləşdirib bir ölkə kimi baxdığı «Ermənistan, Arran və Azərbaycan» başa düşülməlidir ki, buradakı Mələkütdə, yəni Göydəki Ermənistanda əsasən qamərlər, yerdəki Azərbaycanda yaşayan midiya türkləri olan maqları yaşayırdılar. Türklərin Qüreyş seçilmişləri ilə münasibəti və buradakı «atın sifətindəki almacıq sümüyü», «iri döşlü qızın boynundakı boyunbağı» və nəhayət «bədən üçün ruh» rəmzləri o deməkdir ki, burada Xorasanlı deyəndə məhz, «kainat atının bədənində» və ya «qadın» rəmzli ruhlar dünyasında yaşayan qamərlər nəzərdə tutulur ki, onlar Göy aləminin ruhu mənasında, o dünyanı idarə edənlərdir.

Xorasan rəmzi mənbələrdə Xəzər dənizinə də aid edilir ki, mənbələrdə «Bəhri Xəzər», yəni Xəzər dənizi - «Bəhri Xorasan» adlandırılır. Biruni isə «bəhr», yəni «bexar» rəmzini Xorasandakı «budasfa», yəni «buddist» adlanan şamanlarla, yəni - kamilliyə çatmış, ekstaz vəziyyətində görən «bodi maqları» ilə bağlayır. A.Mets bu şamanları sufi şeyxi kimi təsvir edir və əl-Xucvirinin sözlərinə əsaslanıb yazır ki, «tək Xorasanda mistikada o qədər istedadlı üç yüz sufi şeyxi var ki,onların biri belə böyük uğurla bütün dünyaya kifayət edərdi» [125; 237]. Təbəri isə Xorasan deyəndə Iranın Şərq Sepəhbudluğunu, yəni Aranın Şərq ölkəsini nəzərdə tutur. Belə çıxır ki, Xorasan rəmzi ekstatik vəziyyətdə görmə ilə, sufiliklə bağlı olan rəmzdir.

Herodot özünün «Taliya» kitabında Xorasan rəmzini «Xorasmi» kimi qeyd edir və bildirir ki, Asiyada dərə var ki, hər tərəfdən dağlarla əhatə olunmuşdur və bura beş çığır yolu vardır. Bu dərə nə vaxtsa Xorasmiyalıların olmuşdur və xorasmiyalıların, girkanlıların, parfiyalıların, sərəngli və famaneylilərin sərhəd torpağlarında yerləşir. Fars hakimiyyəti dövründə bura fars şahına tabe olmuşdur. Bu dağlardan axan Akes çayı bu xalqların torpaqlarına bərəkət verir (Herodot, III/117). Herodotun Xorasan rəmzi haqqında «Taliya» kitabında xəbər verməsi, bu rəmzlə bağlı olan ərazinin - Tala, yəni Tilos/Delos ərazisi kimi qeyd olunan Talış dağlarında olması deməkdir. Bu dağlardan axan çayın «Akes» adlanması isə onun Oğuz, Xaos adlandırılan və ilkin materiya mənasını verən dirilik suyunun məhz bu dərədən yer üzünə axması mənasındadır. 

Q. Qeybullayev Xorasan rəmzi ilə bağlı araşdırma aparıb bildirir ki, Albaniya ərazisində adları Qoroz, Xurs, Xursan, Xoros, Xorus, Qeros toponimlərində qalmış tayfa yaşamışdır. Ilk orta əsr mənbələrinə görə, Şaberandan aşağı hissədə Xursan ərazisi mövcud olmuşdur. Eqişe (V əsr) və s. erməni mənbələrinə görə, Albaniyada qat, qav, qluar, xrsan və s. tayfalar yaşayırdılar [50; 71]. Bu mənbələrdə xrsan, yəni Xorasan rəmzi bilavasitə qluar, yəni Gilarla (Gelarküni), qat adlanan quti/xuda və s. tayfalarla birgə çəkilir. Lazar Parbesi (V əsr) isə Xursanı «sərhəd qalası» adlandırır. M. Kalankatuatsi bunu Albaniyanın «Qoroz qalası» kimi qeyd edir. VI əsr hadisələri ilə bağlı Xursan şəhəri «Dərbandnamə»də qeyd olunur. Menandr bunu Xorutzan kimi göstərir. VII əsr erməni mənbəsində Albaniyadakı bu toponim Xorsvem, yəni «xors qayası» kimi göstərilir. IX – X əsrlərin ərəb mənbələrində Xorasan - Xors, Xurs, Xirs kimi yazılır. X əsrin anonim mənbəsində Xursan Dərbəndlə Şirvan arasında yerləşir və Xursanın sahibi isə Xursanşah titulunu daşıyır. Yazılanlara görə, Xursan sonradan Məhəmməd ibn Yəzid  tərəfindən Şirvana birləşdirilmişdir. Qeyd etmək vacibdir ki, əl-Məsudi (IX əsr) Albaniyanın məhz bu şahlığını Xorasan adlandırır [50; 129-131]. Eyni zamanda Albaniyanın Lpin əyalətinin hakiminin adı Xurs kimi göstərilir [50; 462]. Lpin deyəndə təbii ki, burada söhbət Alpan rəmzindən gedir. 

Digər tərəfdən mənbələrdə Qardmanın da hakimi Xurs adlandırılır [50; 461]. Orta əsrlərdə Qardman xanlığı mövcud olmuşdur ki, hakim Cavanşirin zamanında bütün Albaniyanı əhatə etmişdir və orada Qardman qalasından da söz açılır [50; 187]. Alban tarixində isə qardmanlılar ifadəsi mövcuddur. Qardman adı Gürcüstanda Qardabani toponimi kimi qalmışdır. Alban tarixində (I/27) deyilir ki, «Mesrop Maştos Qardman hakimi Xurs vasitəsi ilə  bu ərazinin əhalisini xristiana çevirdi». Xristian [XR-STN] rəmzinin Xorasan mənasını verən Xorutzan [XR-TZN] rəmzi ilə eyni mənalı olmasını nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, xristian rəmzi də Xorasanlı mənasındadır. Buradakı Qardman rəmzi də Qor, yəni Xor Allahının dünyası mənasındadır ki, Qardman rəmzi Qor+Ata+Əman kimi açıqlanır.

 Erməni mənbələrinə görə, Xorasanda Apr-Şaxr kimi tanınan Apar şəhər və ölkəsi olmuşdur ki, bu da digər yerlərdə Girkaniya hüdudlarında ari, yəni ərənlər vilayəti hesab edilir. Sebeosa görə Apr-Şaxrtos vilayətində Xroxte, yəni Xorxud – Qorqud şəhərciyi yerləşirdi. Apr rəmzinin qədim misirdəki pirao, yəni firon və onun ocağı olduğunu nəzərə alsaq, aydın olar ki, Apr-Şaxr ilk fironun – «Kitabi - Dədə Qorqud»un həsr edildiyi Qorqudun şəhər – dövlətidir. Digər tərəfdən, Şaxr/Şəhər rəmzi Sakar rəmzi ilə eyni mənalıdır. Bu isə öz növbəsində ölüm şahlığının rəmzi sayılır. Deməli, Apr-Şaxr rəmzi deyəndə Pir-Sakar, yəni qədim Misirin ölüm şahlığı – ruhlar dünyası başa düşülməlidir.

Abdulqazi «xorasanlı» deyəndə iç salorları nəzərdə tutur. Onun yazdığına görə, peçeneqlərdən biri Salor Qazanın anasını zorlayır və ondan Irek doğulur: Irekin oğlu Arıklı «iç salorların» əcdadı sayılır [72; 593]. Oğuzların tarixində  Xorasana köçmüş «400 çadırdan ibarət olan oğuz elatından» söhbət açılır. Xorasan Talekanı isə Iranın kənar hüdudu hesab edilir. Bildirmək istərdik ki, «iç salor» deyəndə iç Oğuz nəzərdə tutulur. Burada «salor», yəni «salur» [SL-R] rəmzi sufiliyə görə rəsul [R-SL] rəmzi ilə eyni mənalıdır. Bu isə o deməkdir ki, buradakı Qazan xan obrazı rəsul əleyhissəlamın, yəni peyğəmbərin obrazıdır. Irek rəmzi isə Kor (Xor), yəni Qor Allahı mənasını verir və bundan Arıklı [R-KL]– Kelar [KL-R] əmələ gəlmişdir; sonuncu isə müxtəlif mətnlərdə müxtəlif şəkildə – Raxil, Rakel, Arakel, Irakl, Irkalla və s. rast gəlinir. Mənbələrdəki 400 çadırdan ibarət oğuz elatı deyəndə isə «Göyü çadır rəmzində ruhlar dünyasına çevirmiş oğuz eli» başa düşülməlidir.

Xorasan rəmzini daha yaxşı başa düşmək üçün oranı sakini olan bənəvinin sözlərinə nəzər salaq: «Bənəvi dedi- Bizim əslimiz, bizim dövlətimizə başlanğıc vermiş Xorasandandır. Məhz burada, sinəsi ilə həqiqətə yol açmaq, öz şöləsi ilə üfüqü tutmaq üçün uzun sürən xəstəliyi sağaltmaq, sağalmaz dərdə şəfa vermək, səfalətdən qurtarmaq və korluqdan sonra nur vermək üçün ilk dəfə çağırış səslənmiş, bu qüdrətli buynuz böyümüş, bu güclü diş çıxmış, şəffaf sulu bulaq fəvvarə vurub geniş dənizə çevrilmişdir. Mənim qollarımdan biri xəlifatın paytaxtı və uzun səfərlərdən sonra dayanacaq olan Bağdaddadır. Çağırışa hay verən insanlar və tərəfdarların övladları da (nəsilləri) buradadır. Bu Irak (Iraq) Xorasanı, bu xəlifin iqamətgahı və ehtiyatların saxlanıldığı yerdir» [70; 67]. Burada qeyd olunan bütün rəmzlər Xorasan rəmzinin adi şəhər adı olması yox, insanı kor vəziyyətindən, yəni insanı heyvan səviyyəsindən çıxaran məkan kimi qeyd edilir ki, bu da Xorasanın – dünyanın yaranması rəmzi ilə eyniliyinə işarədir. Xorasanın «Irak Xorasanı» adlandırılması isə Xorasan rəmzinin Irak rəmzi ilə eyni mənalı olması deməkdir. Əgər nəzərə alsaq ki, Irak rəmzini Xorasan rəmzi ilə Kor/Qor/Xor rəmzi birləşdirir, razılaşarıq ki, Xorasan deyəndə qədim Misirin Xor Allahınin rəmzi başa düşülməlidir. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, qədim mənbələrdəki Xorasan rəmzi indiki Xorasan şəhəri ilə yox, bilavasitə Azərbaycan ərazisində yaradılmış şahlıqla bağlıdır və bu şahlığın yolu iki dünya arasına qoyulmuş qayadan, yəni daşdan başlayır.

Əl-Cəhiz yazır: «O xorasanlıların sözlərinə işarə edir. Biz nakiblər və nakib oğullarıyıq, biz əslzadə nəslindənik, biz hələ nakiblərin meydana gəlib əsilzadəlikdən dəm vurduğu vaxtdan əvvəl, hələ qələbənin uzaqda olduğu və maskaların atılma, təkiyyudan imtina zamanının yetişmədiyi bir dövrdə moizələrlə çıxış edirdik. Məhz bizim hesabımıza bizim düşmənlərimizin şahlığı məhv edildi və bizim hamilərimizin şahlığı isə bərqərar oldu. Lakin biz məhv və sürgün edilmədik, zərbələr altında əyilmədik, iti qılınclarla parçalanmadıq və müxtəlif işgəncələr altında sınmadıq. Bizim köməyimizlə Allah ürəklərə şəfa verdi və dirçəltdi. Bizim 12 nakib və 70 seçilmişimiz var idi. Biz «çuxur müharibəsi»nin iştirakçıları və onların oğullarıyıq, biz döyüşçülərin «bərabərləri» və «bərabərlərin» övladlarıyıq, biz ilk olaraq çağırışa hay verib təmimilərə örüş (otlaq) verdik. Biz Xarranın əldə edilməsini başa çatdırdıq və Çubinin tərfdarları olduq. Bizim nərəmiz heyvan nəriltisinə bənzərdir və biz azad hərbi zümrəyik. Biz ölkələr zəbt edir, əhalini öldürür və düşmənləri bütün vadilərdə məhv edirdik. Biz bu dövlətin sadiq qulluqçuları, onun çağırışlarının carçıları və onun dayaqlarının özülüyük – məhz biz bu tufanı (Nuhun tufanını – F. G. B.) qoparmışıq. Ənsarlər 2 cür idi – hansı  keçmiş zamanlarda peyğəmbərə kömək etmiş aus və xəzrəclər və peyğəmbərin sonrakı nəsillərinə kömək edən xorasanlılar. Bizi belə atalarımız böyüdüb və biz də öz övladlarımızı bu ruhda böyüdürük. Beləcə biz - bizi tanıdan şəcərə və sadiq qaldığımız din əldə etmişik. Bizim eyni tərzdə olmaqla yanaşı müxtəlif yollarımız var. Biz şiələr kimi tanınırıq, lakin itaətkarlığı təbliğ edir, bunun uğrunda ölür və öldürürük. Bizim əlamətlərimiz qeyd edilmiş, geyimlərimiz isə məlumdur. Biz qara işarətlərə, dəqiq rəvayətlər və ötürülən hədislərə sadiqik. Biz zalım hökmdarların şəhərlərini dağıdır, ölkəni zülmkarların əlindən alırıq. Amoriylərin tutulub ram edilməsi, rəqib döyüşçülərin  qırılması, onların övladlarının əsir götürülməsi haqda söylənilən bütün rəvayət, hədis və xəbərlərin hamısında bizdən danışılır. Çünki onlar haqda deyilib – «onların saçları qadın saçına, geyimləri isə kahin geyiminə bənzəyir». Deyilənlər həyata keçdi, söylənilən öncəgörmələr çin oldu…» [70; 61-62]. Əl-Cəhizin bu rəmzlərinin hər birinin açması, müxtəlif zamanlarda keçirilmiş rituallarla bağlıdır ki, onları açması çox dərin və müxtəlif səviyyəlidir. Ümumi nəticə isə odur ki, burada «türklər» deyəndə məhz 12400 qamər, yəni peyğəmbər başa düşülməlidir ki, dünyanın bütün möcüzəli işlərini məhz onlar Amon Allahının başçılığı altında görmüşlər və «ərəb» deyəndə də bilavasitə rəbb, yəni Allahlan nəsli olan bu türklər başa düşülməlidir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, Hegel özünün «Ruhun fəlsəfəsi» kitabında, Qafqaz irqinin müsəlman əhalisini ən ali insan kimi göstərir və qeyd edir ki, inkişafın əsas səbəbkarları məhz onlardır [199; 63-64]. Lakin o buradakı pir, bəg, seyid, ağa, şıx  və s. müqəddəsləri «ərəb» adlandırır ki, həqiqətdə onun dövründə Qafqazda ərəb dilində danışan xalq olmamışdır.

Lakin ərəb [RB] sözünün kökündə durmuş rabi/ravi [RB/RV] rəmzi eyni zamanda yəhudilərə də aid edilir. Əgər «Kitabi - Dədə Qorqud»da yəhudi ərənləri «əvrən» rəmzi ilə qeyd olunursa, digər mənbələrdə onlar ibrani/ibri/əvrə və s. rəmzlərlə tanınırlar. Sufizmdə ibri/əvrə [BR/VR] rəmzi ərəb [RB] rəmzi ilə eynidir. Ümumiyyətlə, qəbul olunmuş fikrə görə, ərəblərlə yəhudilər bir kökdəndir. Belə çıxır ki, həqiqətdə bütün bu rəmzlər altında bir nəsil – «Günəş Allah» olan Amon-Ra nəsli nəzərdə tutulmalıdır ki, yəhudi deyəndə də bilavasitə bu seçilmişlər nəsli düşünülməlidir. 

Biz yuxarıda yazdıq ki, A. Kestler kitabında onlarla sitatlar gətirib sübut etmişdir ki, əsil yəhudilər indiki Iordan ərazisindən yox, arilərin vətəni olan Qafqazdan çıxmışlar. Ərəb mənbələrinə görə də «yəhudi» deyəndə Xəzər xaqanı və onun köməkçiləri olan bəglər nəzərdə tutulurlar. 

Əhdi-Ətiqə görə, assuriyalılar yəhudiləri Midiya şəhərlərinə köçürdülər [8; 4Çar.17:6]. Müqəddəsi də qeyd edir ki, Xorasanda və Midiyada yəhudilər çox, xristian isə azdır [125; 42, 43]. Tövrata görə, Izrail (Israil) yəhudiləri - amoreylər, yəni marlar torpağı olan Iazər, yəni Azər torpaqlarında yaşayırmış və onlar amoreyləri qovub onların kəndlərini tutdular [8; Çis.21:32]. B. A. Turayevə görə də amoreylər, yəni mar-midiyalıların ölkəsi Aziru, yəni Azər şahlıdır [5; 304]. Belə çıxır ki, Azər adı hələ qədim dövrlərdə marlar, yəni midiyalıların torpaqları olmuşdur və «Izrail» adı da «Azər-eli» kimi oxunmalıdır.

Digər tərəfdən, türklərin Ibrahim peyğəmbərin nəsli olması haqqındakı rəvayətlərə Təbəri (1/248), ibn əl-Ibri, ibn əl-Fakih və s. əsərlərində rast gəlinməsi fikrimizin doğruluğunu sübut edir. Ibrahim peyğəmbərin atası Azərin adının mənbələrdə «Farra» və «Tarik» kimi də qeyd olunması o deməkdir ki, o məhz tərikə yolu ilə tam kamilliyə çatmış və Farra, yəni «firon-Günəşə» çevrilmişdir. Lukanın Incilində isə Ibrahimin atası Azər yox, Lazar kimi göstərilir [8; Luk.16:22-25]. Burada Ibrahim özü - «Ibrahim qucağı» adlanan yerlə assosiasiya olunur ki, bura da «Bərzax» mənasında iki dünyanın birləşdiyi yerdir və burada insanlar məhkəmə olunurlar. Lukanın yazısından belə çıxır ki, o dünyanın məhkəməsinin sorğu-sualını da Ibrahim özü verir, yəni Ibrahim peyğəmbər burada Allah rolunda göstərilir [36; 15].

Bildirmək istərdik ki, «Kitabi - Dədə Qorqud» abidəsindəki ərənlərin əvrəni, yəni arilərin seçilmişlərinin «Qayı» tayfa adı, Bibliyada «müqəddəs qoyi», yəni «müqəddəs xalq» adlandırılır. Digər mənbələrdə isə «Qayı» rəmzi – Axayi kimi yazılır və yunan dövləti kimi qəbul edilmişdir [8; Deyan.8:12, Rim.16:5, 1Kor.11:10]. Iran mənbələrində «Qayı» rəmzi - «Key» (Key Kavus, Key Xosrov və s.) kimi yazılır və Kəyan taxtının sahiblərinə aid edilir. Biruniyə görə, nəhənglər nəsli olan Kəyanilər Iraqa gələndə Məqrib əhalisi onları xaldey adlandırdılar [195].

Nüfuzlu Əhdi-Ətiq araşdırıcılarına görə, xaldey deyəndə təkcə xalq yox, eyni zamanda həyatını astorologiya və magiyaya həsr etmiş xüsusi kahin təbəqəsi nəzərdə tutulur. Biruni qeyd edir ki, xaldey şahları elə farsların Əhəmənilər nəslidir. Əhəməni rəmzi mənbələrdə «Haxamanişi» kimi yazılır və «Haq Əmanın issi», yəni «Allah Əmanın ruhu» kimi açıqlanır. Əl-Yəqubiyə görə, Azərbaycan və onun ətrafının əhalisi Əl Azəriyyə və Əl Cavidaniyyə parslarının qarışığıdır [172; 59]. Burada pars rəmzi – «pir issi» (fars – firon ruhu) , yəni pir ruhu mənasındadır. 

M. Xorenatsi qeyd edir ki, fars şahı Peroz Roma dövlətinə soxuldu və buna görə də «Peroz», yəni «Müzəffər» ləqəbini aldı. Əvvəllər isə o yunanca «Valeqesos» adlanırdı. Deməli, Peroz ad yox, parfiya şahının müzəffərlik ləqəbidir ki, onun əsil adını yunanlar Valeqesos (ermən. Valarş) kimi göstərirlər. Bu isə o deməkdir ki, Roma kimi qeyd olanan Irəm elinə, yəni Göy dünyasına daxil olan və onu özünə tabe edən Valeqesos – Peroza, yəni «Per/Pir ruhuna» - «firona» çevrilmişdir. Valeqesos rəmzi  «Val-Sisaka», yəni «Göy dünyasının ruhu» kimi yozulur. Valeqesosun erməni variantı «Valarş» kimi qeyd olunur ki, bu da «ərşdəki ruh eli» (ərş-Ba-el) kimi açıqlanır və bu rəmzi Aşşur-Val (Osiris-Val) kimi qəbul etmək lazımdır.

Qədim yunan mifologiyasına görə, farsların əcdadı Pers – Perseyin və Andromedanın oğludur. Midiyalılar isə  Eqeya və Medeyadan törəmişlər [50; 340]. Digər tərəfdən, Andromeda [NDR-MD] rəmzi də «Neter-Mida» [NTR-MD] kimi açıqlanır ki, bu da «Midiya Allahı» fikrini ifadə edir. Deməli, «pars» deyəndə Amon Allahının ruhu ilə Muta aləminin birləşməsindən əmələ gələn Atum Allahı başa düşülməlidir. Buradakı Eqeya rəmzi isə «Qayı» (Oq/Aqu/Oğuz) tayfası mənasındadır.

Strabon xaldeyləri (kəldani) Ərəbistan sərhəddində yaşayan tayfa kimi göstərir. Digər yerdə o, müasir xaldeylərin [XL-D] qədimdə xalib [XL-B] adı ilə tanındığını bildirib, Homerin onları «qalizon» [QL-ZN] adlandırdığını qeyd edir (Strabon XII:3/19, 20). Əgər xaldey (kəldani) rəmzi gel-ata fikrini ifadə edirsə, xalib (gel-ba) və qalizon (gel-issin) rəmzləri gel ruhu fikrini ifadə edir. Herodot xaldeyləri Assuriya ordusundakı bölmə kimi göstərir. I. Əliyev isə yazır ki, Ksenofont xaldeyləri, Ermənistan dağlarının yaxınlığındakı «Karduş təpələrinin azad və döyüşkən xalqı» kimi təsvir edir. Mifoloji lüğətdə qeyd edilir ki, Mesopotamiya və xaldey astroloqları maqlar hesab olunur və ən qədim dövrdən onlar, Midiya və Fars ölkəsinin kahin təbəqəsinin nümayəndələri sayılır. Digər tərəfdən, Strabona görə, qədim dövrdən fəlsəfə və astronomiya ilə məşğul olan kahinlər bilavasitə Geliopolda, yəni gellər şəhərindəki məhəllədə yaşayırdılar [7; 58]. Ən qədim ovsunlar da Geliopol kahinləri tərəfindən tərtib olunmuşdu [18; 310]. Əflatun isə xüsusi nəzərə çatdırır ki, dövləti də məhz gel elinin filosofları idarə etməlidir: «Dövlət, əgər rəssamlar onu ilahinin nümunəsitək çəkməmişdirsə, heç vaxt çiçəklənə bilməz... Nə qədər ki, dövlətin hökmdarı filosoflar tayfasından deyil, yaxud nə qədər ki, bizim təsvir etdiyimiz dövlət quruluşu həqiqətdə bərqərar olmayıb - nə dövlət, nə də vətəndaşların bədbəxtliklərinin sonu olmayacaq. Cəsarətlə bildirməliyik ki, ən dəqiq müdafiəçilər kimi filosofları qeyd etmək lazımdır» [193; 6] . Bu isə o deməkdir ki, nə qədər ki, dövləti, Allahın himayə etdiyi gel nəsli idarə etmir, Amon Allahı o dövləti qorumayacaq və bu dövlətin başından bəlalar əksik olmayacaq. 

Mənbələrdə Urartu Allahları siyahısında Xalda darvazası və Xalda darvazasının Allahları haqqında məlumat verilir. Çox qürətli silaha malik olan Xalda müharibə Allahı, Urartu dövlətinin və şahının himayədarıdır [220; 302]. Əsas var-dövlət, Urartu şəhəri olan Musasirdəki (müqayisə et: Missir/Misir) Xaldanın məbədgahında toplanmışdır [88; 469]. M. Xorenatsinin, Tonos Konkoleros adlanan Sardanapalı da xaldey adlandırması, xaldey adı altında həqiqətən gel tayfalarının nəzərdə tutulması deməkdir [49; 19]. Çünki, Kon-koler[os] rəmzi M. Xorenatsinin Gelar-küni adlandırdığı Gel nəslinə aiddir. Belə çıxır ki, Xalda darvazası bilavasitə Midiya ərazisindədir və xaldeylər də elə Midiya maqlarıdır. Sarda-napal rəmzi sufizmdə «Alpan Assur Ata» kimi açıqlanır ki, bu da Assuriyanın (Azəriyyə – F. G. B.) Alpan ölkəsi olması və bu rəmz altında kosmik insan Atum/Adəmin nəzərdə tutulması deməkdir.

Mənbələrdə Musasir (Assur dil.) şəhəri eyni zamanda Ardini (van dil.) adlanır [75; 33]. Ardini (Ardan) rəmzi isə eyni zamanda Albaniya mənasındadır ki, biz yuxarıda bunu qeyd etdik [50; 58]. Digər tərəfdən Ardini [RDN] rəmzi - Iordan [RDN] torpağı [8; Is.41:7], Iordan vadisi [8; Bıt.13:10-11] və Iordan çayını bildirir. Məlumdur ki, Iordan suları nə vaxtsa sirli şəkildə aralanmış və onların arasından quru ilə Musa kimi Iliya və Yelisey də keçmişlər. Suriyalı Neeman isə Iordan sularında yuyunub cüzamdan xilas olmuşdur [8; 4Çar.2:8-14, 5:14]. Məhz Iordanda Iisus Xristos, yəni Isa peyğəmbər və  Ioann insanları xaç suyuna salırmış [8; In.3:26] və s.  

Ərəbi Xald rəmzini Xalid ben Sinan kimi qeyd edib, onu boğaz adlandırılan «Bərzax» rəmzi ilə bağlayır və bildirir ki, o, öləndən sonra o dünyada olanları çatdırmalı idi ki, insanlar peyğəmbərlərin dediklərinin həqiqiliyinə inansınlar. Xalid, yaradılış haqqında biliklərə malik olduğuna görə, boğazdan «xəbər» tutmaq və Məhəmməd peyğəmbərin elçiliyindən bir hissəsinin də ona çatmasını istəyirdi [15; 26]. Ümumiyyətlə, Ərəbinin, fiziki dünya ilə ruhlar dünyasının kəsişmə yerinin «Bərzax» kimi göstərməsi, bu boğazın bilavasitə Mülklə, Mələküt arasındakı Cəbərut aləmi olması deməkdir. Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, yerdəki Allahın Mülkü ilə Göydəki ruhlar dünyasının, yəni Mələkütün birləşdiyi yer - «Bərzax» adlanan iki dənizin kəsişdiyi yerdir. Başqa sözlə desək, Allahın yerdəki Mülkü olan Azərbaycandan, Allahın Göydəki Mülkü olan Ermənistana (Mələküt) keçid qapısı, yəni Cəbərut qapısı bilavasitə Xald, yəni Gilad qapısıdır və o qədim Midiya ərazisindəki Tilos, yəni Talış dağlarında yerləşir.

Bərzax [BRZX] rəmzi mənbələrdə Varsaq [VRSQ] kimi də yazılır ki, məşhur mifoloq M. Seyidovun yazdığına görə, özbək şahlarından Baburun (XV-XVI əsr) məşhur «Baburnamə» əsərində Varsaqa yer adı kimi rast gəlinir. Müəllif burada Varsaq vilayətinin adını Qabul (Qəbələ – F. G. B.) vilayəti ilə birgə çəkir. Digər sitatlara görə, Varsaq, Azərbaycan və Iranda yaşamış Varsaq qəbiləsinin yaşadığı yerdir. Bu qəbiləyə aid qılınc isə mənbələrdə «Varsaqi» adlanmışdır. Varsaqi qılıncından L. Budaqov, V. V. Radlov, P. Svetkov və s. də yazmışdır [68; 304, 305]. M. Seyidovun gətirdiyi sitatlara görə, Varsaq əski türkdilli qəbilə birləşməsinin adıddır. XIV-XV əsrlərdə bu qəbilə Azərbaycan və başqa türkdilli ölkələrin həyatında böyük rol oynamışdır. Bu qəbilənin adı əsasən Səfəvilərlə, Şah Ismail Xətai ilə və qızılbaş tayfalarının birinin adı kimi çəkilir [68; 302, 303]. Ümumiyyətlə isə, bir çox əski mənbələrə görə, «varsaq» sözünün mənalarını əsasən beş yerə bölmək olar: qəbilə adı, yer adı, qəbiləyə məxsus əşya adı, şer forması və hava adı, və sənətkara verilən ad və s. 

Təbrizin erməni taciri Elyas Muşeğ 1721-ci ilə qədər «Koroğlu» dastanın xalq içərisində qalmış mahnılarını erməni dilində yazıya almışdır və o «Varsaği Koroğlun», yəni «Koroğlu Varsağısı» adlanır [68; 308]. Koroğluya həsr olunmuş bu mahnı «Pirim Şahi-Mərdan, Əli əl-Bağır» sözləri ilə başlayır ki, bu rəmzlər də yazdığımız kimi, axirətdə gələcək Mehdiyə aid olanq rəmzlərdir. Varsaq rəmzi üzərində geniş araşdırmalar aparan M. Seyidov yazır: «Deyilənlərdən belə çıxır ki, azı-azı IV-V əsrlərdən Qafqazda yaşamış Varsaq qəbiləsinə (bəlkə də oğuzlardan bəzilərinə) məxsus şer forması, havası (melodiyası) həmin qəbilənin adını daşımışdır [68; 315]. V əsrin digər erməni tarixçisi M. Xorenatsinin «Erməni tarixi» əsərində Varsaq sözünə - «çalan», «oxuyan», «sənətkar» mənasında da rast gəlirik: «Bir gün Sünikin Baqur nahiyəsinin başçısı onu (Diran şahın kürkəni Drdatı) şam yeməyinə dəvət etdi. Şərab içib şadlıq etdikləri vaxt Drdat əlləri ilə gözəl çalan Naziniq adlı bir qadın gördü. Drdat onu xoşladı və Bakura dedi: «Bu varsağı mənə ver» [68; 316]. Buradakı qadın rəmzi onu göstərir ki, bu rəmz ilkin materiya ilə bağlıdır. Nazinqin əlləri ilə gözəl çalması isə rəmzi mənada ilkin materiyanın Ka rəmzli əl rəmzinin gözəl varlıqlar yaratması mənasındadır. Baqur/Bakur rəmzi Bəhri rəmzi mənasında dəniz, yəni ilkin sular, Süniq/Sünik rəmzi isə bu sularda yaradılmış ruhlar dünyası mənasındadır və s.

GILAD

Tarixçi Vardanın yazdığına görə, Sökmən (Sukman) «Xelat və digər çoxlu şəhərləri aldı… O həddi-buluğa çatandan sonra… on iki şəhər yiyələnəndən sonra özünü Şahi-Ərmən adlandırdı ki, bu da onların dilində erməni şahı deməkdir…» [109; 282]. Xelata, yəni Xalda/Xaldeyaya gələn Sökmənin Şahi-Ərmənə çevrilməsi, bu rəmzlərin daha dərindən araşdırılması zərurətini yaradır. 

Z. Bünyadov yazır ki, Xilatın və Ərzincanın sahibi şah-ərmən Nəsir əd-din Mühəmməd Sökmən II, atabəg Cahan Pəhləvanın qızı ilə evləndi və onun ölümündən sonra Xilat, Azərbaycan atabəglər ailəsinin malikanəsinə çevrildi [119; 95]. Atabəg rəmzi, sufizmdə baqa, yəni «Allah səviyyəsinə yüksəlmişlərin» - Allaha çevrilmişlərin atası mənasındadır ki, qədim Misir yazılarına görə bu adı bütün Allahların Atası və Ağası olan Amon, yəni Əman Allahı daşıyırdı. Deməli, Xilat - Allahların atası hesab olunan Amon-Ranın, yəni Ər-Əman - Ərmənin yurdudur ki, erməni mənbələrində bu bəglər nəslini «paron» (paronter), yəni «pir» (firon) adlandırırlar. 

Strabon Ərmən rəmzi haqqında yazır: «Ərmənlər adı Persiya və Midiyanın bir hissəsinə, eləcə də baktriyalılar və soqdiyalılar ölkələrinin şimal hissələrinə aid edilir. Çünki bu xalqlar demək olar ki, eyni dildə danışırlar və onların dilləri cüzi fərqlənir (Strabon XI:2/8). Sonra o dəqiqləşdirib bildirir: «Rəvayətə görə, Yason kolxlara səyahəti zamanı assuriyalı Armenlə birgə Xəzər dənizinədək gedib çıxır və Iberiya, Albaniya, Ermənistan və Midiyanın çox hissəsinə baş çəkir. Bunu orada yerləşən Yasonun məbədgahları və digər abidələr təsdiq edir. Hekayə edirlər ki, Armen Ermənistan köklüdür... Dediyim kimi, Armen Beb gölündəki Ferami və Larisa arasında yerləşən Fessaliya şəhərindən Ermənistana Iasonla birlikdə yürüş edir. Iskəndərin yürüşünün iştirakçıları olan Farsardan və Midiyanın Larisasından olan Kirsil təsdiq edirlər ki, Ermənistan öz adını ondan götürmüşdür (Strabon XI:4/8, XI:12/12). Belə çıxır ki, Strabona görə, Ermənistan öz adını Armen adından götürmüşdür ki, o da assuriyalı hesab edilir. Assuriya rəmzi isə Aşşur rəmzi kimi, Azər, yəni Oziri/Osiris mənasındadır. Deməli, Armen rəmzi Assur, yəni Azər köklüdür. 

Biz yuxarıda Faruq Sümərin Ərmənşahlar haqqında fikrini bildirdik və qeyd etdik ki, Ərmənşahlar türk məmlükləri sülaləsidir və bu türkmən evinin ən tanınmışı artuklardır. Artuklar, Məlik şahın dövründə baş komandandan biri olan Artuk bəgdən başlanır və Artuk bəgin atası Aksuk komandan titulu olan salar, yəni salur (Salor) titulunu daşıyırdı [126; 148, 178]. Sökmən rəmzinin Sak («Issi Ağa» - Ağa ruhu deməkdir) Əman olması aydındır. Lakin onun Xelatı aldıqdın sonra Ərmənə çevrilməsi onu göstərir ki, burada söhbət bilavasitə pir Amonun (Əmanın) ruhunun Ra-Amona (Ər-Əmana), yəni Günəşə çerilməsindən gedir və Ərmən tarixi deyəndə bilavasitə yuxarıda qeyd etdiyimiz «Raman», yəni Göydəki «dünya»nın tarixi başa düşülməlidir. Belə çıxır ki, Xelat, «on iki şəhər» rəmzi deyəndə bilavasitə Sökmənin (Sak Əman) Göydə yaratdığı ruhlar dünyası nəzərdə tutulmalıdır. Məmlük rəmzi haqqında da biz yuxarıda bildirdik ki, bu rəmz «qul» mənasındadır və onun sinonimi də əbd, yəni «bodi» – «tam kamilliyə çatmış, ekstaz vəziyyətində görən» deməkdir. Erməni mətnlərində, türk sözləri olan qul, qulam (gelam) deyəndə xaçpərəstlərin törəmələri nəzərdə tutulur ki, bunlardan da  şahın şəxsi cangüdənləri seçilirdi. Deməli, məhz gel nəsli qədim mənbələrə görə, Amon Allahının (şahənşah) ətrafını təşkil edirmiş ki, mənbələrindəki qul rəmzi də məhz gel rəmzindən yaranmışdır.

Xelat adı digər mənbələrdə Qalata kimi də yazılır və mənbələrə görə, Konstantinopol, yəni Istambul şəhərinin yanında yerləşir. Ümumiyətlə, rus araşdırıcıların yazdığına görə, Konstantinopol şəhəri XVIII əsrə aid xəritədə Çar-Qrad, yəni Çar şəhəri adlandırılır [2; 122]. Orta əsr ingilis salnaməçisi Ingiltərəli Bartolomey isə yazır: «Rutiya və ya Rutena, hansına ki eyni zamanda Meziya deyirlər, Kiçik Asiyanın sərhəddində yerləşir və Şərqdə Romanın axırı ilə, Şimalda Qotiya ilə, Qərbdə Pannona ilə, cənubda Yunanıstan ilə sərhəd təşkil edir. Onun torpağları nəhəngdir, onun dili isə boqemlərin və slavyanların dilləri kimidir. Və o bəzi hissələrinə görə Qalasiya, əhalisi isə Qalatalı adlandırılırdı. Deyilənə görə, həvari Pavel onlara namə göndərmişdir» [3; 805]. Belə çıxır ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz qədim Misirin Rutena ölkəsi elə Qalata şəhəridir ki, Əhdi-Cədiddə qeyd olunanan «Qalatalılara məktub» da məhz onlara göndərilmişdir.

Xelat/Qalata rəmzi erməni mənbələrində «Kolt» adı kimi də göstərilir ki, bu da Arsakda ərazi adıdır [50; 109]. Klavdiy Ptolomeyə (Ptolomey V, 11/2) görə Albaniyada gel tayfalarının yaşadığı məskən Gelda adlanır. Kolt/Gelda rəmzi isə xaldey, yəni xaldan/kəldani deməkdir. Mənbələrə görə gürcü çarlarının da qəbrlərinin Xelatda, yəni Geldada olması, bu ərazinin xüsusi ərazi olması deməkdir [109; 234]. Xilat/Xelatın həm Azərbaycan atabəglər ailəsinin malikanəsi olması, həm ərmənşahlar nəsli sayılması və həm də gürcü çarlarının qəbirlərinin burada yerləşməsi və eyni zamanda yuxarıda qeyd etdiyimiz yəhudi və Əhəməni şahlarının bu nəslə aid olması onu deməyə əsas verir ki, bu Xəlil nəsli həqiqətən Allahla bağlı olan bəglər nəslidir. 

Lakin erməni tarixçisi A. Təbrizli əsil Ermənistan deyəndə bilavasitə Gelarkünidə yerləşən Süniki nəzərdə tutur: «Onda ter Movses dedi: «Sizin axtardığının belə yerlər, Şərq ölkələrində çoxdur, əsasən də Sünik ərazisində, mən özün onları öz gözlərimlə gördüm: və o ərazidə səhra tikmək üçün yaxşı şərait var, çünki bura əsil Ermənistandır: monastırlar, kəndlər və xristian əhali orada çoxdur, və oradan səhranın bütün ehtiyacları ödəniləcək» [30; 24]. Biz yuxarıda səhra, səhranın tikililməsi haqqında yuxarıda yazdıq və bildirdik ki, mənbələrdə səhra deyəndə ilkin materiya, efir nəzərdə tutulur və onun tikilməsi də, ilkin materiyanın insana və insan ruhuna tabe edilməsi deməkdir. 

Təbrizli Arakelin kitabında xüsusi olaraq qeyd olunur ki, əvvəllər «səhralar yox idi, ruhani həyat qanunlarının biliciləri yox idi… lakin onlar səhra üçün təhlükəsiz, rahat və həyatın keşməkeşlərindən uzaq yer axtarırdılar. Onlar hansısa bilənlərdən (adamlardar) eşitmişdilər ki, çoxlu belə yerlər Ermənistanın Şərq hissəsində, əsasən Sünik vilayətində var və keçmiş zamanlarda burada səhra mövcud olmuşdur və onun izləri hələ də görünür. Söylənənləri yoxlayıb onlar Yerusəlimdən çıxdılar və sevincək ölkənin Şərqinə (hissəsinə), Sünik vilayətinə tələsdilər və indi Böyük səhranın tikildiyi (həmin) yeri tapdılar… Orada səhra və tərkidünyaya (zahidə) xas, ataların və digər cəfakeşlərin həyat kitabında göstərilən (kimi) - çox kiçik, qəmgin və qaranlıq kilsə və hücrələr tikdilər. Və orada yerləşdilər... Çoxları Böyük səhrada yaşayaraq, sonradan isə Allaha qovuşdu və oranı tərk edib səhraları tikdilər və deyilənlərə görə bu səhralar indi də möhkəm durur. Böyük səhra isə «bütün səhraların anası və yaradıcısı və erməni xalqının maariflənməsinin səbəbi oldu». Onlar səhralar üçün qanunlar  yaratdılar: «Səhra sakinləri yalnız hücrələrdə yaşamalı və oruc tutmalıdırlar, özlərini çirkin niyyətlərdən – ruhən və cismən – əqlən və fikrən – təmiz saxlamalı, öz iradəsindən imtina etməli, itaətkar olmalı, baş keşişin (yəni Allahın – F. G. B.) iradəsini yerinə yetirməlidirlər, heç kəsin ayrıca malı olmamalı, bütün əmlaklar ümumi olmalıdır, baş keşiş bütün qardaşlığın ehtiyaclarının qayğısını çəkməli, ehtiyacı olanı təmin etməlidir, hücrədə heç nə saxlamamalı və yeməməli, böyüklü – kiçikli hamılıqla dünya işlərinə, həyat masasına, ibadət yerinə çağırışa gəlməli, böyüklü - kiçikli hamıya bərabər bədən qidası və bəhrələr paylanmalıdır» [30; 21]. Belə çıxır ki, bu mətndə söhbət cənnət həyatından, yəni möminlərin ölümdən sonrakı həyatından gedir. Bu cənnətin Sünik səhrasında tikilməsi isə o deməkdir ki, o Sisakan nəslinə, yəni Gelarküniyə aiddir. 

F. Məmmədova yazır ki, «Sünik» termini Sisakandan daha qədimdir və alban müəlliflərinə buranın digər adı olan Sünistan adı da məlumdur [155; 95]. Mənbələrdə Sünik 12 vilayətdən ibarət olmaqla, əsasən Albaniya və Atropatena ilə əlaqəlidir. Mətnlərdə xüsusi olaraq qeyd edir ki, ilk Alban hökmdarları Sünik köklüdür. «Zərdüşt Kəəbəsi» abidəsində (III əsr.) Sünik - Atropatena, Ermənistan, Iberiya, Albaniya və s. müstəqil dövlət kimi təsvir olunur. Məlumdur ki, ərəblərin gəlişinədək Aranın (Albaniyanın), Sünikin və Gürcüstanın bir hissəsi xəzərlərin əlində olmuşdur. Sünikin [S-NK] Sisakan [SS-KN] variantı yazdığımız kimi mənbələrdə «Şakan/Sakan/Sikan» və s. kimi qeyd edilir. 

Əl-Bəlazuri xəbər verir ki, ərəb sərkərdəsi Salman ibn Rəbiya «Kürü keçdi, Qəbələni (Xəzər – F. G. B.) zəbt etdi və Şakan və Kambizan hökmdarları ilə sülh bağladı» [50; 98]. Ptolomey (V: 8/16) qeyd edir ki, Qafqazda Keravni və Qippiy dağları arasında, Sarmatiyada sakan tayfası yaşayır. Mxitar Qoşun «Albaniya tarixində» Parsakan toponimini qeyd olunur ki, bu da Sakan rəmzinin bilavasitə Pir nəslinə aid olması deməkdir. Paykulinin (293-cü il) yazılarında Sisakan rəmzi «Sikan» kimi yazılır və bildirilir ki, bu şahlıq Iberiya şahlığının yanında yerləşir: «…Iberiya şahı və Sikan şahı» [50; 97]. Sikan ölkəsi yunan varintında «Maxeloniya» adlandırılır və S. T. Yeremyanın fikrincə, Iberiyadan Şərqdə yerləşir. Maxeloniya rəmzindəki Maxa (maq – F. G. B.) rəmzi sanskritcə böyük deməkdir. «Bxaqavad-Gita»nın on birinci bölümündə Allaha «Prapitamaxa» kimi müraciət edirlər [29; 30]. Prapitamax rəmzi «Pir Pta maq», yəni firon maq Yafət kimi yozulur. Sakan rəmzinin «Skiniya», yəni «ilahi mövcudiyyət çadırı» olmasını nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, o maqlar ölkəsində, yəni «Maxeloniyada» - pirlər, Pta/Napat fironları ölkəsində yerləşməlidir.

Təbrizli Arakel bildirir ki, kilsə, monastr və oranın sakinlərinin bütün abadlıqlarına səbəb olmuş səhranın tikilişinin və möhkəmlənməsinin baniləri və təşəbbüskarları paronter (pir/firon Atar/Azər) Sarqis və ter Kirakos olmuşlar. Onlar Yerusəlimdə yaşayır, Iordan çayının sahilləri və başqa yerlərdə səyahət edir və səhra üçün sakit, təhlükəsiz yer axtarırdılar, lakin rahat (yer) tapa bilmirdilər. Və nəhayət gəlib Sünikdə, yəni Gelarkünidə məskunlaşdılar və burad tikinti aparmağa başladılar. 

Mətndəki Sarqis [SR-QS] rəmzi Assur-Oğuz [SR-ĞZ] kimi açıqlanmalıdır ki, bu da Azər elinin Oğuz eli olması mənasındadır. Lakin buradakı «qis» rəmzi yazdığımız kimi, «dünyanın ilk kilsəsi» və «müqəddəs» mənasındadır. Mənbələrə görə Albaniyanın Qis kəndində tikilən kilsə «Şərqdə bütün kilsələrin anası» sayılır [123;70]. Qis rəmzini Aqsa rəmzi ilə eyniliyi isə o deməkdir ki, bu məbədgah eyni zamanda müsəlmanların da ən müqəddəs yeridir. Kirakos rəmzi rəmzi isə Kir, yəni Qor və Kos, yəni Oğuz rəmzlərindən ibarətdir. Deməli, bu rəmz Qor-Oğuz mənasında «Oğuz elinin Qorqud müqəddəsi» deməkdir. Əgər Sarqis mətndə Amon Allahının rəmzini bildirirsə, onunla birgə tikinti aparmış Kirakos, Amon Allahı ilə şahidlikdə vəhdət təşkil edən Mehdinin, yəni «ağıl» rəmzinin obrazıdır.

Əsil Ermənistanın Sünik olması, orada səhra tikilməsi və bu səhranın ehtiyaclarının ödənilməsi rəmzləri təbii ki, Ermənistan rəmzi altında ruhlar dünyasının nəzərdə tutulması kimi başa düşülməlidir. Arakel səyahət olunan yerləri «Ermənistanın yuxarı ərazisi» adlandırır. Bu ərazidə səyahət haqqında isə o belə yazır: «Qalxandan sonra onlar göz görünən yerə: dağlara, səhralara, insan səsinin ucalmadığı yerlərə səpələndilər. Və çoxları, uzaq qavarlara getdikdə simasını və adını dəyişdi və tanınmayan kimi yaşamağa başladı» [30; 51]. Bu kitabda, Taron qavarında yerləşən Lazarın monastırı «mələklərin yaşadığı məkan və müqəddəs səhra» adlandırılır. Qeyd edək ki, yuxarıda yazdığımız kimi, Lukanın (16:22-25) Incilində Ibrahimin atası «Azər» adı ilə yox, «Lazar» kimi göstərilir və Ibrahim özü, «Ibrahim qucağı» adlanan yerlə assosiasiya olunur ki, bura da «Bərzax» mənasında iki dünyanın birləşdiyi yerdir və burada insanlar məhkəmə olunurlar. Bu isə o deməkdir ki, «Lazarın monastırı» deyəndə iki dünyanın birləşdiyi Bərzax boğazı başa düşülməlidir ki, Bərzaxdan yuxarı, mələklərin dünyası olan (Mələküt) ruhlar dünyası başlanır. Monastır rəmzi isə dərvişlərin sufi müqəddəslərinin, şeyxlərinin ocağı sayılır ki, onlar bilavasitə buradan «Göy səhralarını» dolaşırlar. 

Sebeos «Imperator Iraklın tarixi» kitabında yazır: «Əziz qardaş, onu da bil ki, bizim xalqımız bu səyahətlərdən az təsəlli tapmayıb. Birinci, onlar bizim ölkəmizin dərd və kədərlərini unutdular; ikinci, onlar nəzir vermək, oruc tutmaq, tövbə etmək, gecə gündüz yatmamaq, daim səyahət etmək yolu ilə öz günahlarından təmizləndilər; üçüncü, öz bədənlərini, bütün Kainata yayılan Ilahi bərəkətinin mənbəyi olan Iordanın müqəddəs suyu və odlu axınlarına qərq etməklə onlar öz ürək istəklərini Allaha yaxın dağa, Sinaya söyləyir və peyğəmbərin sözlərini təkrar edirdilər: «gəlin, Allah dağına və Yaqubun Allahının evinə girək». «Həvari səsi ilə deyək: «onlar Sion dağına və canlı Allahın şəhərinə, Göydəki Yerusəlimə yaxınlaşdılar» ki, burada, həyat kitabına yazılmış, külli miqdarda mələkləri, ilkinlər kilsəsini və yerdəki Allahın taxtını görmək olar; eləcə də Göy çadırında və Allaha layiq sizin binada oturmuş hamının hakimini, Allahı görmək olar. Lakin Allah bizdən üz çevirib bizə Günəş atəşi (narazılıqla) ilə baxanda biz ruhdan düşdük və pərt olduq. Həqiqət – bizim Allahımıza, utanc isə bizim simamıza layiqdir. Lakin Allahın insanpərvərliyi nəticəsində siz - mənəviyyatsızlara xeyirxahlıq yolu ilə nəşə iltifat etdikdə, biz yüksəkliyin dərinliyinə qərq olduq» [106; 3/25]. Sebeosun bu yazısından birmənalı olaraq belə nəticə çıxarmaq olar ki, buradakı səyahət də Göy dünyasına olan səyahətdir və məhz bu səyahətin hesabına insan ruhu əbədi ölümsüzlük qazanmışdır.

Təbrizli Arakel «Tarix kitabı»nda yazır ki, vardapetlər dənizin ortasında olan Lim adasına getdilər və orada səhra qurdular, orada rahib (zahid) həyat tərzini öyrəndilər, onun ətrafında çoxsaylı qardaşlığın üzvləri toplandı və zahid həyat tərzinə xas qayda qanunları olan möhkəm səhra əmələ gəldi. Lim səhrası qardaşlığının üzvləri daha da artdı, buna görə də bəziləri həmin dənizdə olan Ktus (Kadus – F. G. B.) adlanan yerə getdi və orada da səhra quruldu və rahiblər (toplandı) ki, o indi də bütün rahib rütbələri ilə mövcuddur». Lim adasının adı, qədim mətnlərdə «Aləm» ( yəhud. «Olam») kimi qeyd edilir və Qaba Aləm (yəhud. Olam Qaba) mənasında «Göydəki ruhlar aləmi» mənasındadır. Bu rəmz qədim Misir mətnlərindən bizə «Qeba» - Göy dünyası kimi məlumdur.

Qaba aləm rəmzi qədim yazılarda Qaba El – Qabala, Qubl/Qibla kimi yazılır. Mənbələrə görə, Qəbələ - Alban dövlətinin paytaxtı, alban Arşakidlərinin iqamətgahı və alban arxiepiskopunun qərargahı olmuşdur [155; 85]. Islamda Qəbələ, namaz qılanda möminin üzünü çevirdiyi istiqamət - Qiblə ilə eyni mənadadır. Qərbi-semit mifologiyasında Elaqabal/Qelioqabal Allahdır və o Qeliosla eyniləşdirilir. Qelioqabal və Qelios rəmzləri bilavasitə Gel eli ilə bağlıdır. Qəbələ rəmzi ilə əlaqədar əl-Bəlazuri «Kitab Fütuh əl-Buldan» əsərində yazır ki, «... O, (Qubad) Arranda Beyləqan şəhərini, bütün ölkənin baş şəhəri Bərdəni və Qəbələ şəhərini (burası Xəzərdir) tikdirdi». Bu isə o deməkdir ki, Göy dünyası «Qaba Aləm», yəni «Lim» səhrası elə «ərəbistan adası» - «Cəzirat-ul-ərəb» (baş şəhəri Amid olan Cəzir (Xəzər), yəni  Xəzər ölkəsidir ki, Ibn Xordadbehə görə, Aran və Sisacan (Sisakan) vilayətləri burada yerləşirdilər.

Lim (Aləm) [LM] rəmzi qədim mənbələrdəki lama [LM] rəmzi ilə də bağlıdır. Inanclara görə hər insanın özünün «lama» - Ilahi mühafizəçisi var idi ki, bunun kultu da insanla birgə «doğulan» və fövqəladə yoldaş, çox zaman bəd «uduq» adlanan kultla əlaqədardır [83; 146]. Uduq rəmzi [DQ] sufizmdə qud/xud, yəni xuda – Allah rəmzi ilə identikdir. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, himayəsində olana uğur gətirməli olan şəxsi - Allahı və onun həyat «payını» təcəssüm edən şəxsi Allahından başqa, hər insanın özünün «şedu»su – antropomorflaşmış, yaxud teriomorflaşmış (yəni heyvan simasında çıxış edən) həyat gücü, habelə, onun şəxsiyyətini daşıyan özünün şəxsi «lamassu» mühafizəçisi vardır. Qədim mətnlərdə, insanın «adı», yaxud onun «şöhrəti» (şumu) də material substansiya hesab edilir ki, bunsuz onun varlığı mümkün deyil. Bu insanın törəmələrinə ötürülən substansiyasıdır. Əksinə, ruh (napiştu) şəxssiz bir şey olmaqla, gah nəfəs, gah da qanla eyniləşdirilirdi. Canlı insanın bütün bu xassələrinin antropomorflaşdırılmasına baxmayaraq, onları çox ciddi surətdə fərqləndirirdilər, bəzənsə məsələn insanın şəxsi Ilahəsini onun lamassu-su ilə qarışdırırdılar [83; 453].                                                                                    

Şedu rəmzi - sevinc, çiçəklənmə, bolluq, səadət, firavanlıq verən şyata, şiyata, şati, şad rəmzləri mənasındadır. Buradakı lamassu rəmzi isə yuxarıda yazdığımız kimi aləm-issi mənasında - insanı gözləyən Allah, ruh mənasındadır. Mənblərə görə əgər insanın bəxti gətirirsə, deməli ona köməklik edən «ilu» və ya «lamassu» adlanan ruhu vardır və s. [39; 146, 210, 204].  

A. Təbrizli yazır ki, Taron qavarında katolikos Movses «Günəş kimi hər kəsi işıqlandıraraq ölkədə dolaşır» və «müqəddəs Ruh özü ona ruhani zahidliyi gələcək günlər üçün öyrədirdi». O Sünik qavarına çatanda «Böyük səhraya («Atalar monastırı») çəkildi və orada, səhrada yaşamaq üçün bərqərar oldu və yalnız müvəqqəti çıxır, dolaşır v səhraya qayıdırdı, «çünki o, [o zaman], sudan çölə atılmış  balıq kimi idi, ölümə yaxın idi, lakin [yalnız] oradan suya düşəndə yaşayırdı: səhradan çıxanda [vardapet Movses boğulurdu], və ora qayıdanda [dirilirdi]» [30; 24]. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, Göy okeanında, yəni «Ermənistan səhralarında» müqəddəslər balıq kimi üzərək hərəkət edirlər. Müqəddəslərin suda balıq kimi yaşaması rəmzi, «Kitabi - Dədə Qorqud»da da qeyd olunur və burada bildirilir ki, sərt yüksəklikdəki Ümman dənizində kafər şəhəri tikilmişdir. Su dibində, sağa, sola ordu göndərib, vuran üzgüçüləri: «Tanrı mənəm, deyə qışqırışırlar» [4; 118]. Bu isə o deməkdir ki, Böyük səhrada, yəni «Atalar monastırında» balıq kimi üzən müqəddəslər, elə ruhlar dünyasınada mələk kimi yaşayan Tanrılardır ki, insanların canların almaq, xəbər gətirmək və s. üçün bu dünyaya gəlirlər. Digər tərəfdən, burada ərazinin qavar adlandırılması, söhbətin kosmik-insan – kəbirin bədəninin ərazi kimi göstərilməsindən gedir. Qavar rəmzinin eyni zamanda dilimizdəki qəbir rəmzi ilə eyniliyi, ölmüş insanın ruhunun qəbir elində, yəni qavar/kəbir/əkbər və s. adlandırılan kosmik insanın bədənində həyatını balıq simasında davam etdirməsi deməkdir. Bütün bunlardan isə çıxan nəticə odur ki, Ermənistan deyəndə həqiqətən Mələküt, yəni mələklər, ruhlar dünyası nəzərdə tutulmalıdır. Bu ruhlar dünyasının yolu isə Sünikdən başlanır ki, erməni mənbələrində Sünik – Gelarküni torpağıdır.

Midiya torpağındakı Gelarküni yaşayış məntəqəsi, cənub bölgəsində, yəni mənbələrdə Tilos/Talos kimi qeyd olunan Talış dağlarında yerləşən Gilar rəmzi ilə bağlıdır ki, ərəb mənbələrində bu rəmz Cəlair adlandırılır. Monqol (Əman-gel rəmzi) sülaləsi hesab edilən cəlairilərin titulları, numizmatika nümunələrində «Xəllədə Mülkəhu», «Xəllədullah Mülkəhu» kimi yazılır. Xald rəmzinin burada «Xəllədə» kimi yazılışı, onun həm Xəlil rəmzi ilə və həm də Xald rəmzi ilə eyniliyi deməkdir. Xəllə/xəlil/cəlil rəmzi, gel (cil) tayfalarına aiddir ki, onlar Midiyanın ən qədim sakinləri olmuşlar. Xəlil rəmzinin Cəlil (Böyük) variantı islamda Allahın 99 şərəfli adlarından biridir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Evseviy «Kuti sülaləsini» (yəni midiyalıları - F. G. B.) eyni zamanda «kəldani (xaldey - F. G. B.) sülaləsi» adlandırır [31; 37, 38]. Belə çıxır ki, Göydən gəlmiş kuti sülaləsi elə mənbələrdə xaldey adlanan gel tayfalarıdır və Xəllədə, yəni Xilat/Xald rəmzi altında da Allahın həm Göydəki və həm də yerdəki Mülkü başa düşülməlidir. Qurana görə Xüld rəmzi bilavasitə Göydəki ruhlar dünyasını, yəni cənnəti bildirir: «De: «Bu yaxşıdır, yoxsa Allahdan qorxanlara vəd olunmuş Xüld cənnəti və onlara bir mükafat və qalacağı yer vəd edilmişdir!» (Quran, 25:15). Bu isə o deməkdir ki, Xilat/Xüld və s. deyəndə, Mülk və Mələküt nəzərdə tutulmalıdır.

           Cəlairlər qazaxların «böyük juz»unda (juz – quz/xuz – F. G. B.)  xüsusi yüksək statusa malik olmuşlar. Bu üstünlük özünü onda göstərirdi ki, istənilən kütləvi – bayram yığıncaqlarında ilk sözü «cəlair» söyləyirdi (son zamanlaradək məhz belə olmuşdur). Bütün hallarda, yəni onlardan orada heç kəs olmasa belə, mərasim bu sözlərlə başlayırdı: «Burada cəlair varmı?». Cəlairlər (çin dilində «tzubu çjala bu» - «tatarlar arasında çjala tayfası») eyni zamanda ağ tatarların içində böyük tayfa sayılırdı. Çin tarixçiləri cəlairləri «şato» («səhra»), yəni «səhralılar» adlandırmağa başlamışdılar ki, bu da yuxarıda yazdığımız şyat/şiyat və s. rəmzlərlə bağlıdır. Cəlairlər eyni zamanda monqol tayfaları hesab edilirlər və onları mənbələrdə «Böyük Monqollar» adlandırırlar.

Bartold yazır: «Iranda (Persiya), Elxanilər sülaləsi, sonra da digəri, yenə monqol əsilli, lakin türkləşmiş Cəlairilər hökmranlıq edirdilər» [72: 722]. Cahangir Zeynaloğlu «Müxtəsər Azərbaycan tarixi» kitabında yazır: «Elxanlar tarixdə «Iran moğolları» deyə yad edilməkdədir. Halbuki Xorasandan  diyari-Ruma qədər uzanan elxanlıq ərazisində əhəmiyyətli bir mövqe əxz edən Azərbaycan məmləkəti idi və elxanilərin paytaxtı da Marağa, Təbriz, Sultaniyyə kimi şəhərlərində olmuşdu. Hətta bir zaman Əbu Səid xandan sonra gələn məruf səkkiz hökmdar sikkələrində pulların kəsildiyi yeri «zərbi-Azərbaycan» deyə bildirmişlərdir. Və «Mirat ül buldani Nasiri» kitabında bu elxanlar Təbriz şəhərinə aid edilərək, «Azərbaycan hökuməti» deyə tərif edilməkdədir. Buna görə bu elxanlara «Azərbaycan moğolları» demək daha doğru olardı» [201; 29]. Mənbələrdə bu moğol xanlarını «əmir» adlandırılması isə o deməkdir ki, onlar mar-amorey sülalələrindəndir. Moğol sözü, qədim Midiyanın maq/muğ tayfalarının adı ilə bağlıdır və «muğ-el»/«moğol» - muğların torpağı və eli deməkdir. Q. Qeybullayev özünün «K etnoqenezu Azerbaydjantsev» kitabında yazır ki, gel tayfalarına gürcü mənbələrində maqlar (yəni muğlar - F. G. B.) deyirlər [50; 172]. Şəhrəstani isə qeyd edir ki, Isfahanda qaliləri, yəni gelləri xürrəmilər və ya kuzilar, yəni oğuzlar adlandırırdılar [202; 31]. Belə çıxır ki, moğollar elə gel tayfalarıdır ki, bu rəmzin ərəb variantıda cil, yəni cəlairdir.

Cəlairilərin eyni zamanda mon-qol [MN-QL] hesab edilməsi, bu rəmzin Əman-gel [MN-GL] nəsli olması mənasındadır. Monqol sözü, Istambuldakı Xorun kilsəsində «Muqulion» kimi yazılmışdır ki, bu da böyük, ali mənasıda olan Meqalion mənasını da verir [3; 29, 30]. Muqulion rəmzi isə yazdığımız kimi «maq eli» deməkdir. Karpininin yazdığına görə, Monqol ölkəsində iki qəbiristanlıq xüsusi qeyd olunur ki, bunlardan biri də imperator, şahzadə və müxtəlif yüksək təbəqəli şəxslərin qəbiristandığıdır və bu insanlar harada ölsələr də onları bura aparırlar və onlarla birlikdə çoxlu qızıl və gümüş basdırırlar [3; 480]. Imperatorların və s. əsilzadələrin bura gətirilməsi, buranın fironlar, yəni pirlər qəbiristanlığı olması deməkdir. Fironlar nəsli isə qədim mənbələrdə Osiris Allahının törəmələri hesab olunurlar. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, qədim Misir yazılarına görə, ilk əvvəllər yalnız fironlar Osiris hesab olunurdusa, sonradan onların bütün törəmələri «Osiris» aldanmağa başladı. Qədim türk yazılarında Osiris/Oziri rəmzi «türk-sir» kimi qeyd olunur ki, bu rəmz Azərbacan toponnimlərində Əsər kimi qalmışdır. 

Sir, Əsər [SR] rəmzləri ilə bağlı araşdırıcılar yazırlar: «Antik coğraflar Sera (və ya Seres) şəhəri və Sera xalqının adını çəkirlər və onları Böyük ipək yolunda, harda isə Baktriyadan «Şərq dənizinə» sarı – skiflərlə hindlilər arasında yerləşdirirlər. Lakin onların dəqiq yerləri məlum deyildir» [2; 269]. Digər antik mənbə Çini «ser əhli» adlandırırdılar [2; 273]. Maraqlı haldır ki, SERKLAND adı - XIII-XIV əsrlərin mənbələrində yalnız müsəlman ölkəsinin əhalisinə şamil edilir. Araşdırıcı Melnikovaya görə müxtəlif mənbələrdə onlar Asiya və ya Afrikaya aid edilirlər. «Dünyada hansı torpaqlar yerləşir» traktatında bu rəmz Fələstinlə, iki başqa əsərdə Mesopotamiya və ya Xaldeya ilə eyniləşdirir [2; 630]. Skandinav müəllifi isə bu mənada yazır: «Deyilənlərə görə çox torpaqlar var ki, iki ad daşıyır, məsələn Serkland və Kaldeya [2; 631]. Göründüyü kimi burada Serkland, yəni Sera rəmzi Xaldeyaya, yəni Gel elinə aid edilir. Bu isə o deməkdir ki, Osiris/Osiri/Oziri rəmzlərindən yaranmış Sera/Azər rəmzi bilavasitə Gel eli ilə bağlıdır ki, məhz gel eli mənbələrdə «Xaldeya» adlanır.

Orta əsr tarixçiləri bildirirlər ki, monqol tatar ordusunu ruslar təşkil edirdilər. Rus eyni zamanda monqol imperiyasının ulusdur və onu «Tatar Monqol» adlandırırlar. Monqol-tatar xanın Ordasının yaradıldığı ilk gündən pravoslavların kilsəsi tikilmişdir [2; 70, 71]. Ordanın yarandığı gündən kilsələrin tikilməsi, Allahın Göydə ruhlar dünyasını yaratdığı zaman yerdə, «Şərqdə bütün kilsələrin anası» sayılan Albaniyanın Qis kəndindəki kiləsinin tikilməsi mənasındadır. Bu kilsə isə təbii ki, elə Süleyman peyğəmbərin tikdiyi Yerusəlimin qızıl məbədgahıdır. Bütün bunlardan isə çıxan nəticə odur ki, mənbələrdə rus ölkəsi, Moskva deyəndə qədim Assur, yəni indiki Azər ölkəsi başa düşülməlidir ki, mənbələrdə bu ölkə öz başlanğıcını Gel şəhərindən götürür.

«Qabusnamə» kitabını tərtib edən Əmir Ünsürülməali Keykavus Ibn Iskəndər Ibn Qabus Ibn Vəşmgir Ibn Ziyar, Mövla Əmirəlmöminin öz oğlu Gilanşaha, kitabın müqəddiməsində yazır: «Ey oğul, bilməlisən ki, sənin valideynlərinin tayfası böyük və əsil-nəcabətli hökmdarlardır. Baban Şəmsülməali Qabus Ibn Vəşmgirdir. Nəslin Gilan şahlarından olan Keyxosrov və Əbül-Müəyyad övladlarının xanədanındandır. Firdovsi onların tərcümeyi-halını öz «Şahnamə»sində təsvir etmişdir. Gilan şahlığı sənin babalarına ondan yadigar qalmışdır…» [203; 18]. Firdovsinin yazdığından belə çıxır ki, insanları heyvan səviyyəsindən çıxarıb onlara elm və mədəniyyət verən Cəmşid Gilan şahları sülaləsindəndir. Bunu Biruni də təsdiq edir: «farslara gəldikdə isə, onlar Qayumarsı ilk insan adlandırır ki, onun ləqəbi «Girşah» - yəni «dağ şahı»dır; lakin [bəziləri] - «Gilanşah», yəni «gil şahı» deyirlər, belə ki, o zaman [Qayumarsdan başqa] heç kim mövcud deyildi. Eləcə də deyirlər ki, onun adının mənası «canlı, danışan, ölmüş» deməkdir [195]. Təbii ki, gil şahı deyəndə Biruni, gildən yaradılmış Adəmi və ilkin təpəni nəzərdə tutur. Başqa bir yerdə Biruni qeyd edir: «farslara və əksər maqlara gəldikdə isə onlar subasmanı təmamilə inkar edir və deyirlər ki, hakimiyyət, onların ilk insan hesab etdikləri Qayumars-Gilşah zamanından, daimi olaraq onlara məxsus olmuşdur» [195]. Aydındır ki, Qir deyəndə qədim Misirin Qor Allahı başa düşülməlidir. Eyni zamanda qədim Misir linqvistikasında [R] Günəş rəmzi, Günəş Allahının elinin [L] rəmzinə və əksinə keçir. Belə çıxır ki, Qor Allahı elə Gil/Geldir və o ilk əmələ gəlmiş təpə, yəni  Adəmin – Atum Allahının yaradıldığı gil hesab edilir. Digər tərəfdən «canlı, danışan, ölmüş» deyəndə, yuxarıda qeyd etdiyimiz Qırğız, Qazax qam-şaman alqışındakı «Ölü desəm ölü deyil, diri desəm diri deyil, övliya Ata Qorqud» deyimi yada düşür. Bu isə o deməkdir ki, Gel şahlarının nəsli kainat sularında ölümsüzlük qazanmış Amon Allahının nəslidir.

Herodota görə, Gelon böyük xəzinəyə (Herodot, VII/164) malik olmuşdur və Gelonun sakinləri qədimdən ellinlər idilər. Gelon adlandırılan ellin və budinlər - Budin torpağındakı Gelon adlı taxta şəhərdə yaşayırdılar (Herodot, IV/108,109). Əl-Bakuvi Cilan, yəni Gelon [QLN] taxta şəhərini, Qəzvin və al-Xəzər dənizi arasındakı meşəlikdə yerləşdirir: «Onun hər küncünün şəxsi, müstəqil, heç kəsə tabe olmayan hökmdarı var… Evlər taxtadandır [tikilmişdir]… Orada gözəl və oynaq atlar var» [121; 40b]. 

Yunan mifologiyasında Prometeyin nəvəsi, Devkalion və Pirrin oğlu olan, Fessaliya şahı Ellin eyni zamanda Gellen [GLLN] adlanır. Deməli, Gellen/Gelonlar elə ellinlərdir. Rəvayətə görə, Prometeyin məsləhəti ilə Devkalion Nuh kimi, subasma zamanı gəmi düzəldir və xilas olur. Gellanikə görə bu gəmi Fessaliyadakı Otris dağında quruya çıxır. Bu isə o deməkdir ki, Otris dağı elə Ararat dağıdır. Pompey Troqa görə, albanlar Fessaliyadan gəlmişlər. Qədim dövrün müəlliflərində (Pliniy, V1/36 və Yuliy Solin, XV/4) məlumat var ki, «Albanlar özlərini Yasonun törəmələri hesab edirlər». Herodot Alpen, yəni Alpan kəndindən danışanda, xüsusi nəzərə çatdırır ki, oradakı dərədə fokiyalıların ucaltdığı divar və qapı var idi. Burada eyni zamanda Heraklın qurbangahı və Eta dağı vardı ki, fessaliyalılardan qorunmaq üçün tikilmişdi. Bu divar Albaniyadan Pind dağı vasitəsi ilə Fessaliyaya keçən yunan tayfalarının dan qorunmaq üçün yaradılmışdı (Qerodot, VII/176). Əgər nəzərə alsaq ki, Fessaliyada kentavrlar, yəni yarıinsan yarıat olan varlıqlar yaşayırdılar, razılaşarıq ki, Fessaliya rəmzi altında ruhlar dünyası nəzərdə tutulur və bu atlar da əl-Bakuvinin qeyd etdiyi «gözəl və oynaq Gelon atlarıdır» və s.

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Buxariyə görə, Məkkənin Müqəddəs Məscidi - Akil, yəni Agel/Gel şəhərində yerləşir və o bilavasitə Akilə, yəni Gelə vərəsəliklə çatmışdır. I. Əliyevin yazdığına görə, qədim yunan və s. müəlliflər gel və leq deyəndə kadusları nəzərdə tuturlar [90; 140]. Kadus rəmzi isə islamda «kuddus», «əqdəs» və s. formalarda yazılsa da müqəddəs mənasında işlədilir. Belə çıxır ki, Islam müqəddəsləri elə mənbələrdə «qaniçən» adlandırılan kaduslar, yəni müqəddəs gellərdir. 

Qədim yazılara görə, Gel şəhəri, yəni Geliopol (Iliopol) - Yaqub peyğəmbərin ailəsinə verilmişdir. Yaqub rəmzi «Qaba» aləm mənasındadır və Yaqubun ailəsi deyəndə burada «Qaba aləm götürən» bəglər nəzərdə tutulmalıdır. Lakin ən qədim mənbələrə görə, qədim Misirin Ra-Xoraxti, yəni Ər-Qorqud və Benu (Ba-Allah – Vallah rəmzi) Allahları da Geliopol, yəni  Gel şəhəri ilə bağlı olmuşlar. Mətnlərin birində deyilir: «Mən – Bennu quşuyam, hansı ki, Iunu-dadır (Geliopol), və mən, bütün var olmuş və var olacaqların yazıldığı kitabı  qoruyuram» [18; 379]. Böyük feniks quşu da, böyük Saxit də Geliopoldakı ruhların içindədir. Lakin Amon Allahının ruhu olan Bennu quşunun bütün var olmuş və var olacaqların yazıldığı kitabı qoruması o deməkdir ki, Allahın əvvəlcədən yazdığı müqəddəs kitab olan «Lövhi-Məhfuz»da Gel şəhərində Allah tərəfindən qorunur.

Qədim Misirin «Ölülər kitabı»na görə, Tot Allahı məhkəmə günündə, Geliopolun Böyük zalındakı məhkəmədə Xoru düşmənlərindən qoruyur. Bu o deməkdir ki, axirət məhkəməsi də Gel şəhərində baş verməlidir. «Ölülər kitabı»na görə, qocalmış Ra Günəşinin də evi Iunuda, yəni Geliopoldadır [18; 339]. Ra Günəşi burada Geliopolun Atum Allahı ilə eyniləşdirilir və Ra-Atum Allahında birləşir. O eyni zamanda Xepra Allahı ilə də birləşib vahid Günəş Allahı olan Xepra-Ra-Atum Allahını yaradır və burada Xepri sübh Günəşinin, Ra - gündüzün, Atum isə axşam Günəşinin rəmzi sayılır. Eyni zamanda «Ölülər kitabı»na görə, Geliopoldakı Böyük saraydan çıxan Ptah Allahı indi də yaşayır. Mətnlərin birinə görə, Osirisin bədəni də Iunu, yəni Geliopol şəhərində uyuyur [18; 214]. Evdoks da təsdiq edir ki, Misirdə çox qəbir var ki, Osirisə aid edilir və həqiqətdə onun bədəni Busirisdə, onun doğulduğu yerdədir (Pa-Asar-neb-Tetu – Osirisin Evi-Tetunun hökmranı) [18; 163]. Busiris, yəni Ba-Osiris rəmzi eyni zamanda Ba-Oziri, yəni Ibuzir kimi də yazılır ki, mənbələrə görə Ibuzir – Xəzər xaqanı olmuşdur [50; 270]. 

Mətnlərin yazdığına görə, Osirisin ruhu da axirətdə Geliopola gətiriləcək və burada əvvəldən hazırlanmış bədəni ilə birləşib axirətdə Allaha dönəcək: «N deyir: «Ey dirilərin ruhunu aparan! Sən Ey, kölgələri kəsən! Ey yaşayanlar üzərindəki Allahlar! Gedin Osiris N-in ruhunu gətirin ki, o bədəni ilə birləşsin, onun ürəyi sevinsin, onun ruhu öz bədəninə və öz ürəyinə daxil olsun: Onun ruhunu onun bədəninə və ürəyinə yerləşdirin, onun ruhunu onun bədəni ilə və onun ürəyi ilə birləşdirin. Onu Ona, Allahlar, Atum oğlu Şu-nun arxasındakı Geliopolun Benben məbədinə gətirin. Onun ürəyi, Ra-nınkı kimidir, onun ürəyi-xat Xeprininki kimidir. Ey N, səni Ka-na, səni bədəninə, səni ruhuna, səni kölgənə, səni mumiyana gətirilərlər ikiqat pakdır, Duatda əbədidir» [97].

Bildirdiyimiz kimi, Ra Allahı bilavasitə Günəşin doğduğu Şərqdə, yəni Albaniya dağlarının üstündə qərar tutmuşdur ki, bu dağlar vərəsəliklə Sisaka nəslinə, yəni Gelarküni ərənlərinə əbədi verilmişdir. Bütün bunlar o deməkdir ki, qədim yazılarda söhbət, Göydə yaradılmış ruhlar dünyasının Osiri/Oziri, yəni Azəri bəglərinin nəslindən kiməsə əbədi verilməsindən gedir. 

Göy dünyasının Osiri/Oziri nəslinə verilməsi «Enum Eliş» kosmoqonik eposunun Assuriya variantında da qeyd olunur. Burada deyilir ki, yerli Aşşur Allahı Mardukun yerini tutdu və Ellil Assuriyada Aşşur Allahına öz «ellilliyini – ellilutusunu» və yerli Şerua Ilahəsi ilə eyniləşdirilən öz arvadı Ninlili verdi [41; 116]. Aşşur rəmzinin Osiris/Oziri, yəni Azər mənasında olması aydındır. Burada elliliyin və ya ellitunun verilməsi deyəndə söhbət iki elin, yəni Göy və Yer dünyasının vərəsəliklə verilməsindən gedir ki, Şerua ilahəsi də məhz Osiris/Oziri mənasında «Göy dünyası»nın rəmzidir. 

Yuxarıda qeyd etdiyimiz Xəllədullah (müq. et: Ibrahim Xəlilullah) rəmzi Xəlil+Ata+Allah  fikrini ifadə edir ki, biz bu rəmzlərin açmasını verdik. Buradakı Mülkə-hu rəmzinin kökü olan mülk rəmzi, Əl Qəzalinin «aləm əl-Mülk və şəhad» rəmzidir ki, bu da Allahın yerdəki mülkiyyəti mənasındadır. Deməli, Xəllədə Mülkəhu rəmzi, «Allahın yerdəki mülkiyyəti» fikrini ifadə edir. Belə çıxır ki, «xaldey» deyəndə bilavasitə əsil bəglər olan Gilar bəgləri, yəni «Kitabi - Dədə Qorqud»  əvrənləri (seçilmişləri) nəzərdə tutulmalıdır ki, qədimdə, kiçik Asiyada «ölüb-dirilən Attis Allahı»nın [Adonis,Tammuz, Kibela] bayramı Gilar bayramı adlanırdı [162; 83, 86].

Gel, yəni gilan/gilad/gilar rəmzləri bildirdiyimiz kimi mənbələrdə «qalut»/«reş-qalut» (rə’c əl-cəlut) kimi də yazılır. Buradakı «reş» rəmzindən Roşaniyə dini təriqəti və hərəkatı yaranmışdır ki, onun banisi Bəyazid Ənsariyə, tərfdarları - piri Roşani (nurlu qoca) ləqəbini vermişlər [36; 21]. Lakin gilad/qalut rəmzi eyni zamanda qulat rəmzidir ki, mənbələrdə, Əlinin ölümünü qəbul etməyən ifrat şiə cərəyanı hesab edilir. Onlar imamın gizli vəziyyətdə olması və qayıtmasını gözləyirlər. Digər tərəfdən, gel - Məhəmməd peyğəmbərin və Əlinin Mülkünün yerləşdiyi yerdir. Erməni mənbələrinə görə isə, Gel – tikilib qurtarandan sonra Qüdsə verilən addır. Bu isə o deməkdir ki, Gel şəhəri elə Yerusəlimdir və Məhəmməd peyğəmbər də, imam Əli də, əksər dinlərin müqəddəs saydığı məhz bu şəhərdən çıxmışlar. 

Gilad rəmzindən VIII əsrdə «ət-Təklid» adlanan dərnək yaranmışdır ki, bu da Məhəmməd peyğəmbərin əshabələrinin dərnəyi hesab edilirdi. Ət-Təklid dərnəyinə əl-xass, yəni seçilmiş aid edilirdi ki, onların «əl-amm» adlanan adi insanların biliyindən fərqli xüsusi biliyi mövcud idi. Ət-Təklid rəmzindən sonralar «təqlid» (tə-qlid) sözü də yaranmışdır ki, bu da «gilad seçilmişlərinin hərəkətinin təkrarlaması», «ona oxşadılması» mənasında idi. 

Gel rəmzi eyni zamanda, XI əsrdə Xorasanda və orta Asiya yaranmış Kələndəriyə – tərikə (türk) dərvişlərinin hərəkatı ilə də bağlıdır ki, onlar «taifə» (tayfa) adlı dəstə sayılırdılar [36]. Onun xüsusi qolunun culakiyə adlanması da ərəb dilində gel rəmzinin cil rəmzinə keçidi ilə bağlıdır. Digər tərəfdən, Kələndəriyə rəmzi Gel-Andrey (Gel-Neter) kimi də oxunur ki, həvari Andrey mənbələrdə, ölümüzlük qazanmış Xıdırla (Xızır) eynilik təşkil edən Idrislə eyniləşdirilir [36; 92]. Bu isə o deməkdir ki, Gel torpağı - səyyahların himayədarı və «dirilik suyunun» sahibi, əbədi həyat əldə etmiş Xızr, yəni Xızır/Xıdır peyğəmbərin ölümsüzlük qazandığı torpaqdır.

Xızır rəmzi Əhdi-Ətiqdə məbəd xidmətçisi «Kazir» [8; 2Ezd.5:31] kimi yazılır və  digər yerdə «Qazam» [8; 1Ezd.2:48, Neem.7:51] kimi qeyd edilir. Xezir rəmzi altında isə Aaronun müqəddəs evi olan qala-dövləti nəzərdə tutulur [8; IPar.24:15]. Eyni zamanda Qazara və Qezer (Qazer) [8; 2Mak.10:32-36, Nav.16:3] rəmzləri qədim Xananey şəhəridir ki, Xanan/Xanaan rəmzinin qədim mənbələrdəki Ki-nun (Nun-ki), yəni ilkin Nun sularındakı Allahın evi mənasında olmasını biz yuxarıda yazdıq. Belə çıxır ki, Qezer/Qazara rəmzi altında ilkin Nun sularındakı Allahın məbədi başa düşülməlidir. Bütün bunlar o deməkdir ki, Xızır, yəni Qezer obrazı Allahın, yəni «Kamil Insanın» obrazıdır, onun bədəni isə Göy şahlığının qala-dövləti kimi təsəvvür olunmalıdır.

Xızır/Xəzər rəmzi digər tərəfdən, Sar/Xassar rəmzi ilə də eyni mənalıdır və  mənbələrdə bu rəmz «şahzadə», «seçilmiş» mənasında da işlənir. Qeyd edək ki, Gel rəmzindən yaranmış Xaldeya [8; Ier.50:10, Iov.1:17] rəmzi altında mənbələrdə, paytaxtı Babil olan Asiya ölkəsi nəzərdə tutulur ki, qəbul olunmuş tarixə görə, bu ərazi Fars ölkəsi ilə birləşmiş və əsasən də türklərin əlində olmuşdur. Yazılanlara görə, Ibrahim peyğəmbər Xaldeyanın Ur şəhərində doğulmuşdur və burada onun böyük qardaşı olan Aran ölmüşdür [8; Bıt.11:26-29]. Ibrahim peyğəmbərin atası Farra, oğlu Ibrahim və Aranın oğlu Lotla, Xanaan ölkəsinə məhz buradan - Xaldeyanın Ur (od, işıq deməkdir) şəhərindən «yola» düşmüşlər. Əgər biz Xalda rəmzinin Gel eli olmasının nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, Xaldeyanın Ur rəmzi - Gel-ur, yəni M. Xorenatsinin qeyd etdiyi Gelarküni rəmzidir. Deməli, Ibrahim peyğəmbər və Aran da bilavasitə Gelarküni rəmzi ilə bağlıdır. Gelarküni rəmzi isə erməni mənbələrində sisaka və sisakan nəsli ilə əlaqədardır ki, kitablarda bu nəsil böyük və qüdrətli nəsil adlandırılır.

Sisaka/Sak rəmzinin nə demək olduğunu daha yaxşı başa düşülməsi üçün bu mövzuya bir də qayıdaq. Misirşünas M. A. Korostovsev yazır ki, qədim Misirdə, ölmüş insanın cəsədinə, mumiyalaşdırdıqdan və müxtəlif mərisimləri keçəndən sonra da şəxsiyyətin təcəssümü kimi baxırdılar. Bu «sax» adlanırdı və ölü duaları mətnlərində mumiya – müqəddəs cəsəd kimi də qəbul edilirdi. Ölümdən sonra Şah böyük Allaha və ya onun ətrafındakılara çevrilirdi [136; 194, 214]. Belə çıxır ki, sax deyəndə ölmüş müqəddəsin ruhu başa düşülməlidir ki, bu ruh, cəsədin fiziki ölümündən sonra da yaşayır və öz ruhani həyatını mələklər dünyasında davam etdirir.

«Ölülər kitabı»nda yazılanlara görə, ölən Allahdan xahiş edir ki, O ona ürəkdəki (Ba) ruhu və mənəvi ruhu (Xu) saxlamaqda kömək etsin. Belə ki, Ba insanın material bədəni ilə (xat), xu isə mənəvi bədənlə (sax) birləşir və bu birləşmə Iunu (Geliopol) şəhərində baş verir [18; 274]. Deməli, Xu rəmzi Göydəki varlıqların mənəvi bədəni, yəni ruhunun büründüyü ilkin materiyadır. Yazılara görə «sia», yəni «ruh» mənasını verən issi rəmzi Allahın ifadə olunmamış fikir Allahıdır. Dünyada hər şey ilk olaraq Allahın (Amonun) ürəyində əmələ gəlmişdir (yəni Sia tərəfindən düşünülmüşdür), lakin maddi şəklə isə, o bu adı səslə (Xu) ifadə etdikdən sonra, düşmüşdür. U. Bac yazır: «Totun sözləri və kahinin duaları insan bədəninin mahiyyətinin «saxu»ya çevrilməsini məcbur edir və o Göylərə qalxır. Insan bədənində yaşayan ruh Saxuya keçir və bu çürüməyən yeni bədən Göylərdə ruhun bədənini təşkil edir, necə ki, yerdə fiziki bədən ruhun yerdəki evidir [6; 143]. Belə çıxır ki, qədim Misirdə insanın fiziki bədəni, onun ruhunun evi mənasındadır. Bu ruh «ab» adlanan ürəkdən çıxandan sonra isə, Allahlar tərəfində Göydə ev rəmzində yaradılmış rəmzi bədənlə birləşir. Mənbələrdə Xu- nur saçan və ya  yarışəffaf, hissiyat orqanı vasitəsi ilə hiss olunmayan qatdır, hansı ki öləni o dünyada əhatə edir. O insanın nüsxəsi kimi qəbul edilmişdir ki, şəxsiyyət formasındadır və öz zahiri görünüşü, insani keyfiyyətləri vardır və insanla qəbirdə bir yerdə olur və istədiyi zaman ondan ayrıla bilir, istədiyi yerə gedə bilir və istənilən cildə girə bilir [18; 352, 215, 216]. Belə çıxır ki, saxu rəmzindəki Xu rəmzi ilkin materiyanının, yəni yuxarıda qeyd etdiyimiz sahənin bir hissəsidir ki, insan öləndən sonra Göyə qalxan ruhu sia, yəni issi ilə birləşir. Mətnlərdə yazılır: «Sənin ruhun Göylərdə Ra-nın qarşısında yaşayır, və sənin Ka-nın (oxşarın) Allahların qarşısında hədiyyələr alır. Sənin Xu (ölməz ruh) və Saxu – ların (ruhi bədən) Nur Varlıqlarının (Xu) qarşısındadır, sənin material bədənin isə Duatda Amenti varlıqlarının Ka (öküz) qarşısında sənin gözəl adınladır…» [18; 759]. Burada insan ruhuna birləşmiş Xu sahəsi, Ka sahəsindən ayrı məna kimi qeyd olunsa da mahiyyət etibarilə eyni mənalıdırlar. Belə ki, Allah insanı düşünən insana çevirdikdə və onun ürəyində Ilahi vergi – nur yerləşdirdikdən sonra insan bu nurun hesabına ilkin materiya ilə əlaqə saxlamağa, Göyləri səyahət etməyə başlamışdır. Deməli, eyni mənalı olan Xu və Ka rəmzləri bilavasitə ilkin materiyanın rəmzləridir. Müqəddəslər nəslindən kimsə doğulanda, onun Göydə ilkin materiyası, yəni sahəsi (Xu) də yaranır və bu sahənin bir hissəsi də onun ürəyində əmələ (Ka) gəlir. Bu müqəddəs öləndə isə, onun ruhu (issi), bu Ka (Xu) ilə birləşərək Göyə (saxu formasında) qalxır və Göydə artıq Ba Allahı simasında yaşamağa başlayır. 

Misirşünas U. Baca görə, insan varlığının Göyə qalxan hissəsinin biri də sexem adlanır və o hərfi mənada «nəyin üzərində isə hakimlik edən» mənasındadır [6; 139]. Təbii ki, burada nəyinsə üzərində deyəndə söhbət ilkin materiyadan gedir. Çünki, bütün bu rituallar bilavasitə onun üzərində hakimiyyət qazanmaqdan ötrüdür. Mətndə yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «… Qeyd olunmuş vaxtda mənim ağzım, mənim çörəyimi yeyəcək və mən Iunu Allahlarının əhatəsinə daxil olacağam. O mənimlə danışacaq, mən isə, kim ki Allahların ardınca gedəcək, onunla danışacağam. Mən disklə və Göy əhli ilə danışacağam. Mən gecənin qaranlığına, harda ki Mex-uret ilahəsi, öz qüdrəti ilə yaşayanların yanındadır, mən ora öz dəhşətimi göndərəcəyəm.  Mən orada Osiris ilə olacağam. Mənim kamillik vəziyyətim, Ilahi şahzadələrin yanında onun kamillik vəziyyəti olacaqdır. Mən ona insanların sözlərini çatdıracağam, o isə mənə Allahların sözünü təkrarlayacaq. Xu [hakimiyyətə] bürünərək gələcək. Mən Xu olaraq [hakimiyyətə] bürünmüşəm:  Mənə, [Iunu, Tattu,Suten-Xenen, Abtu, Apu və Sennu-nun bütün Xu-ların, saxu formasında], (yəni ruh bədənli) [hakimiyyəti] verilmişdir. Osiris Auf-anxa, Neter-Xertetedə gizlənmiş bütün Allahların və ilahələrin qarşısında yenilməzdir» [18; 540].

Ən qədim dövrlərin mənbələrinə görə insan ruhu Göylərə, bədəni isə torpağa məxsusdur: «Göylər sənin ruhun, torpaq isə sənin bədənin üzərində hakimdir» [6; 140]. Digər mətnlərdə də bu mənada bildirilir: «Ra sənin ruhunu Göydə, cismini yerdə qəbul edir», və ya «Sənin mahiyyətin Göydə, bədənin isə yerdədir». Mətnlərin birində isə deyilir: «Sənin ruhun Ra-nın qarşısında dolaşır, sənin oxşarın (surətin) Allahlardan hər şeyi alır, sənin mənəvi bədənin od ruhları arasında yaşayır, sənin material bədənin isə yeraltı dünyadadır» [18; 214].

Qədim Misirdə ürəyin yerləşdiyi ərazi, yəni ürək ətrafı qab, çanta (bədən) xat kimi qəbul edilmişdi [18; 408]. U. Bac bildirir ki, çürüməyə məruz qalan fiziki bədən Xat adlanır və məhz onu mumyalaşdırmadan sonra məqbərəyə qoyurdular. Hətta Osirisin belə bədəni olmuşdur [6; 137]. Buradakı xat rəmzi, dilimizdə Allah mənasını verən Xuda sözüdür ki, qədimdə «Ağa Ata» mənasında Allaha və onun törəmələrinə aid olmuşdur. Əgər nəzərə alsaq ki, ürəyin mahiyyəti olan ruh Göyə qalxmazdan əvvəl insan ürəyində olmuşdur, razılaşarıq ki, xat rəmzi hər şeydən əvvəl insana aid edilməlidir. Sonra isə bu ruh Göydə, insanın əksi kimi yaradılmış Ka/Xu (Ağa) ilə birləşir. Yazılara görə də fiziki bədən xat parçanır və onu mumiyalaşdırmaq mümkündür və s. 

Mətnlərə görə, saxu çıxdığı bədənin formasındadır, o ölməz sayılır və insanın ruhu da onda yaşayır. «Ölülər kitabında» deyilir ki, yenilməz Nu saxunu Allahdan alır [18; 215]. Saxunun Allahdan alınması, ruhun ilkin materiya ilə birləşməsi mənasındadır ki, sonradan bu sahəni ruha Amon Allahı verir. Mənbələrdə Amon Allahının (və Mehdinin) ruhu eyni zamanda Xator ilahəsi kimi qeyd olunur: «Mən, Iunu-da (Geliopol) yaşayan böyük Sax ilahəsiyəm» [18; 405]. Geliopol eyni zamanda Göydəki qamərlər, yəni Allahlar ölkəsidir və mətnlərin birində bildirilir ki, «Mən saxu-nu Kemur ölkəsində gördüm» [18; 542].

Qədim Çin mifologiyasında Sixe rəmzi (Sax – F. G. B.) cənub-şərq dənizinin arxasında yaşayan ana və Günəşin faytonçusu deməkdir. «Dağ və dənizlər kitabında» (e. ə. IV-II əsr) deyilir: «Şirin bulaqlar arasında Sixe ölkəsi var, orada qadın Sixe var, orada Günəş şirin bulaqda çimir. Sixe, Di-tzünün 10 Günəş doğmuş arvadıdır». 

Saxu ölkəsi Aşşurbanipalın mətnlərinə görə Midiya ərazisində yerləşmişdir [31; 283]. «Babil salnaməsində» Saxu rəmzi Suxu kimi yazılır və  Akkad şahlığına qarşı qalxmış Suxu əyalətinin əhalisindən danışılır. Burada qeyd olunur ki, Akkad şahı ordunu yığıb Suxuya yollandı və Raxil şəhərini tutdu [220; 221]. Digər bir mənbəyə görə, Kiçik Asiyanın Qərbində Arsava-Luviya dövlətləri birliyinə Sexa və Vilus çayları ölkələri daxil olmuşdur. Vilusun şahı Aleksandus, yəni Aleksandr idi ki, onun da başqa adı Troya şahı Parisdir [41; 149,150]. Vilus rəmzinin Troya ilə əlaqəsini nəzərə alsaq, aydın olar ki, Troya elə Atro-patena, yəni Ader-badaqan/Azərbaycandır. Midiyada (indiki Yardımlı rayonu) Vilus adı altında Viləş çayı və Vəlişdi yaşayış məntəqəsi məlumdur. Raxil rəmzi isə burada Gilar (Xil-ar) kimi qalmışdır və s.

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, Sak rəmzi əgər ölümdən qabaq pirlərə, yəni fironlara deyilirsə, öləndən sonra bu rəmz qeyd olunan cəsəddən çıxmış və «sağ» qalıb Allaha çevrilmiş ruha deyilir. Lakin sax/sak/zak rəmzləri elə oğuz rəmzidir ki, türk, yəni tərikə yolunu keçmiş sufilərə deyilir. Biz yuxarıda əl-Cəhizdən sitat gətirib yazdıq ki, türklər Bərzaxdakı dar cığırı və körpünü keçərkən «ayaqlarını atlarını böyrünə çıxaraq, cəsurcasına irəli tullanır və sonra ulduz kimi o tərəfdən çıxır» [70; 81]. Bu keçid cığırının, yəni boğazın mənbələrdə bər-zax adlanması, bilavasitə buranı keçən ruhun zaxa, yəni saxa (sak) çevrilməsi ilə bağlıdır. «Bərzax» rəmzindəki bər rəmzi isə həm əvrə/ibri rəmzində seçilmiş və eyni zamanda rəb mənasında Allah deməkdir. Deməli, əvrə/ibri rəmzi yerdə seçilmişlər, yəni xasslar nəslidirsə, Bərzax boğazını keçən əvrə/ibri, bu dünyanın güzgü əksi kimi qəbul edilmiş o dünyada - rəb/ərəbə, yəni Allaha [BR=RB] çevrilir. Sak/sax rəmzinin də əksi kas/xas, yəni xuz/oğuzdur. Belə çıxır ki, toquzquz, yəni doqquz oğuz rəmzi həqiqətən qədim Misir Allahlarını təşkil edən doqquz enneadanın yarandığı Ani şəhəri ilə bağlıdır və məhz Bərzax boğazı da bilavasitə burada yerləşir.

Qədim misirlilərin təsəvvürlərinə görə pir, yəni firon öləndən sonra Oziriyə (Azər rəmzi) çevrilib Allaha dönür və yerin-göyün sahibi olur [41; 390]. Oziri/Osiris rəmzinin ruhu isə Orion ulduzu sayılır. Arian/Orion - yunan mifologiyasında nəhəng insandır ki, dəniz Allahı Poseydon ilə Geyadan (Evriala) yaranmışdır. Orion/Arian/Iran (Aran – F. G. B.) rəmzləri, digər tərəfdən arilər dünyasının adı kimi qəbul olunmuşdur ki, həqiqətdə bu rəmz Ər/Ərən, yəni qədim Misirdə Ra adlanın Amon Allahının Günəş diski kimi təsəvvür edilən simasıdır. Ərən rəmzini U. Bac - insanın əsas hissələrindən biri olan «Ren» kimi qeyd edir və bildirir ki, bu onun adıdır: «Ka kimi Ren də insanın bilavasitə şəxsiyyəti ilə bağlıdır» [6; 139]. Deməli, Orion ulduzu, yəni Ərən deyəndə sadəcə Ra (Ər), yəni Günəş Allahı nəzərdə tutulmalıdır. Orion, yəni Ra (Ər) ulduzunun (Günəş Allahı) şəxsləndirməsi isə, Yuxarı Misirin tacında təsvir olunan və Sax (yunan. Orion) ulduzu kimi qeyd edilən çardır. Deməli, Sax (Sak) rəmzi, ölmüş pirin, yəni fironun ulduzlar arasında ölümsüzlük qazanan (ulduz rəmzli) formalaşmış ruhudur. Mətnlərin biri yazır: «Mən Osirisəm, yaşayan insanların hökmdarıyam, mənim sinəm və belim çox güclüdür, mənim fallosum isə ən uzaq yerlərə, [o] yerdə ki, kişi və qadınlar [yaşayır], ora çatır. Mən Saxam (Orion), hansı-ki, öz vilayətini keçir və Göydə ulduzlur arasında səyahət edir, hansı-ki mənim anam Nutun qarnıdır: məhəbbətlə o mənə hamilə qalmışdır və məni doğmuşdur, çünki bunu istəmişdir…» [18; 467]. 

Mütəxəssislər yazır ki, ən qədim zamanlardan Sirius Isidanın Göydəki təcəssümü, «ulduzların sahibəsi» olmuşdur və ona qədim Misirdə əbədi ulduz kimi sitayiş olunurdu və digər ulduz - baş keşişlərə əmrlər edirdi. Onların hər biri isə, Sirius kimi, 70 gün gözə görünmürdü. Misirin cənubunda isə Sirius – uzun sürən səyahətdən sonra Misirə qayıdan və özü ilə Nilin bərəkətli daşqınını gətirən, şirbaşlı ilahə - Tefnut-Sexmetin təcəssümü sayılırdı. Siriusun göründüyü 21-ci gün, Osirisin təcəssümü olan «ulduzlar şahı» Saxu (Orion) ulduzunun «çıxışı» ilə başlanırdı. «Piramida mətnləri»ndə deyilir: «Budur, sənin adın – «Odur – hansı-ki – Oriondadır, Osiris». Çar sərdabələrinin tavanlarında Orion-Osiris qayıqda, əlində hökmdar əsası olan insanabənzər Allah kimi göstərilir. Bu əsa (əl ağacı) arxaya,  başında ikilələkli tac olan Sirius-Isidanın qayığına  və onun ardınca gələn, içində Osiris və Isidanın oğlu  - Xor allahının təcəssümü - Seped ulduzu olan qayığa doğru çevrilmişdir [179].

Isidanın təcəssümü olan Siriusun ulduzların sahibəsi olması və 70 gün görünməməsi, axirətdə yaranmalı olan yeni ruhlar dünyasının axirətə qədər görünməməsi rəmzi ilə bağlıdır. Siriusun uzun sürən səyahətindən sonra da Misirə qayıtması onun axirətlə bağlılığı, yəni axirətdə qayıdışı mənasındadır. Digər tərəfdən, Sirius rəmzi elə Osiris/Oziri rəmzidir ki, onun təcəssümü yerdən sax timsalında qalxan Mehdinin ruhudur və o Orion (Ra-rəmzində) rəmzində axirətdə Göydəki taxtında oturmalıdır. Əgər biz qəbul etsək ki, Osiri/Oziri adı yuxarıda yazdığımız kimi, Azər, Orion rəmzi isə ərən rəmzidir, razılaşarıq ki, Oziri Allahının dirilməsi, onun Orion ulduzunda öz yerini tutması ilə bağlıdır və s. 

M. Seyidov Oğuzun arvadı və uşaqları ilə, mifik bənzəyişləri ilə ulduza çevrilmiş Orionu sevən Eosu qarşılaşdıraraq yazır: «Eos da işıqla, şüa və odla bağlı mifik obrazdır. O, səhər şəfəqinin ilahəsidir, Günəş və Ayın bacısıdır. Oğuzun xatunu isə işığı (Günəşi) təmsil edir və Günün, Ayın, Ulduzun anasıdır. Eos (bəzi variantlara görə) küləklərin və çox saylı ulduzların anasıdır. Bizcə indi Oğuzun arvadı ilə Orionun sevgilisi Eos arasındakı mifik oxşarlıq göz qabağındadır. Hər ikisi işıqla, şüa ilə əlaqədardır. Ikisi də işıqla, şüa ilə bağlı olan övladlar doğur: biri Günü, Ayı, Yulduzu, digəri isə ulduzları doğur» [68; 264]. Bu isə o deməkdir ki, Oğuz elə Orion obrazıdır.

Yunanların «Orion», yəni «Arian» adlandırdıqları rəmzin eyni zamanda arilər ölkəsi fikrini ifadə etməsi o deməkdir ki, ərənlərin eli ulduzlar ətrafındakı ruhlar dünyasıdır. Digər tərəfdən, Arian/Aran rəmzi erməni mənbələrində Yafət nəslinə aid edilərək «Yafət-Ərən» kimi yazılır ki, bu da Göylər aləminin yerdə bilavasitə bu nəsillə əlaqəsi olması, yəni bilavasitə bu nəslin Göydən gəlmələr nəsli olması ilə əlaqədardır. Eyni zamanda Ibn əl-Fakih əl-Həmədaniyə və s. görə Iran, yəni Aranın oğlu Atropatdır (Azərbaz) [135; 59]. Bu isə ona işarədir ki, Azərbaycan, yəni Atropatın övladları Göydən gəlmiş türklər, yəni Göy türklərinin nəslidir. 

Kassit mifologiyasında Sax, Babilistanda Şamaşla (Utu/Ata) eyniləşdirilən Günəş Allahıdır. Dyakonov, Şixu, yəni Saxu və Xarbeni, Allahların şahı və yerin Tanrısı – Enlillə və Babil dövlətinin Allahı Mardukla eyniləşdirir [31; 133]. Dyakonova görə kassitlərin digər Allahı Şukamun (Şakyamuni/Sakamon/Sökmən – F. G. B.), yeraltı odun və şahlar nəslinin himayəçisi olan Şumaliyadır. Şamaş (Şəms – Günəş) və Şumaliya rəmzləri bizə deyir ki, bu rəmzlər  Səma/Şema kimi qeyd olunan Göylərlə, yəni Göydəki ellə bağlıdır.

Azərbaycan dilində sax rəmzi ilə eyni olan «sağ» sözü – «sağ qalmaq», «yaşamaq» mənasındadır. Bu rəmzlə sağu sözü də bağlıdır ki, M. Seyidov bildirdiyinə görə, sağu - kədər, qüssə ilə əlaqədar olaraq, daha geniş məna ifadə edir. O həm də qüssəli məclislərdə, xüsusilə ölümlə bağlı kütləvi ağlaşmaya və orada oxunan şerlərə, ağıya, havalara deyilirmiş. Müasir türk dilində ölü üstə ağlamağa «sağı» deyilir [68; 298].  Sağ rəmzi eyni zamanda, yuxarıda yazdığımız kimi istiqamət mənasındakı «sağ tərəf», yəni «sağ qalanlar» tərəf olan Göydəki el mənasınadadır. Qeyd edək ki, bu gün azərbaycanda müqəddəslər nəslinə – «pir», «bəg», «seyid» və s. sözlərlə bərabər «şıx» da deyirlər ki, bu da onların bilavasitə sak, yəni Allah nəsli olması ilə bağlıdır və islamdakı «şeyx» sözü də bilavasitə «şıx» sözüdür. 

Kitabın əvvəlində biz qeyd etmişdik ki, mütəxəssislərin sözlərinə görə, qədim Misirdə «bütün görünən və görünməz», o cümlədən insan, köhnə şahlıqda maddi göstərilirdi. Insanın mənəvi həyatı da, o dünyadakı varlıqlar kimi, cismani daxilin, əsasən də ürəyin fəaliyyəti kimi başa düşülürdü [41; 378]. Bu isə o deməkdir ki, qədim yazılarda, Göydə – Allahlar elində baş verən hadisələr də fiziki aləmdəki kimi, yəni real hadisə kimi göstərilir. Deməli, «sak» rəmzi altında qədim mənbələrdə - ya yerdəki pirlər nəsli, ya da onların öləndən sonrakı, yəni Göydəki həyatı təsvir olunur.

Akademik B. A. Turayev yazır: «Misirdə ən qədim dövrdən Misir mədəniyyətinin sonuna qədər inanırdılar ki, çar – Allahdır: «Çar – həyatı boyu da, öləndən sonra da Allahdır…» [5; 196]. «Piramida mətnləri»ndə isə deyilir: «Sən öz yerini Göydə ulduzlar arasında tutursan, çünki sən «Hu» («Xu») daşıyan yeganə ulduzsan» [7; 216]. Bu isə o deməkdir ki, Mehdinin ölümündən sonra Göyə qalxan ruhu məhv olmur, əksinə «Hu» enerjisi (ilkin materiya) ilə yeni forma alıb, həyatını «mələk» obrazında davam etdirir ki, Ovidiy bilavasitə bu çevrilməni «Metamorfoza» adlandırmışdır. Ovidiy «Metamorfoza»sını belə başlayır: «Indi sizə yeni forma almış bədənlər haqda danışacağam. Allahlar, - axı bu çevrilməyə siz qərar verdiniz». Belə çıxır ki, Göyə qalxmış ruh yeni forma alıb orada əbədi yaşayır. Quranda bu fikir belə ifadə olunur: «Sizi yaradan, sizə ruzi verən, sonra öldürən, sonra da dirildən Allahdır» (Quran, 30:40). 

Bu gün də xalqımız inanır ki, pir, seyid və s. müqəddəslər ölmür və o, dünyasını dəyişdikdən sonra da, insanlara köməklik etmək qabiliyyətində olur və buna görə xalq onun ocağına (qəbilərinin üstünə) gəlib, müqəddəsin cəddinə (əcdadı Amona) nəzir verməkdə davam edirlər.

Qədim Misir yazılarında və sufizmdə «Xu», yəni «Hu» (Yahu) rəmzi Allah mənasındadır. Əlişir Nəvaidə eyni mənalı Qu/quy rəmzi – od, yanma (ilahi od – ilkin materiya – F. G. B.) anlamını verir [91; 89]. Bu rəmzin, ruh mənasını verən «issi», yəni «S» rəmzi ilə birləşməsindən «XS»/«KZ» və s. variantlı rəmzlər alınır ki, qədim Misirdə, yazdığımız kimi «KZ» rəmzi «həyat enerjisi» mənasını daşıyır. Belə çıxır ki, «KZ» (Quz/Oğuz) rəmzi «Ağa issi» mənasında ilkin materiyanın ruhu fikrini ifadə edir ki, bu da həm Əman (Amon) Allah və həm də ilkin materiya olan dirilik suyu deməkdir. Deməli, Sax [SX/SK] rəmzi Xaos/Kuz/Oğuz [XS/KZ/ĞZ] rəmzi ilə eyni olub, «Allah ruhu» fikrini ifadə edir və burada Allah iki mənada – ilkin materiya və Amon, yəni Əman mənasındadır.

Digər tərəfdən, Quz/Ğuz rəmzləri mənbələrdə Xız kimi də yazılır ki, M. Seyidov bu rəmzi araşdıraraq bildirir ki, Xız sözünün «qızmaq», «hərarət». «atəş» və eləcə də «coşğunluq», «qüvvət» (qut) mənası vardır [68; 106]. Məhz bu rəmzdən əbədi həyat qazanmış Xızır rəmzi yaranmışdır. Qədimdə Novruz bayramında Xızır törəninin keçirilməsi zamanı deyərmişlər:

           Xızır, Xızır, Xız gətir,

           Var dərədən od gətir,

           Xızıra Xızır deyərlər,

           Xızıra çıraq qoyarlar.

Xızırın, yəni Oğuz Ərin dərədən od gətirməsi, onun dirilik suyu rəmzində olan ilkin materiyadan yerə gətirməsi mənasındadır. Xızır rəmzi, yazdığımız kimi, eyni zamanda Azər/Oziri/Osiris kimi yazılır ki, bu rəmz də ilkin materiya ilə bağlıdır. Deməli, Xızırın gətirdiyi od elə Azər odudur. Belə çıxır ki, Xızır peyğəmbər, dünyada ilk ölümsüzlük qazanmış Qor Allahının, yəni Qorqudun rəmzidir. Qor Allahı özlüyündə onu yaradan firon Əmanın ruhundan və «qızıl dairə, disk» formasında əkslik mənasını verən ilk kişi və qadın başlanğıcı enerjisindən, yəni Xız/Xaosdan ibarətdir. Bu isə o deməkdir ki, Qor Allahı - Xız enerjisindən, yəni Oğuzdan ibarətdir və Oğuz da həyat enerjisi mənasında Qor Allahıdır. Qor Allahı həm ruhlar dünyasını yaradan enerjiyə sahib kimi təbiətə, həm də bir insan (insanın ruhu) kimi öz elinə yaxındır.

Biz əvvəlki kitablarımızda qeyd etmişik ki, ilkin materiyanın qanunlarına görə, ondan bir şey yaratmaq istədikdə mütləq magiyanın «bənzər bənzər yaradar» qanunundan istifadə olunmalıdır ki, Amon, yəni Əman Allah da burada özünü ilkin materiyaya bərabərləşdirməklə Atum Allahını (Adəmi) yaratmışdır. Əgər bütün Yer kürəsindəki inkişaf - ilkin materiya, yəni həyatverici enerjinin (Təbiət-Allah) hesabına təbii surətdə yaranmışdırsa, Göydəki ruhlar dünyasını, düşünən insanı və ona bağlı olan hər şeyi - ilkin materiyanı özünə tabe etmiş Amon Allahı yaratmışdır. Deməli, «Allah ruhu» mənasını verən Sax və ya Oğuz dedikdə: 1-cisi - ilkin materiyanın ruhu mənasında Ra-Amon Allahı, 2-cisi isə - rəhmətə getmiş Əmanın ürəyindən çıxıb fəzada əbədi yaşar Amonun ruhu başa düşülməlidir. 

Sax rəmzi eyni zamanda qədim Misirin müharibə və odlu Günəş Allahı Saxmetlə də bağlıdır ki, burada Sax-met rəmzi Sak Mat, yəni Sak-Midiya mənasındadır. Digər tərəfdən sax rəmzindən şax/şah, yəni padi-şah (padi/pta - sak) rəmzləri yaranmışdır ki, bu da şahlar nəslinin Allah ruhunu daşıması deməkdir. Belə çıxır ki, Saxmet rəmzi eyni zamanda Şah-Midiya fikrini ifadə edir ki, erməni mənbələrində Midiyanın «Şaxastan» adını daşıması məlumdur. Lakin «şx» rəmzi erməni mənbələrində sərhəd ərazilərin hökmranlarının titulu olan «bdeaşx», «bdeşx» rəmzi kimi də qeyd olunur ki, bu da sufizmdə «bodi sak» mənasındadır.

Sökmən, yəni Sak-Əman (şah Əman) rəmzi eyni zamanda Şakyamuni adı ilə tanınan Budda Allahının da adıdır və Kanişka sikkələrində Buddanın şəkli ilə bərabər «Boddo», «Sakamano Budda» və «Baqo Boddo» sözləri yazılır [27; 404]. Boddo rəmzi sufilərdə «bodi» - tam kamilliyə çatmış, dərk olunmayan şeyləri dərk edən, ekstaz vəziyyətində «görən» deməkdir ki, bu da Allaha və axirətdə gələn «kamilliyə çatmış» Mehdiyə aiddir. Deməli, «bdeaşx» rəmzi də tam kamilliyə çatmış sak, yəni Göydə yeni sima almış müdrik Allah fikrini ifadə edir. Baqo rəmzi isə iranlıların və s. xalqların Allah mənasını verən bəg rəmzidir ki, bu da yəhudi hesab edilən «Allah səviyyəsinə yüksəlmiş» Azəri sufiləridir. 

Sax/sak/şax rəmzi mənbələrdə eyni zamanda ksaya/xşaya kimi, skif çarları olan Kolaksayın və onun qardaşlıra Lipoksayın və Arpoksayın adının bir hissəsi kimi qeyd olunur. Iran əfsanəsində «xshaya» (xşaya) - «axş» rəmzi şah mənasını verir. Yunanlar, ksaya/xşaya və bununla bağlı titulu basilevs/basil kimi qeyd etmişlər ki, bu da «baş el» mənasında yalnız şahlar nəslinə aiddir [166; 198]. Movses Kalankatuasi Şimalda basil ölkəsi haqda məlumat verərək bildirir ki, erməni şahı Tiridat Albaniyada, Qarqar düzündə basillərlə vuruşurdu [81; 1/12]. Mənbələrə görə, Basillər ölkəsi – skif şahlığıdır. Ayrı-ayrı basillərin hökmdarları, bütün Skifiyanın ali şahı kimi «şahlar», yəni «basilevslər» adlanırdılar. Basil ərazisinin ən böyüyündə şah skifləri yaşayırdı. Şah nəsli - şah skifləri tayfasından törəmə olmaqla bütün Skifiya və qonşu tayfalar üzərində hakimliyə iddialı idi. Bu iddiaların əsasını onların Ilahi kökdən – Herakl və Yexidnadan olmaları ilə bağlı idi. Buradan belə nəticə çıxarmaq mümkündür ki, skif/sak nəsli bilavasitə çarlar, şahlar nəslidir. Lakin Ieremiyaya görə isə şahlar nəsli Midiyalılardır [8; Ier.25:25, 51:11]. Nabonidin Babil yazılarında da Midiya çarından və onun köməkçiləri olan çarlardan danışılır [31; 336]. Ravi Şimona görə isə «Bütün Izrail oğulları şahlar nəslidir» və Tannaylar Izrailin seçilməsində kosmik akt görürdülər [20; 277]. Bu isə o deməkdir ki, saklar nəsli elə midiyalılardır və Izrail oğulları deyəndə də məhz bu nəsil başa düşülməlidir.

«Kitabi - Dədə Qorqud»da Basil rəmzi vasil kimi yazılır və Allaha qovuşmaq mənasında qeyd edilir: «Beyrək padşahlar padşahı həqqə vasil oldu» [4; 125]. Idris Şah da ilkin materiya ilə vəhdəti Vasl adlandırır [56; 87]. Allaha qovuşmaq, onda cəm olmaq, Qor Allahının bədəninə köçmək deməkdir. Çünki, Qor Allahı - Adəm/Atum Allahı timsalında Cəbərut və Mələkütü özündə birləşdirən padşahlar padşahı Həq Təaladır. Islamda vasil, yəni vəsilə rəmzi - cənnətin, peyğəmbər üçün təyin olunmuş ən ali təbəqəsinin adıdır. Quranda əl-vasil – yol axtarmaq, vasitə  deməkdir: «Ey iman gətirənlər!, Allahdan qorxun və ona yaxınlaşmaqdan ötəri vasilə (əlvasil) axtarın və onun yolunda bütün gücünüzü verin ki, istədiyiniz nail olasınız» (Quran, 5:35).

Vasil [VS-L] rəmzinin digər yazılış forması Albuz/Albusdur [L-BZ/L-BS] ki, XI yüzilliyin yazarı  Leonti Mroveli Qafqazı Albuz adlandırır: «Qafqaz – bu Albuzdur» [91; 69]. Belə çıxır ki cənnət deyəndə Qafqaz dağlarında yaradılmış el nəzərdə tutulmalıdır. Türk xalqlarında Albuz rəmzi Albas, Al arvadı, Al qarısı rəmzi kimi də qalmışdır ki, mifologiyada bu obraz pis istər, yeni doğulmuş uşaqlara ziyan verən kimi və s. göstərilir [91; 53-57]. Albıs/Albas, Al arvadı və s. obrazları araşdıran M. Seyidov belə nəticəyə gəlir ki, Al arvadı, Albıs – Günəşin insaniləşməsi, həyatın yaradıcısı, yaxşıistər, od, ocaq ilahəsi, işıq və ölüm gətirəndir [91; 53-74]. Bu isə elə qadın rəmzində təsəvvür olunan ruhlar dünyasının, yəni cənnətin təsviridir.

Ən-Nəvavinin yazdığına görə, peyğəmbər əl-vasilə ilə bağlı demişdir: «[Ibadətə] Çağırış eşidəndə (müəzzin) nə desə onu da deyin, sonra Allaha məndən ötəri dua edin, çünki bunu bir dəfə edənə Allah on qat əvəzini verər. Sonra Allaha müraciət edin ki, məni «əl-vasilə» (gətirsin), hansı ki, Cənnətdə elə bir yerdir ki, Allahın qullarından yalnız biri ora yüksələcək və mən ümid edirəm ki, bu qul mən olacağam, və kim ki, Allaha mənin «əl-vasilə» çatmamdan ötəri xahiş etsə, mənim mütləq on himayə edəcəyəm» [43; 1037]. Peyğəmbərin burada əl-vasilə çatmasından ötəri, insanlara onlardan dua etdirməsini xahiş etməsi və bu səviyyəyə yalnız bir nəfərin çatacağını bildirməsi o deməkdir ki, bu səviyyə Allahın, Mehdinin ruhu üçün hazırladığı taxtdır və kim ora ucalsa, o Amon Allahından sonra zəmanınin sahibinə çevriləcəkdir. Ən-Nəvavinin yazdığı digər hədisdə peyğəmbər deyir: «Məhkəmə günü mənim o adamlardan ötəri himayəm mütləq olacaq ki, onlar azanı sözlərini eşidib deyəcəklər: «Ey Allah, bu kamil çağırışın və ibadətin Rəbbi, Məhəmmədi «əl-vasilə» və yüksək mərtəbəyə götür və Sənin söz verdiyin «tərifləmiş» məqama istiqamətləndir!» [43; 1039]. Təbrizli Arakel Vasil, yəni Vasili rəmzini həyat ağacı və dirilik suyu ilə eyniləşdirir: «Vasili şahın zamanında, katalikos Petros Qetadardz həyat ağacını Pontosa, yəni Trapezunda gətirdi, suyu müqəddəsləşdirdi və çay bir saat geri axdı» [30; 56]. Bu isə o deməkdir ki, Sahib əz-zəmanın dövründə, yəni axirətdə yeni həyat ağacı qurulacaq və dirilik suyu yenidən bu dünyaya töküləcək.

Lakin vasil [V-SL] rəmzi eyni zamanda silva [SL-V/S-LV] və vilus [VL-S] kimi də yazılır ki, bu da ruhlar dünyasının rəmzidir. Biz yuxarıda yazdıq ki, C. Frezerə görə, Roma şəhərini Alban dağlarından köçüb gəlmiş Albi-Lonqa şəhərinin sakinləri tikmişlər və deyilənlərə görə, Alba şəhərinin Silvi şahlarından biri özünü Allah hesab etmiş, bu nəslin banisi isə öləndən sonra Allaha çevrilmiş və Alban dağlarındakı şəhərin üstündə qərar tutmuşdur [80; 147]. Belə çıxır ki, Amon Allahı bilavasitə Silva, yəni Vasil rəmzi ilə bağlıdır. Silvlərin Alban dağları ətrafında yaşamaları haqqında Böyük Pliniy, Favst Buzand, Aqafanqel və s. tarixçilər yazmışlar. Silva rəmzindən isə mənbələrdəki slavyan rəmzi yaranmışdır. Rus araşdırıcıları yazırlar ki, antik mənbələrə görə slavyanlar Skandidən çıxandan sonra dünyanı fəth etmişlər [2; 286, 298, 299]. Bu isə onu göstərir ki, Silva şahları Skiniyadan, yəni «vəhy çadırı»ndan çıxandan sonra Allaha çevrilmişlər. Skiniya rəmzinin Sisakan rəmzi ilə eyniliyi isə onu göstərir ki, Albaniya dağlarının üstündə qərər tutmuş Allahı elə Sisakan ölkəsinin şahıdır. Sisakan rəmzinin Iskəndər, yəni Sakin-Adər rəmzi ilə eyniliyi yazdıqlarınmıza sübut kimi qəbul edilməlidir. Mənbələr bildirir ki, Muvattalisin müqaviləsinə görə Iskəndər məhz Vilus [Troya] şahının götürülmə oğludur [41; 150]. «Ruhulqüds», yəni Qüds/Kadus elinin ruhu olan Iskəndərin Vilus (Viləş/Vəliş) şahının oğlu olması, onun Talış dağlarındakı kadus elinin ruhu olması deməkdir. Yazdığımız kimi, Vilus rəmzi bu dağlarda Viləş/Vəlişdi çay və kənd adı kimi qalmışdır.

Vasil rəmzi 1670-ci ilin xəritəsində Volqa çayında, aşağı Novqorodla, Kazan arasında Vasilqorod şəhəri kimi qeyd olunmuşdur ki, burada Vasil rəmzinə Qorod, yəni Qarda rəmzi də əlavə edilmişdir [3; 451]. Qardu/Kertu və s. rəmzlərin haqqında biz yuxarıda yazdıq. Lakin Vasil rəmzi mənbələrdə «Vasili» kimi də yazılır və məlumdur ki, Moskvanın Qırmızı Meydanındakı müqəddəs Vasilinin baş kilsəsi, XVI - XVII əsrlərdə Yerusəlim adlanıdırılırdı. Moskva ərazisindəki kilsənin «Yerusəlim» adlandırılması Süleyman peyğəmbərin Allahı üçün tikdiyi qızıl məbədgahın məhz burada yerləşməsi deməkdir. 

Araşdırıcılar yazırlar ki, ümumiyyətlə, mənbələrdə Moskva çarı Bizans imperatoru ilə eyniləşdirilir və Moskva hökmdarı kainat səviyyəli və bütün pravoslavların çarı kimi göstərilir. Eyni zamanda Moskvada - «Müqəddəslər müqəddəsi» olan kilsə tikilir. «Müqəddəslər müqəddəsi» kilsəsi isə təbii ki, Süleyman peyğəmbərin Allah üçün tikdiyi və Allahın qəbri hesab edilən kilsədir. Burada Allah qəbrinin təmiz döyülmüş qızıldan düzəldilməsi, mələk və həvarilərin də heykəllərinin tökmə qızıldan yaradılması, Moskva rəmzi altında əsil Yerusəlimin nəzərdə tutulması deməkdir [2; 401]. Moskva rəmzinin Mosk rəmzindən yaranmışdır ki, eyni mənalı Mosxi rəmzi qədim yazılarda xett tayfasıdır. Onlar həm də assuriyalı muşk tayfasıdır ki, sonuncular eyni zamanda friqiya xalqı hesab olunurlar. Friqiya rəmzi isə Afrika rəmzi ilə eynidir və burada erməni, midiyalı və s. xalqlar yaşamışlar. Vaxuşti Baqrationiyə görə, Quram Samsxe-Klarceti və Gürcüstanı vahid şahlıqda birləşdirdi və klarc və mesxlərin hökmdarı oldu. Bu o deməkdir ki, burada söhbət axirətdə yaranmalı olan yeni dünyadan gedir. Çünki Mosxi [MSX] rəmzi eyni zamanda axirətdə gəlməli olan Moşiax [MSX] rəmzidir. Bu rəmzin Klarceti rəmzi ilə əlaqəsi isə yeni ruhlar dünyasının məhz Gelarküni ərazində yaranacağı deməkdir.

Lakin Friqiya rəmzi eyni zamanda Frakiya rəmzi ilə də eynidir. Skandinavlara görə isə Frakiyanın Şərqində Roma şəhəri yerləşir: «Frakiya, hansı ki, öz adını Iafet oğlu Firasdan götürmüşdür… Onun Şərq [hissəsi] Böyük hakimiyyətə və şöhrətə malikdir, orada Böyük şəhərlərdən olan Roma yerləşir» [2; 621, 622]. Bu isə o deməkdir ki, Moşiax rəmzi, yəni ikinci ruhlar dünyası Roma, yəni mistik Irəm şəhərinin yerində yaranmalıdır və s.

Yazılanlardan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, Beyrəyin padişahlar padişahı vasil olması deyəndə, Allahın ərşə yüksəlib onu tutması, yəni Amon Allahının Göydəki taxtında bərqərar olması başa düşülməlidir. Və vasil rəmzi ilə eyni mənalı olan sax/sak/şax rəmzi də Allahın «issi-Ağa»ya, yəni ilkin materiyanı idarə edən ruha çevrilməsi mənasındadır. Sak/sax/şax rəmzi yazdığımız kimi, mənbələrdə eyni zamanda «ksaya/xşaya» kimi də yazılır ki, bu da müqəddəs mənasını verən aqios, aqiazo, Oğuz və s. rəmzlərlə eyni mənalı olub ilkin materiyanı bildirir. Biz yuxarıda Parfiya çarı Volo-qezin mənbələrdə Vala-xş kimi yazılışı ilə bağlı qeyd etdik ki, «QZ» rəmzinin «XŞ» rəmzinə keçidi bu rəmzlərin eyniliyi ilə bağlıdır. 

Akkad-Şumer mənbələrində «XŞ» rəmzi - «xas», «xassus» və «kişş», «kişşatim» və s. kimi yazılır ki, bu da onun kassi, kassit rəmzləri ilə bağlılığı deməkdir. Qədim mətnlərdə bildirilir ki, əvvəllər Aşşur «işşakumu», (Şumer «ensi»sinə ekvivalent olaraq) «işşaku» titulunu daşıyan Şəmşi-Adad, Aşşuru tutduqdan sonra məbəd tikintisinə başlayır və sonradan bu titulu ataraq, Enlilin təyin etdiyi «çoxluqlar şahlığı – şar kişşatim» rütbəsini saxlayır [41; 61]. «Kişşatim» rəmzi qədim müdriklərin məntiqinə görə, «işşakum» rəmzi ilə eynidir və buradakı kişş/şşak rəmzi «Allah ruhu» deməkdir. Buradakı işşaku rəmzi erməni mənbələrindəki sisaka rəmzidir ki, Gel ərlərinin nəsli sayılır. Kişşat və kişşatum rəmzləri isə kassit rəmzi kimi – kas (Aqios/Oğuz) Ata və Kas Atum mənasında Adəmi bildirir.

Çoxluqlar şahı mənasını verən «şar kişşatim» titulunu alanlardan biri də, əvvəllər akkad-Şumer titulu olan «Kiş-in luqalı» titulu ilə adlandırılan Sarqon olmuşdur [83; 241]. Matouş yazır ki, Akkadlı Sarqonun tarixi şəxsiyyəti və Qilqameş obrazı mifik əlamətlərinə görə birləşir [38; 92]. Deməli, Sarqon obrazı elə Qilqameş obrazıdır. Sarqon şahın adının Şarru-ken (haqqən şah) olması göstərir ki, o Aşşur (Osiris/Azər) və Kena/Küni rəmzləri ilə bağlıdır. Kena rəmzi altında təbii ki, Ki-Nun, yəni ilkin Nun sularındakı Ki/Aqu, yəni «Oğuz eli» başa düşülməlidir. Luqal rəmzi isə yuxarıda yazdığımız kimi isak (sisaka), patesi (Pat-issi) rəmzləri ilə eynidir və «qalil/xəlil» mənasında «xəlilullah», yəni «Allah» deməkdir.

Mətnlər yazır ki, Xett dövlətində şah – xassus, eləcə də taparnas, ölkənin sifəti sayılır və orduya başçılıq edirdi. Çariça – xassusar isə baş kahin – tavanannas (tubanannas) mənasındadır. Ərazidə böyük «evlər» - «pir», ərazi cəmiyyətlərinin üzvləri isə xappiras adlanırdı (akkad. Alum). Belə cəmiyyətin başında xüsusi orqan (kule) dururdu. Hər cəmiyyətin özünün yerli torpaq fondu - ivaru (xurrit. evro) var idi ki, onun da başında patriarx –«ivaru ağa» - ivaruvas isxas dururdu. Pirə - patriarxın ata tərəfindən üç arxa dönəninədək törəmələri, onların arvadları, uşaqları və s. daxil olurdu. Mahal canişininin (akkad. bel madqalti) şah adamları (saxxan adamları) üzərində təkbaşına hakimlik hüququ var idi [41; 138, 140].

Taparnas (Tap-Arnas) rəmzi altına mənbələrdə Pta Allahı və Aran, yəni Ra başa düşülməlidir. Deməli, Taparanas rəmzi Pta-Ərən-issi mənasında «Ra-Pta Allahının ruhu» deməkdir ki, bu da elə Allah mənasındadır. Xassus [XS-SS] rəmzi yazdığımız kimi, Xas, yəni Oğuz və Aqios/Qos mənasında sisaka [S-SK] rəmzi kimi «Allah ruhu» mənasındadır. Yuxarıda yazdığımıza əsasən Xassus rəmzinin sisaka rəmzi ilə eyniliyini nəzərə alsaq, qəbul edərik ki, «saxxan adamları» rəmzi də sisakan adamları kimi qəbul edilməlidir ki, bu da «gel nəslindən olan yüksək səviyyəli şah qulluqçuları (məmurları)» deməkdir. Müxtəlif şah qulluqçularının «şakkanakku», «şakin temmati», «şakin mati» və s. kimi də adlandırılması «saxxan» sözünün «şakkan», «şakin» sözü ilə eyni məna daşıdığını göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, şakkan/saxxan rəmzi, IX əsr ərəb müəllifi Əl-Bəlazurinin əsərində Şəki (Şəkki) şəhərinə aid edilir və «Şakkan» kimi də yazılır [50; 97]. Şakin rəmzi də Sisakan rəmzi kimi sakina – şxina (erm. işxan), «şaxen», «skiniya», yəni «Allahın mövcud olduğu çadırı» deməkdir. Deməli, qədim yazılarda müxtəlif rəmzlər altında - Ilahi enerjinin, yəni ilkin materiyanın mövcud olduğu ruhlar dünyası nəzərdə tutulıdır. 

Mətnlərə görə, mifik «Umman Manda», yəni Ümman dəryasının Manda ordusu və «Sala tayfasının döyüşçüləri» də məhz saxxandan təşkil olunmuşdur [41; 135-136]. Bu isə o deməkdir ki, qədim mənbələrdə bütün dünyanı lərzəyə salan Allahlar ordusu bilavasitə Sisakan elində, yəni mənbələrdə «Kule» adlanın Gelarkünidə yaradılmışdır.

Mənbədəki çariçanın xassusar adlanması, bu rəmzin bilavasitə ruhlar dünyası mənasında qadın rəmzli ilkin materiyaya aid olmasına işarədir. Xassusar rəmzinin Oğuz-Assur mənasında olmasına baxmayaraq, bu rəmz eyni mənalı olan Xasar/Xızır rəmzi ilə bağlıdır ki, mənbələr bu rəmzi Xator/Xıdır rəmzi ilə eyniləşdirirlər. Yaxdığımız kimi, Xızır/Xıdır rəmzi ilkin materiyadan təşkil olunmuş ruhlar dünyasını rəmzidir. Bu obraz Amon Allahının arvadı rolunda, yəni Mut rolunda göstərilir. Bu isə o deməkdir ki, Xett dövlətindəki şah – «xassus» və «taparnas» deyəndə - iki dünyanın sahibi olan Amon Allahı, çariça – xassusar deyəndə isə Amon Allahının ikinci yarısı hesab edilən ruhlar dünyası başa düşülməlidir. Belə çıxır ki, Xett dövləti deyəndə ümumi vahid Allahın Xuda dünyası təsəvvür edilməlidir ki, bu da öz adını gizləyən Amon Allahının dünyasıdır. Mətndəki cəmiyyətlərinin üzvləri mənasını verən xappiras rəmzi isə yuxarıda yazdığımız xapir/kafər rəmzləri ilə eynidir və biz bu haqda yazdıq.

«Qədim Şərq tarixi» kitabında deyilir ki, kassit Babilistanında bütün kateqoriyalı torpaq ərazilərində geniş hüquqa malik mərkəzi fiqur «xazzanu» – «şəhər başçısı» idi; onunla bir cərgədə «şakin-mati» – hərfi mənada «ölkənin qoyulmuşu (təyin edilmişi)» mənasını verən icmanın özünüidarə nümayəndəsi dura bilərdi. Güman edilir ki, yer quruluşu, xüsusən də bağışlanmış şah torpaqlarının ərazisi ilə məşğul olan «zazakku» yaxud «sasukku» (şumer. Sanq-suq) da   icma mənşəli vəzifəli şəxsdir. Sukkallu (şah nümayəndəsi, qasidi) vəzifəsi də vacib sayılırdı [83; 444]. Buradakı «xazannu», «şakin-mati», «zazakku/sasakku» (Sanq-suk), «sukkallu» və s. rəmzləri müxtəlif variantlarda yazılsa da, bilavasitə həyat enerjisi mənasını verən «SK» və ya «KS» rəmzləri ilə bağlıdır və Gelarküni nəslinin aid olan «sisaka», «sisakan» (sakin) rəmzləri mənasındadır. Şakin rəmzi - Xanaanların «məmur» mənasını verən sokinu (skiniya) rəmzi -akkadca «rabisu», yəni «issi Rəb» - «Allah ruhu» kimi tərcümə olunur. Arrianın «Indika»da (I/1-3) əsərində, hind tayfası olan astaken və assaken tayfalarından danışılır və qeyd edilir ki, onlar farsların hakimiyyəti altında olmaqla onlara xərac verirdilər. Buradakı Assaken rəmzi təbii ki «sisakan» rəmzi ilə eyni mənalıdır. Koreya mifologiyasındakı Soqin («daş adamlar») rəmzi də «sokinu» ilə eyni olmaqla məzar keşikçiləri olan ruhlar mənasındadır [108]. 

Qədim mətnlərdə «şakin mati», «şakin bit» rəmzləri eyni zamanda «məskən», «ev», «yuva» mənasında qeyd edilir. Biz qeyd etdik ki, şakin/sakan/sikan sözü, yəni skiniya (sakin) - Ilahi enerji ilə əlaqədardır. «Şakin bit» rəmzi isə «sisakan bit» rəmzi «sisakan beyt» mənasında - «ilahi enerjinin mövcud olduğu ev» kimi açıqlanır. Bilirik ki, Midiyanın qərbi və ya mərkəzi «ölkələrindən» biri «Bit-Iştar» - «Iştar (Ilahəsinin) evi» adlanırdı. Bundan əlavə bir sıra xaldey knyazlıqları - «Bit-Yakini», «Bit Xumri», Babilin «Bit-Baqadatti» və s. kimi qeyd olunur. Midiya ərazisində həmçinin Bit-Baqaya, Bit-Ramatua, Bit-Umarqi [105; 303] və s. adlanın yerlər də mövcud olmuşdur ki, bu rəmzlərin açılışları haqda biz yuxarıda yazdıq. Yunan mənbələrində bit rəmzi «Beotiya» kimi yazılır və Beotiyada yerləşən Qaliart (Gelar Ata) şəhəri mənbələrdən məlumdur. Bu isə o deməkdir ki, istənilən halda bütün qədim mənbələrdə söhbət bilavsitə Gel eli və Sisaka nəslindən gedir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz Kaşşi (kassit/kişşatim) rəmzi islamda «xaşişi», «xaşişiyə», «xaşişiyun» kimi yazılır və nizarilərin, yəni ismaililərin digər adı kimi qəbul olunmuşdur. Xaşişi/xaşişiyun rəmzlərinin sisaka/sisakan mənasında olması aydındır. Lakin onları eyni zamanda assasin, əl-məlaxid, əl-mülhid də adlandırırdılar [36; 111-114]. Yazdığımız kimi, «əl-məlaxid», «əl-mülhid» rəmzləri Göydəki ruhlar dünyasına aiddir və bu dünyanın yolu da Ələmut qalasındandır. Digər tərəfdən «xaşişi» rəmzi «əl-xassə» adlanan seçilmişlərlə eynidir və onlar əl-ummanın, yəni kütlənin əks qütbü hesab edilirlər. Belə çıxır ki, «xaşişi» adlanan «əl-xassə» seçilmişləri, yəni kassitlər bilavasitə ruhlar dünyasına başlayan yolun üstündə - Ələmut qalasında yaşayırlar. Assasin ordeninin banisi Həsən ibn Sabahın adı (fars. Həsən-i Sabbah) «əl-Həsən ibn Qas-Sabbah» kimi də qeyd olunur ki, buradakı Qas rəmzi yazdığımız kimi Aqios/Oğuz və s. mənasında müqəddəs deməkdir və s. [45; 158]. 

Ərəb mənbələrində «əl-xassə» - «xalq», «kütlə» mənalarında işlənən «əl-ümma»nın (əl-əvvam, yəni avam) əksi olan «seçilmişlər», «nüfuz sahibləri» (əl-xəvvas) və s. «müqəddəslər nəsli» deməkdir. Mütəxəssislərin yazdığına görə, əl-xassə rəmzi əsasən sufi müdriklərinə aiddir ki, dinin həqiqi sirlərinə yalnız onlar bələddirlər. Digər bütün müsəlmanlar isə yalnız şəriətin qanunlarını yerinə yetirməklə məşğul olmalıdırlar. Islamın gizli doktrinasını (əl-batin), yəni əsil mənasını bilən əl-xassə seçilmişləri, əsasən ismaili ierarxiyasının ən ali dərəcəsinə malikdirlər. Bəzi ədəbiyyatda «əl-xassə» və «əl-ümma» xüsusi və qəti məna daşıyır: «əl-xassə» - şiə (əş-şiə) termininin sinonimi, «əl-ümma» isə sünni (əhl əs-sünnə və-l-camaa və ya əshab əl-hədis) termininin sinonimi kimi qəbul edilmişdir [45; əl-xassə]. Lakin ümma rəmzinə aid olanların «əshab əl-hədis» adlanması o deməkdir ki, bu cəmiyyət altında Göydəki müsəlmanların ruhlarının cəmiyyəti nəzərdə tutulur və s.

Hədislərin birində bildirilir ki, müsəlmanlar bir ildən sonra yenidən Məkkəyə yollandılar ki, kiçik həcc olan ümrəni yerinə yetirsinlər. Mənbələrdə bu ümrə: «ümrə əl qədə» – «əvvəlcədən müəyyən edilmiş ümrə» və ya «ümrat əl-qədiyyə» – «müqavilə ümrəsi» adlanır. Onun bir adı isə «ümrat əl-qisas»dır [35; 42]. Əvvəlcədən müəyyən edilmiş ümrənin, yəni ümrə əl qədənin eyni zamanda əl-qisas adlanması bu rəmzin də əl-xassə rəmzi ilə eyni olması deməkdir. Ismaili imamına bir il sonrakı ümrə deyəndə, axirətdəki həcc nəzərdə tutulur ki, bu da Mehdinin əvvəlcədən müəyyən edildiyi kimi gəlməsi mənasındadır. Qisas/xassə [QSS/XSS] rəmzlərinin eyni zamanda sisaka [SSK] rəmzi ilə eyniliyi ona işarədir ki, şiə seçilmişləri məhz gel elinin bəgləridir və məhz onu mənbələr «Akil» adlandırırlar. Peyğəmbərin əmisi Abu Talibin oğlu və Əlinin qardaşı olan Akil, yazdığımız kimi, peyğəmbərin evinin yeganə vərəsəsidir. 

Xassə rəmzinin «ruh» mənasını verən «ksaya», «xşaya» forması çinlilərdə «xsiao» kimi qeyd olunur. Bahəddin Ögəl, «Böyük hunn imperiyası» kitabında yazır ki, hunnlar, «Yo-ti» adını çinlilərin «xsiao» adına dəyişdirdilər. Çin şahzadəsi öləndən sonra onu «xsiao» adlandırdılar [89; 149]. Belə çıxır ki, ölməz ruh mənasını verən sak [SK] rəmzi, Çin mənbələrində xsiao [XS] kimi qeyd olunur.  

Ümumiyyətlə, bildirmək lazımdır ki, Ubaydullah bin Xordadbehin «Xəbərlər kitabı»na görə, türklər çinlilərə (kitay) aiddirlər [153; 41]. Islam tarixində çinliləri, yəni kitaylıları «qarakitay» adlandırırdılar. Qeyd etdiyimiz kimi, Bartolda görə, qarakitaylılar Balasaqunu tutub, özlərinin, Yeniseydən Talasa qədər olan dövlətlərini yaratmışdılar [72; 50]. Qarakitay [QRKT] rəmzi bizə deyir ki, bu rəmz qədim Misirin Qoraxti [QRXT], yəni Oğuzların atası olan Qorqud [QRQD] Atanın adı ilə bağlıdır. Lakin biz bilirik ki, Qud/Xut/Kit rəmzləri Allah mənasında olub «Xuda» deməkdir və bu ad kuti/quti/qot və s. rəmzlərlə adlanan Midiya tayfasının rəmzidir. Bu isə o deməkdir ki, «kitay» rəmzi altında da kuti, yəni xuda tayfası dayanır ki, əgər yəhudi mənbələrində bu Allah nəslinin adının qarşısında ehtiram mənasında «ya» («ya-xuda», yəni yəhudi) rəmzi yazılırsa, türk yazılarında «ya» rəmzi «ay» mənasında «kit», yəni «xuda» rəmzinin ardında (xudaya – kitay) qeyd olunur. Biz yuxarıda Kitay rəmzi ilə eyni mənalı olan Kuday rəmzi ilə bağlı yazdıq ki, bu rəmz altaylarda «baş Allah» mənasındadır. Belə çıxır ki, kitay nəsli də elə «Göylərdən enmiş» kuti (göy türkləri), yəni xuda tayfasıdır. 

Erməni mənbələri çenləri, yəni çinliləri (kitaylılar) V əsrdən tanıyırlar. Ilk dəfə çenlər haqqında Favst Buzand (V əsr) xəbər vermişdir və yazmışdır ki, Muşel Mamikonian mühacir etmiş çenlərdəndir [50; 242]. Erməni müəlliflərin yazdığına görə çenlilər Ermənistana III əsrdə gəlmişlər və məşhur şahzələr nəsli olan Mamikonianlar sülaləsi yaratmışlar. Deməli, erməni sayılan Mamikonianlar sülaləsi Çin sülaləsidir. Mamikonianlar nəslinin baş komandanının «sparapet» vəzifəsini daşıması o deməkdir ki, bu sülalə bilavasitə Pet, yəni türk Yapet/Yafətin törəmələridir. Əgər biz nəzərə alsaq ki, çen rəmzi deyəndə «iç», yəni iç Oğuz nəzərdə tutulur, razılaşarıq ki, Çinə gəlmiş sülalə deyəndə iç Oğuza, yəni Ermənistana köçmüş Sak Amon - Sökmən nəzərdə tutulmalıdır. Sökmənin Xelatı alandan sonra özünü «Şahi-Ərmən» adlandırması isə o deməkdir ki, Gelə, yəni Gelarküniyə gəlib bu ərazidəki dağın altında Babil qülləsi tikiləndən sonra O - Ra-Amona (Rəhmana) Allahına, yəni Ərmənə çevrilmişdir.

Sebeosun sözlərində belə qənaətə gəlmək olar ki, VII əsrdə xəzərlərin hakimiyyəti Volqadan Qərbədək yayılmışdı və xəzərlər - onların şahı, Xaqanın icazəsi və çinli Çepetuxun rəhbərliyi altında Irakla köməyə getdilər [106; 3/19]. Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsr səyahətçiləri (Polo Böyük) məhz Dəclə çayını Volqa adllandırırdılar [2; 441]. Buradakı Çepetux rəmzi isə «Iç Ptax», yəni «Pta Allahının iç dünyası» sözündən əmələ gəlmişdir. Məlumdur ki, ermənilər Çin hökmdarlarına Çen Bakur titulu vermişlər [50; 243]. Lakin Bakur M. Xorenatsiyə [73; 63] görə sünilərin, yəni gel nəsli – Gelarküninin nəsil başçısıdır və Ermənistanda hətta Bakurakert şəhəri olmuşdur. Bütün bunlar onu göstərir ki, qədim yazılarda «çen» adı altında «iç Oğuzların» dünyası - Çen Oğuz nəzərdə tutulur. Çen-Oğuz obrazı mənbələrdə «Çingiz» kimi yazılır və tatar xanı sayılır. Kirakos Qandzaketsi onun haqqında danışarkən qeyd edir ki, tatar xanları Göylərdən əmələ gəlmişlər: «Onların (tatarların – F. G. B.) hökmdarı Allahın qohumudur və  o Göyü özünə götürərək yeri xaqana vermişdir. Deyilənə görə, guya xaqanın atası, Çingiz xan kişi toxumundan əmələ gəlməmişdir: yox yerdən işıq peyda olmuş və evin damındakı dəlikdən keçərək [Çingizin] anasına demişdir: Sən hamilə olacaq və oğul –  yerin hökmdarını doğacaqsan. Deyirlər o,  beləcə doğulmuşdu» [109; 173]. Belə çıxır ki, Çingiz xan da məhz Amon Allahını obrazıdır.

Gürcü mənbələrində çenləri sadəcə «türklər» adlandırırlar [50; 243]. XIII əsrin mənbələrində cin tayfalarının III Dəryal darvazalarından keçib, Gürcüstana köçürülməsi və onların Orbet qalasında yerləşdirilməsi qeyd olunur ki, buradan Orbeliani soyadları çıxmışdır. Mənbədə bildirilir ki, bu tayfa «orbel tayfası» adlandırılır, hansı ki, əvvəllər «ceneul», yəni «cin» adlanırdı. Stepan Orbelini (XIII əsr), Albaniyanın Sisakan əyalətinin son hakimləri nəsli olan Orbeliani şahzadə nəslində baş verənləri yazaraq bildirir ki, onun atasını adı Taranç idi. Özü isə Tatevsk monastırının mitropoliti olmuşdur. Onun rəvayətindən məlum olur ki, onun əcdadları da çenlərlə gəlmişdir. Nəsilin banisi cinlər ölkəsindən qaçaraq Gürcüstanda məskən salmışdır [50; 243, 244]. Bu isə o deməkdir ki, məşhur gürcü nəsli olan Orbeliani nəsli də Sisakan, yəni Gelarküni bəglərinin nəslidir və gürcü deyəndə «Qor Allahının ruhlar dünyası» başa düşülməlidir ki, cin, yəni hunn tayfaları da məhz Iç Oğuzun bu dünyasından yerə enmişlər. 

Mənbələrdəki Orbel (Ərbil) rəmzi – «Rəb/ərəb eli» mənasındadır ki, bu rəmz ibri/əvrə, yəni yəhudi rəmzi ilə də eynilik təşkil edir. Orbelianinin atasının «Taranç» adlandırılması o deməkdir ki, bu nəsil Allahın Iç dünyasından gəlmişlər. Taranç rəmzi «Iç Taran/Turan» mənasındadır və onu eyni zamanda «Iç Neter», yəni «Allahın Iç aləmi» kimi də oxumaq olar və s. 

Əl-xassə və kassitlərlə bağlı mövzuya qayıdaraq qeyd edək ki, Dyakonov kassitlərin yeraltı od Allahı sayılan Şukamunu (Sakamono/Sökmən – F. G. B.) Nerqal-Nusku və Marduk Allahları ilə eyniləşdirir [31; 129, 133, 134]. Nerqal rəmzi qədim mətnlərdə «Irkalla» kimi də yazılır ki, burada o «ölüm şahlığı» mənasındadır. Istar Ilahəsinin ölüm şahlığına getməsi haqqında yazıda deyilir: «Qayıdılmayan ölkəyə… yollandı Istar, Sinanın qızı… Zülmət evinə, Irkallanın (yəni Nerqal) məskəninə, o evə ki, girən çıxa bilmir, o yola ki, geri qayıdılmır, o mənzilə ki, daxil olan işıqdan götürülür və s.» [5; 123]. 

Ümumiyyətlə, Şumer, Mesopotamiya və s. mətnlərə görə, Göydəki torpaq - Göylərin bəndi və ya fundameti ilə əhatə olunmuş dünyanın şirin sulu okeanının üzərində üzür: okeanda naməlum adalar var, bənd üzərində isə Iqiq nəslindən olan Allahların yaşadığı üç ya yeddi Göy mövcuddur; Başqa Allahlar nəsli - Anunlar [NN] və ya Anunnakilər əsasən yerin üstünda yaxud altında yaşayırlar. Yerin altına böyük dağ gedir ki, onun içində - həmişə ac və həris ölülərlə dolu olan Eraşkiqal Ilahəsi və onun əri Nerqalın idarə etdiyi cəhənnəm yerləşir. Cəhənnəmin qapısını «neti» və «qala» adlanan azğın cinlər sürüsü qoruyur. Cəhənnəmin çariçasının əri olan Nerqal ilkin Günəş Allahının xüsusiyyətlərini daşıyır [83; 281, 454]. Əgər biz Ereşkiqalın (Oziri-Gel) - «vilayət», yəni Balaat, Vil, Vaal və s. rəmzlərlə tanınan ruhlar dünyası rəmzi ilə eyniliyini qəbul etsək, razılaşarıq ki, Nerqal elə bu dünyanın sahibi olan Amon, yəni Əman Allahının obrazıdır. Irkalla rəmzi özlüyündə Ra Günəşi (Ər/Ərən) və Kalla/Qala/Qolelu/Xəlil rəmzindən ibarətdir ki, mənbələrdə bu rəmz bilavasitə Allahın Mülkünə aiddir və biz bu haqda yazdıq. Yunan mifologiyasına görə, Gill - Heraklın və Deyaniranın oğludur. «Irkalla» mənbələrdə eyni zamanda «Irakl» kimi işlədilir ki, L. Xanlaryan və digər araşdırıcılar Iraklı elə Herakl sayır [109; 260]. Bu rəmzi eyni zamanda Kişessu [KŞ-SS] əyaləti olan Uriqalli/Kar-Uriqalli rəmzi ilə də eyniləşdirmək olar [31; 281]. Digər tərəfdən, «KŞ»/»KS» rəmzləri kassitlərə aiddir, kassitlərin  qalası isə «Kşatritlər» adlanır [31; 278]. Erakl rəmzinin Gelar rəmzi ilə eyniliyi o deməkdir ki, kassi/kaşşi [KSS] və s. rəmzləri də Sisaka [SSK] mənasındadır. Xşatr/Kşatr şahlıqlarını isə Dyakonov, Herodotun qeyd etdiyi Fraotra [FR-TR], yəni firon hesab edir.

Qall rəmzi eyni zamanda Ur – Uriqalla şəhərinə aiddir ki, bu da Ninurta Allahı olan Nerqal Allahının sinonimidir [31; 208]. B. A. Turayev bildirir ki, Ur Allahı - Nerqal Allahının müxtəlif rəmzlərindən biridir [75; 133]. Bu isə o deməkdir ki, qall rəmzi ilə eyni mənalı olan «luqal»  titulu - «iki torpağın hökmdarı» olan şahlara aiddir. Yazılanlardan belə nəticə çıxır ki, Ur şəhərində yaradılmış Irkalla/Nerqalın Göy dünyası, «ilahi enerjinin» - ilkin materiyanın axdığı yerdir. 

Iudaist mifologiyasında Irakl/Erakl rəmzi eyni zamanda «Raquil» kimi yazılır və magiya mələyi Raquil yeddi böyük mələklərdən (arxangel) biri sayılır. Musanın Göyə yüksəlməsi haqda son əfsanədə Raquil qanadlarını «həyat» verən kimi mələklərin üzərində açmışdır ki, Allaha qulluq edən digər mələklər onların odlu nəfəslərindən məhv olmasınlar. Digər tərəfdən, eyni mənalı Raxil/Rakel [RK-L] rəmzini – Ark [RK] ölkəsi, yəni Kor [KR] (Qor) mənasını verən Rak-el [RK-L] kimi də oxumaq olar. Ork rəmzi romalıların mifologiyasında ölüm Allahı, eləcə də ölülər şahlığının özü olan «Aid»dir. Deməli, Irkallanın məskəni elə ölülər şahlığı, yəni qədim Misirin Qor Allahının ölkəsidir. 

Sebeos yazır ki, Irakli soyadı Arşakidlər nəsli ilə qohumluq əlaqələrindədir. Arşak/Arsak rəmzi ilə əlaqədar biz yuxarıda qeyd etdik ki, Isidor Xarakskiyə görə, əbədi od «Arsakın ilk dəfə şah elan olunduğu» Asaak şəhərində saxlanılırdı və bu yer Ərdəbil şəhərindən təxminin 45 km. yol məsafəsindədir. Arsak - Albaniyanın bir hissəsi sayılır və mənbələrdə o  «möhkəmləndirilmiş vilayət», «möhkəm ölkə» kimi göstərilir [155; 94, 95]. Lakin Arsak [R-SK] rəmzi qədim mənbələrdəki Sokar [SK-R] rəmzi ilə eyni mənalıdır. Sokar isə qədim Misirdə «Duat» adlanan yeraltı ölüm şahlığıdır.

      Taət

Qədim Misirin Amduat, yəni Duat-da, Dat-da (o dünyada) olanlar kitabının, polşalı misirşünas Ancey Nivinskinin tərcüməsi və şərhinə görə, yalnız mətnlərin bütövlüyü və rəsmlərlə vəhdətinə əsasən dərk etmək mümkündür. Burada göstərilir ki, ölmüş şah axşam Günəşin gəmisində yeraltı dünyaya daxil olur və səhər artıq Günəş kimi, yeni həyata başlayır. Yeraltı dünyada isə artıq qəbul olunmuş məntiq işləmir və burada, yəni əbədiliyin hökm sürdüyü yerdə məkan və zaman anlayışı itir. Amduat kitabının başlığı tam olaraq belədir: «Gizli evdən olan namə. Ruhların, Allahların, kölgələr və möminlərin yaşadığı və fəaliyyət göstərdiyi məkan. Başlanğıc – Günəşin batdığı yerin (batı) buynuzudur ki, üfüqün Qərb qapısı adlanır, son isə – ilkin zülmət olan üfüqün Qərb qapısıdır». Burada Günəşin batdığı yer deyəndə mənbələrdəki Baxu dağı nəzərdə tutulur: «Ra-nın qürub zamanı onun canlı varlıq kimi, Baaxa dağının arxasında batdığı vaxt onun şəninə himn oxuyuram… Sən üfüqün arxasına keçərək qaranlıq qapılarında gizlənirsən. Sənin atan Tatunen səni əllərinə götürür və yuxarı Göylərə qaldırır: sən yerdə Ilahi varlıq olursan. Sən oyanıb yatırsan və sənin yaşayış yerin Manudur»» [18; 371, 372]. Tatunen rəmzinin, sufizmdə Nun sularında qalxmış Tat, yəni Duat olduğunu nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, bu rəmz altında Baaxa/Baxu dağının üstündə yaradılmış ruhlar dünyası nəzərdə tutulur. Günəşin yaşayış yerinin «Manu» adlanması isə onun Amon Allahının elində, yəni mənbələrdə «Yəmən», «Montu», «Armant» və s. kimi yazılan ruhlar dünyasında yaşaması deməkdir. Lakin burada eyni zamanda dağın nəzərdə tutulması o deməkdir ki, ruhlar dünyasının rəmzi olan məbədgah məhz bu dağın altında gizlədilmişdir. 

Qurana görə, Günəşin batdığı yer yanında insan yaşadığı bataqlıq mənbəyidir ki, Ibn Sina Qərbdəki bu bataqlıq haqqında yazır: «Biz ondan, ölkəmizin ona yaxın olduğu üçün Qərb sərhəddi haqqında məlumat istədik və o dedi: «Qərbin ən uzaq yerində böyük lilli dəniz var ki, müqəddəs kitablarda «lilli, bataqlıq mənbə» adlanır (Quran, 18:84). Günəş yalnız onu qarşısında görəndə batır» [17]. Lakin yazdığımız kimi, qədim Misir yazılarına görə, Xor, yəni Qor Allahı da bataqlıqda doğulmuşdur. Mətndə Isida ilahəsi deyir: «Mən ilahəyəm, Isida oğlu Xoru adada, Atxu bataqlıq ölkəsində doğmuşam [6; 271]. Deməli, Günəşin batdığı yerin Qərb qapısı deyəndə, Isidanın Xor Allahını doğduğu Atxu bataqlığı başa düşülməlidir. 

Mətndə «Batının buynuzu» deyəndə də dağ nəzərdə tutulur ki, Günəş onun arxasında batır. Lakin buynuz rəmzi sufizmdə ilkin materiyanın bərk forma almış hissəsidir ki, bilavasitə onun vasitəsi ilə varlıqlara qısa müddətdə fiziki təsir etmək mümkündür. Deməli, müqəddəslər nəsli canlı və cansızlara fiziki təsir etmək üçün bu ilkin materiyanın bərk variantından istifadə etməlidir ki, bu hissə də canlılarda sümük olduğundan, onun oxşarı kimi Göy öküzünün buynuzu qəbul edilmişdir. Qədim Misir yazılarının birində deyilir: «Səni salamlayıram, ey Osiris, Nut-un oğlu, iki buynuzun ağası, hansının ki Atef tacı ucalmışdır, qoy ona Ureret tacı Allahlar ittifaqının üzərindəki ali hakimiyyət verilsin [18; 705]. Buynuzları Atefin ucaltması o deməkdir ki, onlar Atef, yəni Pta Allahının formalaşması ilə yaranmışlar. 

                                          

                                                                               54. Göy «Aləm»ində buynuz rəsmi. Midiya 

                                                                                    qalası ərazisində döyüş [31; 195]

Buynuz rəmzi yuxarıda yazdığımız kimi ərəb mənbələrində türklərinin yaşadığı Xorasan şəhərinə aid edilir: «Bənəvi dedi: Bizim əslimiz, bizim dövlətimizə başlanğıc vermiş Xorasandandır. Məhz burada sinəsi ilə həqiqətə yol açmaq, öz şöləsi ilə üfüqü tutmaq üçün, uzun sürən xəstəliyi sağaltmaq, sağalmaz dərdə şəfa vermək, səfalətdən qurtarmaq və korluqdan sonra nur vermək üçün ilk dəfə çağırış səslənib, bu qüdrətli buynuz böyüyüb, bu güclü diş çıxıb, şəffaf sulu bulaq fəvvarə vuraraq geniş dənizə çevrilib (şəkil 54). Mənim qollarımdan biri xilafətin paytaxtı və uzun səfərlərdən sonra dayanacaq olan Bağdaddadır. Çağırışa hay verən insanlar və tərəfdarların övladları da (nəsilləri) buradadır. Bu Irak Xorasanı, bu xəlifin iqamətgahı və ehtiyatların saxlanıldığı yerdir» [70; 67]. Belə çıxır ki, ilkin materiyadan yaranmış buynuz məhz Xorasanla, yəni göydə yaradılmış Xor/Qor dünyası ilə bağlıdır və onun yaranması ilə birlikdə yaradılmışdır. Insan beynində olan hissələrin birinin adının «Ammon buynuzu» (Amon Allahın buynuzu) olması o deməkdir ki, beyinin məhz bu hissəsi Ümman dənizi ilə, yəni ilkin materiya ilə bağlanmışdır. 

Xorasan rəmzi ilə bağlı biz yuxarıda qeyd etdik ki, erməni mənbələrinə görə, bu şəhərin ərazisində Apr-Şaxr kimi tanınan Apar şəhər və ölkəsi olmuşdur ki, bu da digər yerlərdə Girkaniya hüdudlarında - ari, yəni ərənlər vilayəti hesab edilir. Sebeosa görə, Apr-Şaxrtos vilayətində Xroxte, yəni Xorxut – Qorqud şəhərinin olması isə o deməkdir ki, Xorasan - pirlər, yəni Misir fironlarının Xor/Qor şəhəridir. Mətnlərin birində deyilir: «Sənə salamlar olsun ey Ra, [hansı-ki] qürub zamanı Atum-Xeru-Xutidir, sən müqəddəs Allahsan, sən öz-özünü yaratmış varlıqsan, sən ilkin materiyasan ki, [ondan bütün varlıqlar yaranmışlar] [18; 372]. Bu mətndən belə çıxır ki, Günəş qürub etdiyi zaman o Atum-Qorqud rəmzində olacaqdır. Bu isə ona işarədir ki, birinci Günəş batdığı zaman onun yerinə keçən ikinci Günəş, yəni Mehdinin obrazı Atum Allahının yaradılışı kimi yenidən yaranacaqdır və s.

Xilafətin paytaxtı Bağdadın «Irak Xorasanı» adlanması və xəlifin iqamətgahı və ehtiyatların burada saxlanılması ona işarədir ki, həqiqi Irak, yəni Kor/Xor ölkəsi məhz Bağdad rəmzi ilə bağlıdır. Mənbələr yazır ki, buidlər Bağdadı ələ keçirib xəlifələri kübar hakimiyyətdən məhrum etdilər və onların sikkələrində Fars şahlarının islamaqədərki titulu olan şahinşah («şahlar şahı») əmələ gəldi [204; «Kultura musulmanstva»]. Digər mənbələrə görə də buid hökmdarı Ilahi və eyni zamanda bütpərəst titulu olan «şahinşah əl-əzəm malik əl-mülük», yəni «Mülkün maliki və şahlar şahı» titulunu almışdır. Öz vəzirlərinə isə buidlər «dünyanın hökmdarı» (əmir əl-aləm), «qüdrətlilər qüdrətlisi» (kafi l-kufat) titulunu verirlər. Məlumdur ki, belə ali titulu adi ərəb heç vaxt ala bilməz. Buidlərin Bağdadı ələ keçirəndən sonra şahinşah, yəni şahlar şahı titulunu tətbiq etmələri buidlərin bilavasitə Allah nəsli ilə bağlı olması deməkdir. Çünki qədim mənbələrdə «şahinşah» deyəndə bilavasitə dünyanın bütün şahlarının əcdadı və şahı olan Amon Allahı nəzərdə tutulur. Və qədim mənbələrdə «Allahın Mülkü» deyəndə də bilavasitə buid hökmdarlarının Mülkü nəzərdə tutulmalıdır. Onların vəzirləri isə Allahın yerdəki kölgələri olan pirlər və bəglər nəsli olduğu üçün onlara dünyanın hökmdarı və qüdrətlilər qüdrətlisi titulu vermişdilər.

A. Mets yazır ki, imperiyanın dağılması zamanı (935-ci il) Iran beduin hökmdarları olan buidlərin hakimiyyətinin tabeçiliyinə keçdi. Buid imperiyasının banisi Imad-ad-Daul olmuşdur ki, bu adın mənası «sülalənin sütunu» deməkdir. Mənbələrdə ərəb beduin tayfalarının eyni zamanda Iran buidləri olması o deməkdir ki, əsl ərəblər məhz Midiya maqlarının 6 tayfasından biri olan budin tayfasıdır. 

Biz yuxarıda yazdıq ki, ərəb terminləri lüğətinə görə «bədəvə» rəmzi «köçəri vəziyyəti» (Ibn Xalduna görə) mənasındadır. Bədəvə rəmzi isə sufizmdə mistik yol sayılır ki, qədiriyə və rifaiyə qardaşlığına yaxındır. Mənbələrə görə bu ad - «əl bədəviyə» sufi qardaşlığı olan türük/tərikə, yəni türklərlə bağlıdır. 

Buid rəmzinin kökündə duran bodi rəmzi, qeyd etdiyimiz kimi, islamda (şiəlikdə) «əl-bədə» kimi, «görünmə», «yaranma», «qabaqcadan xəbərvermə» və s. mənalarındadır. Bu kökdən olan «bidə» (bədəə) rəmzi isə yenilik, kahinlik, bidət kimi də mənalandırılmışdır. Bodi rəmzindən eyni zamanda «büt» rəmzi də yaranmışdır ki, bu da «maddi cismə sitayiş», «kor-koranə sitayiş» deməkdir. 

Lakin ərəblərin «beyt» (Bet/Vit/Vedi və s.) adlandırdıqları rəmz də öz mənasını «bodi» rəmzindən götürmüşdür ki, əl-beyt (yəhudilərdə betil/betel), əhli əl-beyt (Alən Nəbi) rəmzlərinin - «evin sakinləri», «peyğəmbərin ailəsi», «Kəbə əhli» və s. mənaları mövcuddur. Bu isə o deməkdir ki, iranlıların buid tayfası bilavasitə tam kamiliyə çatmış bəg, pir, seyid və s. müqəddəslərin tayfasıdır ki, mənbələr onları «ərəb», yəni «Rəb tayfası» adlandırır. 

Əbu əl-Ala Ibn Xassul «Türklərin digər döyüşçülərdən üstünlüyü və böyük sultanın mövcudluğunun qədir qiyməti» əsərində, Ibrahim ibn Xilal əs-Sabinin «ət-Taci» kitabına əsasən Deyləmilərin geneologiyasını, onların dövlətlərini, ləyaqətlərini xüsusi qeyd edir və onların tam xoşbəxtliyə çatmalarının sirlərini və zamanı qabaqlamalarını xüsusi vurğulayır. Xassulun Daul rəmzini Deyləm rəmzi ilə eyni mənada qeyd etməsi, Daulun – Tala (Ata-el) elindən, yəni qədim Misirin Allahlar yurdu olan Günəşin çıxdığı yerdən olması deməkdir. Bu yer isə yazdığımız kimi, qədim Misir yazılarında Talmis (Tala – Musa) kimi də yazılır ki, bu rəmzlə bağlı olan Mandulis (Amon – Tilos) rəmzi haqqında yuxarıda yazdıq.

Deyləm rəmzi, Assuriya mənbələrində Təbriz ərazisində «dalay ölkəsi» kimi qeyd olunur [50; 249]. Dalay rəmzi də təbii ki, Allah Tala mənasında Daul/Deyləm rəmzləri ilə eynidir. Mənbələrin yazdığına görə, Ələmutun hakim sülaləsi Deyləm kəndçiləri nəslidir ki, Kiy adı daşıyırdı və ismaili dövlətinin hakimləri sayılırdı [69; 168]. Buradakı Kiy rəmzi Key/Qayı mənasında, Kəyan taxtının sahiblərinə aid edilir. Və biz yuxarıda bildirdik ki, Biruniyə görə, nəhənglər nəsli olan Kəyanilər Iraqa gələndə Məqrib əhalisi onları «xaldey» adlandırdılar. Xaldeylərin gel nəsli olmasını nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, Daulu nəsli də bilavasitə Gel nəslidir. 

Məlumdur ki, Iranda ismaili dövlətinə Deyləm və Kuxistan (Kuhistan) daxil olmuşdur. XIII əsrin əvvəllərində Yaqut yazır: «Kuxistan hazırki zamanda Həsən ibn Sabbahın ailəsi olan malahidlərin hakimiyyətindədir» [69; 128]. Bu isə ona işarədir ki, mələklər, yəni mülhidlərin yaşadığı Ələmut qalasının da sahibləri məhz mənbələrdə «nizari», «ismaili» və s. adlandırılan gel bəgləridir. 

A. Mets qeyd edir ki, beduin (bədəvi – F. G. B.) hökmdarı Xamdanid dağdakı monastır ətrafında öz çadırını qurdu [125; 27]. Çadır rəmzi ilə biz artıq tanışıq. Buradakı Xamdanid rəmzi, bu çadırın vəhy, yəni qamlama (xam/qam) vasitəsi ilə və qam Ata tərəfindən qurulması deməkdir.

Bizim yuxarıda, ərəb mənbələrindən gətirdiyimiz bir sitatda bildirilirdi ki, xilafətin paytaxtı və uzun səfərlərdən sonra dayanacaq olan Bağdad şəhəridir və çağırışa hay verən insanlar və tərəfdarların övladları da (nəsilləri) buradadır. Bu rəmzlər təbii ki, Nuhun gəmisinin son dayanacağına işarədir və bura eyni zamanda axirətdə, Allahın Mehdi ilə bağlı çağırışına hay verən müqəddəslər nəslinin də vətənidir. Xəlifin iqamətgahı və ehtiyatların saxlanıldığı yerin də bura olması Qurana görə, axirətdə gəlməli olan «Allahın hökmdarlığının əlaməti, içində Rəbbinin mövcudluğu və Musa ilə Harun ailəsinin saxladığından qalan bir sandığın gəlməsi» mənasındadır (Quran, 2:248). Lakin buradakı Bağdad rəmzi, qədim Misirin Bexdet rəmzi mənasındadır ki, qədim Misirin Xor/Qor Allahı mənbələrdə «Bexdetli Xor», «Xor, Bakının (Kubban) ağası», «Xor, Bakı ölkəsinin hökmranı», «Buxenin Xoru» və s. kimi yazılır və Ra Günəş Allahının oğlu hesab edilir. Qeyd etdiyimiz kimi, Dakkadakı bloklara görə isə Bakıda Allahların çarı Min-Ra yerləşir [116; 71, 74, 76, 112, 146]. Belə çıxır ki, həqiqi Bağdad şəhəri, qədim misirdəki Allahın qalxdığı Baxu (Biqqe/Bəkkə) dağının altındakı sirli Duat (Bax-Duat – Bağdad) dünyası, yəni mənbələrdə ölüm şahlığı olan Amduat dünyasıdır. Deməli, «Günəşin batdığı yerin (batı) buynuzu və ilkin zülmət olan üfüqün Qərb qapısı» deyəndə – Xorasanla eynilik təşkil edən Bağdad rəmzi başa düşülməlidir ki, məhz burada, axirətdə bəglik səviyyəsində - Xor Allahı mənasında yeni Duat, yəni ruhlar dünyası yaranmalıdır. 

«Gilqameş» eposunda Inana Ilahəsi, mətndə «Ebex dağı» adlanan və yeraltı dünyanın təcəssümü olan Kur ilə güləşir. Ilk əcdad kimi çıxış edən Ninurta Allahı isə yenə də yeraltı şahlığının sakini olan zalım cin Asak ilə vuruşur və Şumeri ilk yaranmış okean sularından qorumaq üçün bənd – daşlardan təpə düzəldir [83; 307]. Bu o deməkdir ki Kur, yəni Xor/Qor yeraltı dünyası «Ebex» dağının altında yerləşir. Buradakı bənd isə Bərzax boğazı mənasında iki dünyanı ayıran sərhəd rolunu oynayır. Buradakı cinin Asak adlanması, həmin boğazın bilavasitə saklar, yəni Sisaka yurdunda olması mənasındadır. Ninurtanın ilk Allah kimi çıxış etməsi isə onun Amon Allahının rolunda olmasına işarədir. Ümumiyyətlə, Ninurta rəmzi ilkin Nun sularının Urta/Arta/Ereti rəmzləri ilə bağlıdır ki, bu da yazdığımız kimi, Sainqilo, yəni Sünik-eli  rəmzi ilə eynilik təşkil edən Albaniyanın sinonimidir. Belə çıxır ki, Ebex, Kur, Asak, Ninurta və s. rəmzlərin hamısı məhz bir məkan - Gel eli ilə bağlıdır ki, «Gilqameş» dastanı da məhz bu Gel tayfasının dastanıdır.

Biz yuxarıda yazdıq ki, «türk» deyəndə – tərikə yolunu keçib Allaha qovuşmuş xüsusi qardaşlıq cəmiyyəti başa düşülür ki, onlar da Bərzax boğazının o tayına keçdikdə Allahlara çevrilirlər. Türk [TR-K] rəmzinin Tarı-Ağa mənasında «Allah-Oğuz» fikrini ifadə etməsi, onların həqiqətən də Allahlar nəsli olması deməkdir. Belə çıxır ki, «Xorasan türkləri» deyəndə, «Göydə yaradılmış Xor/Qor Allahının elində yaşayan türklər» və ya onların, «Bərzaxın bu tayında qalmış karluq və ya xallux nəsli» başa düşülməlidir. Bu isə ona işarədir ki, Günəşin batdığı yerin buynuzu və üfüqün Qərb qapısı deyəndə, ölüm şahlığı olan Qades, yəni Qüds başa düşülməlidir ki, yazdığımız kimi, məhz burada müqəddəslər nəsli sayılan türklərin kadus bəgləri yaşayır. 

«Amduat kitabı»nda A. Nivinskinin şərhinə görə, Günəşin 12 saat ərzində batması və yenidən çıxması təsvir olunur. Lakin burada hər saatın özündə Günəşin, yerin altında olduğu zaman dəyişməsi və artıq səhər qoca Günəşin əvəzinə, kitabda «gecə Günəşi» adlandırılan yeni cavan Günəşlə əvəz olunması, buradakı hadisələrin bilavasitə axirətdə baş verəcəyinə işarət edir. Qeyd edək ki, U. Baca görə, Seker adı «kim ki gizlindədir» mənası ilə «gecə Günəşi» fikrini ifadə edir [6; 235]. Amduat-da, yəni Dat (Duat) – ölüm şahlığında baş verən hadisələr kitabda belə təsvir olunur: Qoca - gecə Günəşi birinci saatda gəmidə yeraltı dünyaya daxil olur. Gəminin qabaq ucunda «yolları açan» Upuaut, onun yanında Sia – Böyük Allahın şəxsləndirilmiş yaradıcı ağlı durur. Sonra – birinci saatda gəminin istiqamətləndirən «qayığın xanımı», ilahə dayanır. Orta – «Bədən» adlandırılan Günəş Allahının yeridir. Gəminin arxasında – qızılquş başlı Günəş Allahı olan Qor dayanır və ondan sonra isə cərgədə Tot – müdriklik Allahı, Ilahi sözün şəxsləndirilmişi olan Xu (Hu – F. G. B.) və sükanı idarə edən iki Tanrı durur. Gəminin qarşısında duran və başında lələk olanlar – «Iki Həqiqətlərdir» (Maat), çünki, Dat-da olanlar təkcə möminlər deyil və eyni zamanda məhkum olunmuş ruhlardır. Günəş Allahını düşmənlərindən, gecənin ilk saatında: «O – Hansı ki - Yaralayır» (Maatın qarşısında bıçaqlı duran fiqur) adlanan və aşağıda təsvir olunan üç ilan qoruyur. Bundan başqa burada Saxmet, Oziris, Atum və s. Allahlarla bağlı rəmzlər göstərilir ki, bunlar da bu ritualın baş verməsi üçün rəmzləşdirilmiş obrazlardır. Yeraltı çayın hər iki sahilində ölənlərin ruhlarının alqışı göstərilir. Bəli, «köhnə Günəş» Data daxil oldu və öldü və artıq birinci saatda o ölümdə yenidən zühur edəcək ki, bu da müqəddəs böcək rəmzində gəmidə üzən Günəş Allahının obrazıdır. Əbədilik məkanında zamanı quyruğu üzərində durmuş ilanın qabağındakı, əlində «sehirli çubuq» olan fiqur müəyyənləşdirir ki, onu «O – Hansı-ki – Zamanı – Ölçür» adlandırırlar. Aşağıda isə birinci saatın sərhəddini bildirən buynuz taclı sərhəd sütunu («O – hansı-ki – vadiləri – ayırır») və bütün prosesə üz tutan – «O, - Hansı-ki – Torpağı – Möhürləyir» rəmzini daşıyan və Günəşin səyahətinin birinci dövrünün qapılarını bağlayan Allah göstərilir. Amduat kitabındakı gecənin ilk saatı haqqındakı mətnin qısa variantı isə belədir: «Bu Allah batı üfüqün qapılarından torpağa daxil olur. O, ölüm dünyasının Allahlarına çatmaq üçün bu mühitdə 120 iteru (1 iteru = 10,5 km) yol qət etməlidir. Dat-ın ilk sahəsi «Ra vadisidir». Burada O, ona yoldaşlıq edən Allahlara torpaq verir. Bu sahədə O, ölənlərin qayğısına qalır və əmrlər verir. Bu, Datın Gizli Evindəki nümunəyə uyğun həyata keçirilir. Kim ki, bu nümunələri bilir özü Böyük Allahın bənzəri olur. Bu torpaqda onun üçün hər şey gözəldir!. Bu - Dat-da ona həddən çox xeyirdir! «O – Hansı-ki – Ra-nın – Düşmənlərinin - Alınlarını – Bölür» - Bu Allaha bu sahədəki birinci saatın adıdır və s. [196].

 

                                                                               55.   Əvvəlcədən təyin edilmiş sxemaya əsasən 

                                                                                       Günəş diskinin axirətdə doğulması [23; 212]

Bu yazılanları başa düşmək üçün təbii ki, ritualın keçirilməsinin məqsədi bilinməlidir. Əks halda burada baş verənlərin əsil mənasını dərk etmək mümkün deyil. A. Nivinskinin şərhinə görə, burada Günəşin 12 saat ərzində batması və yerin altında olduğu zaman dəyişməsi və artıq səhər qoca Günəşin əvəzinə kitabda «gecə Günəşi» adlandırılan yeni cavan Günəşin çıxması göstərilir (şəkil 55). Günəşin «gecə Günəşi» ilə əvəz olunması rəmzi bizim yadımıza Tövratda, «dünyanın» yaradılışın dördüncü günü baş verənləri salır ki, bu zaman Allah iki böyük nursaçan yaradır: «Böyük nursaçan gündüz idarə etmək üçün və kiçik nursaçan axşam idarə etmək üçündür və s.» [8; Bıt.1:16]. Deməli, Günəşin «gecə Günəşi» ilə əvəz olunması deyəndə Allahın dördüncü gün yaratdığı Günəşin yerinə, Ayın gəlməsi başa düşülməlidir. Lakin biz bilirik ki, burada Günəş deyəndə – Günəş Allahı olan Ra-Amon, Ay deyəndə isə axirətdə onun yerinə gəlməli olan Mehdi nəzərdə tutulur. Bu isə o deməkdir ki, «Amduat kitabı»nda axirətdə baş verməli olan hadisələr, yəni Ra-Amon Allahının yerinə Mehdinin ruhunun keçməsi təsvir olunmuşdur. Burada Mehdinin ruhunun əsas xüsusiyyəti kimi, onun biliyi nəzərə çatdırılır ki, kim bu sirləri dəqiqliklə bilirsə, o özü Böyük Allahın bənzərinə çevrilir. Ona qədər Duatın sirli obrazı heç bir insan tərəfindən dərk edilməyəcəkdir. Yazılanlara görə, bu obraz Datın məhz - Batının gizli yerində, Gizli otağın cənub yerində qeyd olunmuşdur. Kim ki, bunu bilir, Datdakı qurbanlar ona məxsusdur və o Allahların qurbandan razı qalacaqdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, bilən adamın Allaha çevrilməsi rəmzi hələ ilk yaranışda əsas cəhətlərdən sayılır. Çünki dünyanın ilk yaranması zamanı Amon Allahı dünyanını bütün sirlərini dərk etdikdən sonra Allaha çevrilmişdir. Deməli, axirətdə gəlməli olan da, bu rəmzləri təkrar etməlidir. Əks halda kiminsə Amonun yerinə keçməsi mümkün deyildir. Kitabda bunları bilməyin vacibliyi əsas ideya kimi tez-tez təkrarlanır.

Dördüncü saatın yazısında da xüsusi qeyd olunur ki, Ra-setau yolunun gizli simasını bilən Imxetə aparan keçilməz səhra yollarını və Sokaris Ölkəsinin gizli qapılarını bilən və öz qumluğunda olan - Atumun məbədgahında yaşayanlar tərəfindən öz çörəyini yeyir. Kim ki, hansı yolun həqiqət olduğunu bilir, o, Ra-setaunun keçilməz yollarını keçəcək və Imxetin simasını görəcək [196]. Buradakı Imxet rəmzi son məqsəd kimi qeyd olunur ki, ona çatmaq üçün Gizli mağaranın bütün mərhələlərini keçilməlidir. Sufizmdə Imxet/Imhet [MXT/MHT] rəmzi Mehdi və Əhməd/Əhmət [MHT/HMD/HMT] rəmzləri ilə eynidir və məlumdur ki, yəhudilərin Əhmət rəmzli şəhərinin digər adı Midiyanın Ekbatan şəhəridir. Ekbatan isə Göydəki Qaba aləm, yəni qədim Misirin Göydəki Qeb torpağıdır. Umumiyyətlə, Mehdi rəmzindəki ilkin materiyanı bildirən «H» rəmzinin görünüb-görünmədiyi üçün yazılıb-yazılmamasına görə, Mehdi rəmzi də Əhməd rəmzi kimi Mada/Miad mənasında, yuxarıda yazdığımız kimi Göydə yaranacaq ruhlar dünyasıdır. Bu isə o deməkdir ki, yalnız sirləri bilən insan Imxet rəmzindəki ruhlar dünyasını özünə tabe edib, öz yarısına çevirə biləcəkdir. 

Digər tərəfdən, birinci saatın sərhəddini bildirən buynuz taclı sərhəd sütunu - «O – hansı-ki – vadiləri – ayırır» mənasındadır. Buradakı sütun rəmzi yuxarıda yazdığımız işıq sütunları mənasındadır ki, biz bunun, Göydəki ruhlar dünyasına aparan yol olduğunu yazdıq. Bu sütunun - «O – hansı-ki – vadiləri – ayırır» mənası da yazdıqlarımızın doğruluğuna sübutdur. Çünki, bu sütun məhz iki vadinin arasında yerləşmişdir ki, bu da yerdəki vadi ilə onun əksi olan Göydəki vadi mənasındadır. Deməli, qeyd olunanlar eyni zamanda sütunlar üzərində yaradılmış Irəm zat əl-Imad şəhərinə aiddir. Imad rəmzi isə Mada/Miad mənasında islamda qayıdış mənasında «gələcək həyat», «məhkəmə günündən sonrakı dövr» deməkdir. Əl-maadın sinonimi əl-axir/Dar əl-axirdir ki, bu da «axirətdə yaranacaq ərazi – dünya» fikrini ifadə edir və s.

Səhnədə bütün prosesə üz tutan – «O, - Hansı-ki – Torpağı – Möhürləyir» rəmzini daşıyan və Günəşin səyahətinin birinci dövrünün qapılarını bağlayan Allah göstərilir. Möhürlə bağlı rəmzi başa düşmək üçün yuxarıda əl-Ərəbidən gətirdiyimiz sitata yenidən nəzər salaq. Ərəbi yazır: «Qeyd olunmuş [varlıq] insan və varis (xələf) adlandırılmışdır. Onun insanlığı, quruluşunun unversallığındadır, çünki o bütün həqiqəti əhatə edir (xakaik). Göz bəbəyi göz üçün nədirsə, O da Allah üçün odur: göz bəbəyi seyr etməni həyata keçirir ki, buna «baxmaq» deyirlər. Buna görə də ona insan dedilər, çünki onunla Allah öz Xəlq etdiyini seyr edir və ona öz rəhmini göndərir. Bu insan meydana çıxmış və əzəli-əbədidir (əl hədis əl əzəli), əbədi və daimi təşəkkül tapandır (nəş daim əbədi), ayıran və yığan sözüdür, o – dünyanın varlığının olması və onu həyata keçirəndir (kiyam əl-aləm bi-vicudihi), ona görə, o dünyada seçilir, necə ki, daş üzükdə seçilir. O – yazının yerləşdiyi yerdir, O – o işarədir ki, Hakimi-mütləq  öz xəzinəsini möhürləyir. Ona görə də O onu varis (xələf) adlandırıb, çünki, Böyük Allah onunla öz Xəlq etdiyini, möhür xəzinəni gözlədiyi kimi gözləyir: nə qədər ki, xəzinədə sahibin möhürü var, heç kəs onu açmağa cürət edə bilməz, yalnız Onun öz razılığı ilə, onun xəzinəsinin gözlənilməsində varis onu aça bilər. Buna görə, nə qədər ki, dünyada bu Kamil Insan var, dünya qorunur. Məgər sən görmürsən ki, əgər o yoxa çıxsa və dünya xəzinəsindən götürülsə, onda, Allahın qoyduğu heç nə qalmaz, bu zaman onda sapma və toqquşma olar və bütün dünya tərtibi o dünyaya yerdəyişər və o dünyada əbədi möhür olar? [15; 1]. Ərəbinin bu yazısından açıq görünür ki, möhürlənmiş torpaq burada Kamil Insan olan varis Adəmin, yəni yenidən yaranmalı olan Atum Allahının bədənidir. 

Biz yuxarıda yazdıq ki, misirlilərdə «möhürlənmiş qutu» mənasını verən «teb» sözü vardı və D. Rol Nuhun gəmisi (kovçeq) ilə əlaqədar qeyd edir ki, qədim yəhudicə «gəmi» rəmzi - «tebax» kimi səslənir: onun əsas mənası «qutu» və ya «konteyner»dir. D. Rola görə, bu söz eyni zamanda, Musa peyğəmbərin uşaq ikən Nil sularında taleyin öhdəsinə buraxıldığı «səbət» mənasındadır. Quranda bu «səbət» ilə əlaqədar yazılır: «Peyğəmbərlər onlara: Onun hökmdarlığının əlaməti, içində sizlərə Rəbbinin mövcudluğu və Musa ilə Harun ailəsinin saxladığından qalan bir sandığın gəlməsi olacaqdır. Onu mələklər gətirəcəklər» (Quran, 2:248). Deməli, misirlilərin «möhürlənmiş qutu»su elə axirətdə mələklərin gətirəcəyi sandıqdır ki, onun içində Rəbbin mövcudluğu olacaqdır. Burada Rəbbin möcudluğu deyəndə, təbii ki, Ilahinin sakinliyi (ilkin materiya) nəzərdə tutulur. Əl-Ərəbiyə görə, Əgər Sifin ruhu bütün ruhların mənbəyidirsə, Möhür hesab edilən Məhəmmədin «maddəsi» bilavasitə Allahın maddəsindən götürülmüşdür və bütün ruhlar üçün özüldür [15; 2]. Deməli, Məhəmməd peyğəmbərin də ruhu bilavasitə Ilahinin sakinliyi ilə bağlıdır. Ərəbi Məhəmməd peyğəmbərin biliyini də, qədimliyini də bilavasitə Allahla eyniləşdirir: «Onun müdrikliyi vahiddir, çünki O – insan nəslində kamil mövcudluqdur, ona görə də dünya nizamı onunla başlamış və onunla da qurtarmışdır: Adəm - gil və torpaq olanda O artıq peyğəmbər idi, sonra isə elementar quruluşuna görə, peyğəmbərlərin möhürü oldu». Bu isə o deməkdir ki, Allahın ruhlar dünyasını yaratmasından əvvəl Məhəmməd peyğəmbərin maddəsini, yəni onun biliyini «ağıl» rəmzində yaratmışdır.

Məhəmməd peyğəmbərə bütün sözlərin də cəm halında verilməsi və Adəmin hələ gil və su olanda onun peyğəmbər kimi varlığı, onun həqiqətən Allahın obrazı olmasını sübutdur. Bütün sözlərin cəm halında verilməsi rəmzi Məhəmməd peyğəmbərin Adəm rolunda olması deməkdir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, Quranda yazılan Musa ilə Harun ailəsinin saxladığından qalan bir sandığın, yəni qutunun gəlişinin açması, «Amduat kitabı»nda Günəş Allahının Duatdakı beşinci saatında baş verənlər haqqındakı hadisələrdə izah olunur. 

Duatda, Günəşin gizləndiyi beşinci saatda gecə Allahının dirilməsi üçün böyük dini mərasim başlanır. Allahların və ilahələrin yedək vasitəsi ilə çəkdikləri Günəş gəmisi Sokarisin şahlığındakı Dat dərinliyindədir. Gəmi ilan simasını saxlayır. O Ra-setaunun yolları ilə, rəsmlərdə ilan və insan başı kimi göstərilən cinlərin gözlədiyi Sokaris mağarasına tərəf sürüşür. Kompozisiyanın ortasında çevrə («nut») vardır. Oranı ikibaşlı Aker Tanrısı gözləyir. Çevrənin ortasında – uçan ilan, üstündə isə – qızılquş başlı Allah vardır. Ilan – Atumun əbədi olan formasının rəmzidir və onun qanadlarından tutan Allah da əsasən Atum kimi qiymətləndirilir, hərçənd ki, «Amduat kitabında» onu «Sokaris» adlandırırlar. Onun gözlərindən nurlanan çevrə, «harda ki, şırıltı eşidilir», özlüyündə Ilahi keyfiyyətlərin mənbəyidir, Böyük Allahın yaradıcı enerjisinin generatorudur. Gecə Günəşi buradan öz gücünü və Göyün Şərq üfüqündə yenidən doğulma qabiliyyətini alır. Ilahi qabiliyyətin istifadəsi məhz buradan, Sokaris Mağarasının dərinliyindən başlanır. Bunu – sübh Günəşinin rəmzi olan böcək göstərir. O da gəmini dartaraq təpədən boylanır. Bu təpə «qaranlıq» və ya «gecə» adlanır. Bu təpə eyni zamanda «qutu» («xenu») kimi qeyd olunur və üç mənada göstərilir. Birincisi qeyd etdiyimiz – gecə Allahının dirilməsinin enerjisi - «ilahinin mövcudluğudur». Ona Böyük Allah yerləşdiyi üçün, solyar aspektdən əlavə ozirik aspekt də qeyd olunmalıdır: təpə «Ozirisin qəbrinə» və ya onun «sarkofaqına» çevrilir. Onun üstündəki iki quş – Izida və Neftida – ölmüş Ozirisin bacılarıdır ki, onu ağlayırlar. Izida – öz «Böyük cadusu» ilə Günəşin çevrilməsi möcüzəsində iştirak edir. Sokarisin mağarasının təsvirini, bu məbədgahın qoruyucusu Izidanın başı tac rəmzində tamamlayır. Sokarisin mağarasının yanından ötəndə o ikibaşlı qəzəbli ilana rast gəlir və yalnız lazımi dua oxunandan sonra o buraxılır və s. 

«Amduat kitabının» beşinci saatının qısa mətni isə belədir: «Öz qumluğunda olan bu Böyük Allahı, Duat-ın öz yolu ilə Sokaris mağarasının yuxarı hissəsinə dartırlar. Bu Allahın bədəninin altındakı ölkənin sirli obrazı görünməz və dərkolunmazdır. Ilahi varlıqlar, hansılar ki, Allahın yerləşdiyi yerdədirlər, Ra-nın səsini, bu Allahın ətrafını çağırdıqda eşidirlər. Bu yerin qapısının adı: «Allahların -  Yerləşdiyi – Yerdir». Bu Allahın mağarasının adı: «Gizli Ölkədir» və s. Kim ki bunu bilir, onun ruhu razıdır və o da Sokarisin qurbanlıqlarından razıdır. Bu mağaradakı Böyük Allaha yar olan saatın adı: «O – Hansı-ki – Müşayət olunur – Öz – Gəmisindədir» [196].

Burada qeyd olunur ki, «ilahinin mövcudluğu» olan təpə elə «qutu» mənasındadır. Lakin bu qutu eyni zamanda «Ozirisin qəbri» və onun «sarkofaqı»dır. Mətnlərdə «Sokaris» adlanan bu qutu Seker kimi də qeyd olunur ki, bu da Osirisin Allah kimi bir adıdır və hansı ki, öz sarkofaqında «bağlanmışdır» və ya «qapanmışdır» mənasındadır [18; 473].  Belə çıxır ki, axirətdə gəlməli olan «qutu» Geliopoldakı Benben təpəsi mənasında yuxarıda yazılan - Allahın bədəninin altındakı görünməz və dərkolunmaz sirli ölkədir. Bu o deməkdir ki, Amon Günəşinin yerinə gələn gecə Günəşi rəmzi eyni zamanda «ölüb-dirilən Oziri Allahının» dirilməsi mərasimidir. Lakin möhürlənmiş bu «ölkə» eyni zamanda Məhəmməd peyğəmbərin maddəsidir, yəni ondan yaranacaq ruhlar dünyasıdır. Biz bilirik ki, peyğəmbərin bədəni bir ovuc cənnət torpağının, cənnət çeşməsi suyundan yoğrulması ilə yaradılmış və peyğəmbərin cismi mirvari kimi nur saçıb parlayandır. Bu isə Adəmin - gil və torpaq olanda Məhəmmədin peyğəmbər - peyğəmbərlərin möhürü olması, onun maddəsini - Amonun yaratdığı birinci ruhlar dünyası zamanında yaratması mənasındadır. 

Digər tərəfdən, Duat eyni zamanda üzük kimi bürmələnmiş sahə – fəzadır ki, Osirisin əyilmiş bədənindən əmələ gəlmişdir: sərdabələrin divarlarında və papiruslarda Duat məhz belə təsvir olunur. Yuxarıda yazdığımıza görə, isə axirətdə Osiris/Oziri Allahı əyilmiş vəziyyətdən sütun kimi düzələcək və işıq sütunu rəmzində yeni ruhlar dünyasına çevriləcəkdir. Mətnlərin birində bu mənada yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Ey Seker öz arzularını yerinə yetir, öz işlərini gör ey Seker, [kim ki öz evindədir] və kim ki, ölüm şahlığında [öz] ayaqları üzərində [durmuşdur]» [18; 474].

Lakin «bürmələnmiş», yəni lülə halına salınmış deyəndə, eyni zamanda «Sühuf mükərrəmə» («hörmətlə layiq lülə halında yazı»), yəni «Lövhi-Məhfuz» nəzərdə tutulur ki, onu «Ümm əl-kitab» («Kitabların anası»), «Kitab-məqmun» («Məxfi kitab»), «Kitab-mübin» («Aydın kitab»), «Kitab hafiz» («Mühafizə» olunan kitab), «Kitab müəccəl» («Vaxt müəyyən edən müqədəs yazı») «Imam mübin» («Aydın orijinal») və s. də adlandırırlar. Bu haqda Əl-Əşari yazır: «Böyük Allah demişdir: «Bu – həqiqi Qurandır – hansı ki «Lövhi-Məhfuz»dadır». Quran - Mühafizə olunan lövhədədir, lakin eyni zamanda o adamların ürəyindədir ki, ona bilik verilmişdir. Böyük və qüdrətli Allah dedi: «Əksinə, bu – aydın ayələrdir, kimə ki bilik verilmişdir, onun ürəyində saxlanılır» [21; 3]. Belə çıxır ki, lülə halında olan yazı, yəni Quran elə bürmələnmiş Osiris/Oziri Allahının rəmzidir və o eyni zamanda Allahın əmridir, yəni axirətdə gəlişi gözlənilən Mehdinin rəmzidir. Insan təcəssümündə yerə enmiş və əvvəlcədən «ağıl» rəmzində yaradılmış Mehdinin adi insanlardan fərqi, onun ürəyindəki gizli biliyidir. Bu isə o deməkdir ki, axirətdə işıq sütununda yaranacaq yeni ruhlar dünyasının sahibi, insan simasında yerə enmiş Mehdinin ruhu olacaq ki, o ölən kimi ruhu, Allahın ruhu ilə birləşəcək və ikinci Atum/Adəm yaranacaqdır.

Qədim Misir mətnlərindən olan Buxen məbədindəki III Tutmosa aid böyük yazıda deyilir: «... o bu torpaqları, cənubda, Kebex - Setə qədər öz nəzarətinə, şimalda Kebex - Xora qədər möhürləyib öz mülkiyyətinə aldı». Kebexdən Xora qədər olan torpaqları möhürləyərək öz mülkiyyətinə alması rəmzi, Kebex dağının altında olan Sokaris mağarasından ucalan Xor/Qor Allahının Göyə qədərki «dünyanı»nı öz mülkiyyətinə alması mənasındadır. Deməli, Tutmos, yəni Duat-Mos (Dədə Musa – Daud Moşe) rəmzi, bədəni ölüm şahlığı olan Musa peyğəmbərin axirətdə Kebex dağından ucalma rəmzidir. Qeyd edək ki, ərəb mənbələri Qafqaz dağını «Kabx dağı» adlandırırdılar və Məsudiyə görə, bu Kabx dağlarında 72 xalq yaşayırdı. Buradakı 72 rəmz eyni zamanda Osiris/Oziri Allahını öldürən Setin 72 dostu mənasındadır. Kabx (Qaba-Ağa)  rəmzindəki «X» rəmzi isə «Ğ» («Ağa») mənasında, yazdığımız kimi «Kitabi - Dədə Qorqud»da «Oq» kimi yazılır və «Oğuz dünyası», yəni «Göydəki aləm» anlamındadır. Buradakı, «möhürləyib öz mülkiyyətinə alma» isə yeraltı dünyanın Mehdinin gəlişinə qədər möhürlü qalması mənasındadır. 

Strabonun «Coğrafiya»sında Sokar[SKR] rəmzi Zaqr[ZQR] kimi yazılır və Nifat dağı ilə bir ərazidə olan dağ kimi göstərilir ki, bu dağlarda kadus, amard və s. tayfalar səpələnmişdir (Strabon XI:13/3). Digər yerdə o bildirir: «Midiyanın ən enli yeri Zaqr aşırımı (Midiya darvazaları) ilə Kaspi darvazaları arasında, Siqriandan sonrakı 4100 stadiyadadır» [50; 190]. Belə çıxır ki, Zaqr, yəni Sokar dünyası Midiya darvazalarından başlanır.

Misir mifologiyasında Sokar/Seker rəmzi, ölüm şahlığını rəmzindən başqa «ölülərin himayəçisi» və «bərəkət Allahı» mənasındadır və Ptah/Pta (Fateh/Fət/Pet, yəni Yafət/Iapet rəmzi) ilə eyniləşdirilərək Pta-Sokar, Oziri/Osirislə eyniləşdirilərək isə «Osiris-Sokar» adlandırılır və onun ərazisi Qərbdəki Liviya (Vil/Vaal/Baal – vilayət) səhrası hesab olunur [206; 214]. Memfisdə - Pta, Sokar və Osiris üçlüyünə bir Allah kimi baxılır ki, burada Ra - Günəş Allahının yerini Sokar tutur. Quranda Sokar, yəni Sakar rəmzi «cəhənnəm odu» mənasında işlənsə də, onun hamı üçün sirli olması xüsusi nəzərə çatdırılır (Quran, 54:48, 74:26-28,43). 

Sokar/Saqar rəmzi antik mənbələrdə «Saqartiya» kimi də göstərilir və I. Əliyevin yazdığına görə, o Midiya satraplığına daxil olmuş, sonralar isə Persopol yazılarına görə, «Asaqarta» adı ilə ayrıca əyalət kimi təsvir olunur [90; 13, 12]. Q. Qeybullayev də xüsusi nəzərə çatdırır ki, Saqarta Midiya ərazisinə aid olmuşdur və e. ə. VIII əsrə aid Assuriya mənbəsində Saqartada Parda qalası qeydə alınmışdır [50; 343, 483]. Assuriya yazılarında Saqartiya [SQRT] rəmzi Zikertu [ZKRT] kimi qeyd edilir və o digər yerlərdə Əskəran [SKRN] istehkamı adlandırırlar.

Hind mifologiyasında Saqara Günəş sülaləsi, Ikşvaku adı ilə bağlı olduğuna görə, «Vaqxu sülaləsi» adlanır. Rama (Irəm/Arme/Rum – F. G. B.) isə Saqaranın törəməsidir ki, Ikşvakunun nəticəsi sayılır. Rama rəmzi, yuxarıda qeyd etdiyimiz Irəm/Rum/Arme rəmzləri ilə eynilik təşkil edir. Rama rəmzi ilə bağlı olan «Ramayana» hind eposunda ölkəyə sahiblik uğrunda müharibədən danışılır. Mifologiyada Rama Vişnunun təcəssümüdür. Onu həm də «Balarama», «Baladeva» (güclü Allah) və s. də  adlandırırlar. Balarama (Bal-Irəm rəmzləri) isə eyni zamanda Xalaramadır. Xalaramanı, Şeşe-Ananta əbədilik ilanı hesab edilən və üzərində (daha dəqiq daxilində) kainat ruhunun olduğu, «Sankarşana» da adlandırırdılar [114; 238]. Əgər biz Sank-arşan rəmzinin sufiliyə görə Sünik-Aşşur rəmzi ilə eyniliyini qəbul etsək, Xalarama rəmzinin də elə Süniklə eyni olan Gelar rəmzi olmasını başa düşərik. Əfsanədə Rama Taraku (Tork rəmzi) ilanını öldürür və böyük zahid - mələklərin (Allahların) sirli silahını ona bəxş edir. 

Buddist mifologiyasında Sokar rəmzi eyni zamanda «Şakra» kimi yazılır ki, bu rəmz altında «otuz üç Allahın başçısı» nəzərdə tutulur. Islamda Allahın 99 şərəfli adlarından biri də «Şəkur», yəni «Şükür» adıdır ki, bu da Şakra rəmzi ilə eynidir. Şakra rəmzi digər yerlərdə Indra Allahı kimi qəbul olunmuşdur. Mətnlərdə Indranı Maxendra, yəni «böyük Indra» adlandırırlar və onun cənnəti olan Svarqa - Meru dağlarıda, yəni Mar – Midiya dağlarında yerləşir. Indra [NDR] rəmzinin Neter [NTR] Allah rəmzi ilə eyniliyi onu deməyə əsas verir ki, Sokar elə ayağı yerdə və başı Göylərə çatmış Allah obrazıdır ki, onun bədəni də ruhların yaşadığı ərazidir.

Sokar rəmzi ilə eyni olan Saxar [SXR] rəmzi Əhdi-Ətiqdə [8; 1Par.11:35] Axiam [XM] kimi qeyd edilir ki, digər yerdə o [8; 2Çar.23:33] Araratlı adlandırılır. Assuriya şahı Saxerdan [SXR-DN] [8; Tov.1:21-22] isə Əhdi-Ətiqin digər yerində [8; 1Ezd.4:2, Is.37:38] Asardapa, yəni Oziri-Pta Allahına çevrilir. Deməli, Saxar rəmzi - qamlama yolu ilə Ararat dağında (ilkin təpə) doğulmuş Oziri-Pta Allahının rəmzidir.

Avropa mifologiyasında Sokar - Asqard rəmzi Iqdrasil (Qədr/Xıdır/Xator və Sul/Sel rəmzləri) adı ilə tanınan «dünya ağacı» mənasındadır və inama görə bu ağacın başında Odin Allahının evi olmuşdur. Bu ağacın altındakı mağarada isə Qlar (Gilar) adlı əjdaha yatır. Mənbələrə görə, Asqard/Esaqeyard rəmzi «Asir» (Osiris/Oziri – F. G. B.)  - Allahlar dünyası kimi tərcümə olunur ki, bu da Midqardın (Mid/Mada və Qard rəmzləri) üstündəki çöllükdə yerləşir. Digər tərəfdən, mənbələrə görə, Asqard, Midqard və Nifliem dünya ağacı olan Iqdrasilin üç köküdür ki, bunlardan Nifliem yeraltı dünya, Midqard – insanların yaşadığı orta dünya, Asqard isə Allahların Göydəki evi hesab edilir.

Biz yuxarıda yazdıq ki, Avropalıların «Edda» salnaməsinə görə, yerdən Göyə qədər ucalmış şəhər-qala – antropomorf ikicinsli nəhəng olan Imirin bədənidir. Imir, buz və od nəhənglərinin yaşadığı xaosdakı kainat sonsuzluğunda olan Qinunqaqapdan düşmüş dumandan yaranmışdır. Üç Allah – Odin, Vili və Ve, Imiri devirib, ondan dünya yaratmışlar. Imirin müxtəlif hissələrindən təbiətin müxtəlif hissələri yaranmışdır. Odin burada qayda qanun yaradandan sonra Asqard (Saqarta) adlanan və insan ayağını dəymədiyi dağın başında 12 Ezirin (Allahılar) yaşadığı sehirli saray tikir və s.

Qinunqaqap iki rəmzdən – Qinun və qaqap rəmzlərindən ibarətdir ki, buradakı Qinun rəmzi elə Göy dünyasının yaradıldığı Xanaan [KNN] (Nun-Ki) torpağı deməkdir. Bu, Xanaan torpağında ruhların Göy dünyasının, cənnətin yaradılmasına identikdir.

Ikicinsli olan nəhəng Imirin dünyası bizə ilk insanı xatırladır. Tövrata və s. yazılara görə, «Ilk insan yarananda dünyanın o başından bu başına qədər olmuşdu» və yalnız günah işlətdikdən sonra Allah əlini qoyub onu kiçiltmişdir [8; Vtor.4:32]. Yəhudi mətnlərinin birində R. Iexuda Ravanın adından deyir: «Ilk insan dünyanın kənarından kənarınadək idi… Günah işlədəndən sonra isə Müqəddəs Allah öz əlini onun üzərinə qoyaraq onu kiçiltdi» [20; 100]. Ravvinlərin Adəmi həqiqətən də yerdən Göyə ucalan nəhəng varlıqdır və mənbələrdə o bəzən «Adam Kadmon» adlandırılır. Filona görə, Allah əvvəlcə insanı növ olaraq imir kimi ikicinsli yaratmışdı və sonradan Adəmi yaratdı [20; 101]. 

Nəhəng insanların kiçildilməsi rəmzi bizim yadımıza M. Seyidovun nəhənglər nəsli ilə bağlı qeydə aldığı bir nağılı salır. Bu rəvayətdə bildirilir ki, bir gün Uğuz bir insan tutur, onu patavasının (ayaqqabısının) boğazına qoyub evə aparır. Evdə insanı çıxarıb anasına göstərir və soruşur: 

- Ana bu nədir?

Anası ona deyir: 

- Oğlum, bu bizim gələcək nəslimizdir. Gələcəkdə nəslimiz cırraşıb bu böyüklükdə olacaq.

Uğuz anasına deyir: 

- Ana, inanmıram ki, bizim nəslimiz cırraşıb bu balacalıqda olsun. 

Anası deyir: 

Oğlum onlar balacadırlar, amma ağıllıdırlar, bacarıqlıdırlar.

- Mən bunu sınayacağam. Insana bir torbada arpa verəcəyəm, əgər aparıb mənim atımın başına vura bilsə, sən deyənə inanaram. Vura bilməsi bu cucu-mucudur.

Uğuz insana bir torba arpa verib deyir: 

- Apar bu torbanı atımın başına vur.

Insan torbanı atın yanına aparır. At o qədər böyük imiş ki, insanın boyu onun dırnağına da çatmır. Insan fikir eyləyir. Çarəsini tapır. O muşqurub arpanı tərpədir. At arpa səsi eşidən kimi, başını aşağı əyib arpanı yemək istəyəndə insan torbanı onun başına keçirir. Uğuz gəlib görür ki, insan torbanı atın başına keçiribdir.

Uğuz qayıdıb anasına deyir: 

- Ana doğru deyirsən, bunlar gələcəkdə bizim yerimizi tutacaq. Bizim nəslimiz cırraşıb belə olacaq. Sonra Uğuz insanı azad eyləyir» [68; 258, 259]. 

M. Seyidov araşdırmalar apararaq belə qərara gəlir ki, «Orion, Hayq, Odin, Del və bu kimi Tanrılarla, Tanrı nəhənglərlə, zoomorfik-nəhəng insanlarla, antropomorfik, azman, ovçu, qəhrəman Oğuz qəbiləsinin ulu babası Oğuz arasında əsatiri bənzəyiş vardır [68; 258]. Belə çıxır ki, Oğuz nəsli elə Adəmin nəslidir ki, günah işlətdiklərinə görə Allah onları kiçiltmişdir. M. Seyidov, Azərbaycanın dağlıq ərazilərindəki nəhəng tikililəri, yerli xalq olan azman Uğuzun/Oğuzun, bəzən də təpəgözün adı ilə bağlayır [68; 260].

Yazdıqlarımızdan belə nəticə çıxarmaq olar ki, nəhəng Imir, yəni ilk insan olan Adəmin/Atumun nəsli Oğuz nəslidir və bu nəhənglər Azərbaycan ərazisində yaşamışlar. 

Biz yuxarıda bildirdik ki, Atum Allahı özündən Şu və Tefnut cütlüyünü – Hava və Nəmliyi yaratmışdır. Onlardan isə ikinci cütlük – Qeb (Qiba) və Nut (Ni) – Torpaq və Göy  doğulur. Məhz bu cütlük sonradan Osiris, Isida, Set və Neftidanı yaradır. Belə çıxır ki, Imir nəhəngləri elə yerlə-göyün birlikdə rəmzləridir. Tövratda Imir rəmzi «Amorey», yəni «mar» kimi yazılır ki, bu da «midiyalı» mənasındadır. Belə çıxır ki, Musanın qalib gəldiyi amoreylər eli elə yerlə-göy dünyasıdır ki, Musa baxmaq üçün Iazər (Yazır) torpaqlarına bələdçi (ruhunu) göndərir və onlar amoreyləri qovub onların kəndlərini tuturlar [8; Çis.21:32]. Deməli, Osiris, yəni Azər elinin yaranması, Musa peyğəmbərin ruhunun ora səyahətindən sonra baş verir. Tövratda bu Yaqubun, yəni Qaba aləm (Qeb) rəmzinin – Allahla, yəni ilkin materiya ilə mübarizəsindən sonra yaranır ki, onu «Izrail», yəni «Azər-eli» adlandırırlar. Onların tutaşdığı yeri isə Yaqub «Panuel», yəni «Alpan» adlandırır [8; Bıt.32:30]. Bu isə ona işarədir ki, Odinin Ezir Allahları elə Izrail, yəni Azər elinin ilk nəhəngləridir. Əgər nəzərə alsaq ki, Odin [DN] rəmzi Aton [TN] rəmzi ilə eyni mənalıdır və bu rəmz altında isə qədim Misir mənbələrində Tatanen [TT-NN], yəni Nun sularından çıxmış Tot - Duat nəzərdə tutulur, razılaşarıq ki, Odin Allahının rəmzi ilkin sularda yaranmış və iki dünyanı özündə birləşdirən Allahın obrazıdır.

Salnaməçi Snore saqalarda açıq yazır ki, vikinqlərin [VK-NQ] (inaq bəgləri) ilk şahı Odin öz xalqını Azər ölkəsindən çıxarmışdır. Şimal salnaməçilərə görə, Asiyanın Azər tayfasının başçısı olan Ziqqe Avropanın şimalına onları Xəzər (Kaspi) dənizindən gətirmişdir. O, Qara dənizdən başlayaraq indiki Rusiyadan keçəndə burada hakim kimi oğlanlarından birini saxladı: eyni ilə o indiki Saksoniyada və Fransada da etdi. Sonra o Daniyaya tərəf hərəkət etdi və onlar burada onun beşinci oğlu olan Skoldanı hakim kimi qəbul etdilər. Oradan o Isveçə gedərək, burada özü hakimlik etdi və özünə Odin adını götürdü [207]. 

Qədim Skandinav skaldları deyir: «Bütün varlıqları Atası Odin, Asqarda şəhərində Ezirilər arasında, Qlidskialfe yüksək taxtında oturaraq, buradan bütün dünyanı görür və insanların hərəkətinə nəzarət edir». Araşdırıcılar bildirir ki, Odin, özünü hər şeyin varlığını təşkil edən yaradıcı və əmələgətirici qüvvə kimi göstərir. O, eyni zamanda Skandinav mifologiyasında müdriklik və qüdrətli şaman xüsusiyyətlərinə malik ali Allahdır. Odin – qələbə bəxş edən və həlak olmuş döyüşçüləri onun Valxalu sarayına aparan döyüşkən qızların – valkirilərin hökmdarıdır. O, eyni zamanda Göydəki xüsusi ölüm şahlığının sahibidir və burada yaşayan seçilmiş qəhrəmanlarla da bağlıdır [108]. Qədim germanlarda Odinə eynilik təşkil edən Vodandır ki, bu rəmz də mənbələrdəki bodi/budin rəmzləri ilə eynidir.

Mənbələrə görə, Allahlar nəslinə aid olan Odinin bir gözü vardır. «Kitabi - Dədə Qorqud»da bir gözü olan Təpəgöz, çobanın pəri ilə cütləşməsindən yaranır. Çoban kəpənəgini pəri qızların üzərlərinə atıb birini tutur və «təmə edib dərhal cima edir». Bir ilin tamamında Təpəgöz doğulur [4; 98, 99]. Buradakı, «Təmə» və «cima» rəmzləri, Təpəgözün qamlama vasitəsi ilə Atum rəmzində yaranması mənasındadır. Kitabda Təpəgöz haqqında deyilir: «Qara uran qopdı təpəgöz, ərş üzündə çevirdim alamadım» [4; 100]. Bu isə o deməkdir ki, Təpəgöz obrazı da məhz Qor (Qor-Ra) Allahı rəmzində ərşi tutmuş Allahın obrazıdır. Təpəgözün gündə iki adam yeməsi də rəmzi olaraq onun ölüm Allahı rolunda olması deməkdir. Deməli, Odin deyəndə, Allah və Allah obrazında ilk yaradılmış nəhənglər nəzərdə tutulmalıdır. 

Qədim mənbələrdə tək gözü olan varlıqlar arimasp adlanırlar. Herodot, Aristeyanın «Arimaspeya» poemasından (e. ə. VII əsr) iqtibas gətirib yazır: «issidonlardan yuxarıda təkgöz ərlər (kişilər) - arimasplar yaşayırlar. Onların üzərində qızıl qoruyan (aslan və qartalın fantastik qarışığı)  - qriflər, onlardan isə yuxarıda dənizə çatan hiperboreylər yaşayır» (Herodot, IV/13). Pliniy (I əsr) «yerin fırlanma nöqtəsi»nin məhz burada olduğunu iddia edir. Burda Günəş ildə bir dəfə batır. Pliniy (VII/9)  arimaspları skiflərin bir tayfası hesab edərək qeyd edir ki, «Arimasplar, alının ortasında yerləşən tək gözlərinin olması ilə fərqlənirlər». O arimaspların adını budinlər və basillərlə yanaşı çəkir» (Pliniy, IV/82). Əgər biz Arimasp rəmzinin Irəm-sufi rəmzi ilə eyni mənalı olmasını nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, «arimasp» deyəndə Göydəki Irəm dünyasında yaşayan sufi pirlərinin ruhları başa düşülməlidir.  

Avropa abidələrində təkgöz Odin Allahı - doqquz aləmin hökmdarı Xlidskyalv (Hliskjalf) keşik qalasında oturur və onun nəzərindən heç bir şey qaça bilmir. O, torpağın ilkin qaldırılmasında, Midqardın qurulmasında iştirak edir, Ask və Embla insanlarına can verən üç Allahdan biridir. 

Odin rəmzi qədim mənbələrdən Aton kimi məlumdur ki, Misir yazılarına görə, ona həsr olunmuş himndə Aton – kosmosun həyatverici gücüdür: o bütün dünyanın, heyvanatın və insanların yaradıcısıdır. O, Misiri və digər yad ölkələri – Suriyanı, Kuşu yaratmış və onların yaşamasını təmin edir [7; 256]. Başqa mətnlərə görə Aton – «Şu Allahı» adlandırılır: «Üfüqün Qoruna eşq olsun, Şu adı ilə üfüqdə şənələnən, hansı ki əbədi yaşar Atondur. Aton, yaşayan, əbədi - Günəşin, Göyün, yerin və üfüqdəki Atonun evinin sahibi! Ey əbədi Aton, sənin üfüqdə çıxmağın nə gözəldir! Sən Şərqin üfüqündən çıxırsan, sən öz gözəlliyin ilə dünyanı doldurursan. Sən gözəlsən, böyüksən, nursaçansan, öz bütün torpağlardan ucadasan: sənin şəfəqlərin, sənin yaratdığın bütün ölkələri qucaqlayır. Sən Ra-san, sən onları öz məhəbbətinlə bağlayırsan. Sən uzaqdasan, sənin şəfəqlərin isə yerdədir…» [5; 286]. Burada isə artıq Aton [TN] Allahı, Göy Allahı olan Nut [NT] kimi göstərilir. Həqiqətdə də Aton rəmzi ilə Nut rəmzi eyni mənalı rəmzlərdər. Bu isə ona işarədir ki, Aton/Odin və s. rəmzlər altında Göy və Göydə – ilkin materiyadan yaradılmış ruhlar dünyası nəzərdə tutulur. 

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Aton [TN] rəmzi ilə Tatenen [TTNN] rəmzləri eyni mənalıdır. U. Bacın ehtimalına görə, Tatenen «ilkin təpə» mənasındadır [6; 352]. Amon Allahının mənbələrdə Ta-tanen Amon, yəni «qaldırılmış torpaq» adlandırılması isə o deməkdir ki, Nut Göyü də Amon Allahın rəmzlərindən biridir ki, onun ruhu, yəni Şu onu başı üzərinə qaldırır. Əgər nəzərə alsaq ki, mənbələrdə Amon – Nun sularından çıxmış «Ta-tanen Amon» adlandırılır, qəbul edərik ki, Ta-tanen [TTNN] rəmzi Nun sularından yaranmış Tet, yəni Duat mənasındadır. Onun «ilkin təpə» adlanması isə bu ruhlar dünyasının yaranması prosesində altı Duat mağarası olan təpənin ilkin yaranması (rəmzi mənada) ilə bağlıdır. Bu təpə eyni zamanda Sokaris Mağarasındakı «qaranlıq» və ya «gecə» adlanan təpə ilə bağlıdır ki, onu «Ozirisin qəbri» və ya «sarkofaqı» da adlandırmaq olar. Belə çıxır ki, «ilkin təpə» və ya «qaldırılmış təpə» adlanan bu hündürlük, yeraltı ölüm şahlığının rəmzidir ki, mənbələrə görə, onu Şu Allah Göyə qaldırmışdır.

Digər tərəfdən, mətnlərin birində yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Mənim burnum Tattuda açıqdır» və ya (başqaları təsdiq etdiyi kimi) Ağız və burnum Tatauda açıqdır və mənim sığınacağım Iunudur, orada da mənim evim vardır: mənim evimin memarı Seşat ilahəsi olmuşdur, Xnum Allahı isə onun divarlarını tikmişdir…» [18; 448]. Burada möhür gözləyən evin gözətçisinin Tatu, yəni Duatla bərabər Iununun adını qeyd etməsi və oradakı evi öz evi adlandırması o deməkdir ki, Sokaris mağarası, yəni Tatu (Duat) dünyası bilavasitə «Iunu» adlanan Geliopol şəhəri ilə bağlıdır ki, bu Gel şəhəri də yazdığımız kimi, Midiya ərazisində yerləşir. Bu isə o deməkdir ki, ilkin təpə olan Ta-tanen [TTNN] də Midiyadakı ölüm şahlığının rəmzidir.

Ptolomey Tatanen [TTNN]  rəmzini «Toten ərazisi» [TTN] kimi yazır və Kür çayı boyu ərazidə yerləşdirir (Ptolomey V, 12/9). Digər yerdə o bu ərazinin «Oten» [TN]  adlandırır və onun Kür çayı üzərində olmasını nəzərə çatdırır (Ptolomey, V,12/4). Qədim Misirdə bu rəmz «Tana» (Tini) [TN] kimi çəkilir və «ölkə» adlandırılır [3; 529]. Oten/Tana [TN] rəmzlərini eyni zamanda «Udon» [DN] çayı kimi qeyd edən Ptolomey (V, 8/12) bildirir ki, Soan, Alont, Udon və Ra çayları öz mənbəyini Girkan, yəni Xəzər dənizinin yanındadan götürür. Yevsevinin (VI/31) də Otena [TN] kimi qeyd etdiyi ölkə, Urartu mənbələrində Etiuni [TN] adlandırılır. Aziniy Kvadrata isə Oten rəmzini tayfa adı kimi göstərir və bildirir ki, «Kür çayı yanında Ermənistanın böyük bir hissəsini təşkil edən, obarenlər və otenlər yaşayır». Pliniyin [V1, 39/42]  yazdığına görə, albanlardan Şimalda skif tayfası olan udinlər, yuxarıda isə utidorslar və s. yaşayır. Araz isə Atropatena və Otena arasından axır. Belə çıxır ki, oten, yəni udin tayfası skif tayfalarıdır. Bu isə o deməkdir ki, Oten/Toten adlandırılan rəmz qədim mənbələrə görə, həqiqətən də Midiya ərazisində yaradılmışdır.

Mətnlərdə Teta, yəni Duat rəmzi eyni zamanda Amon Allahı ilə birlikdə qeyd edilir: «Ra - Osiris kimi gəlir, Amenteta Allahlarının və Ilahi ruhların bütün tacları ilə gəlir. O – yeganə Ilahi obrazdır, Tuatın gizli obrazıdır, Amentetanın başında duran müqəddəs Ruhdur, Un-Nefer - kimin ki həyatı sonsuzdur» [6; 62]. Gördüyümüz kimi, burada Teta rəmzi birinci ruhlar dünyasının sahibi olan Amon Allahına aid edilib «Amentet» adlanır. Belə çıxır ki, ölüm şahlığını digər adı olan Amenti rəmzi də elə Amentet rəmzi ilə eynidir. Burada gələn Ra obrazı Mehdinin rəmzidir ki, o bütün taclara (hər iki dünyanın sahibi mənasında) sahib olaraq Amentetanın başında duracaq, yəni «Amentetada olanların hakimi» kimi ona alqış da oxunacaq [6; 65]. Mətnlərdə Tet/Teta rəmzini eyni zamanda Mertet adlanması isə ona işarədir ki, Duat ölüm şahlığı bilavasitə marlar (amorey), yəni midiyalılarla bağlıdır. Belə ki, yazılarda Bexdetdən olan Qor və qanadlı disk haqqındakı rəvayətdə, düşmənlər Mertet-Amenti sularının yanında yığışır. Mertet sonrada Uaseb, oradakı göl isə, Totun Ra-ya sözlərinə görə, «Tempt» adlanmağa başlanır [18; 95]. Buradakı Tempt rəmzi Atum-Pta mənasını ifadə edir ki, bu da Atum və Pta Allahlarının bilavasitə marlar ölkəsi ilə əlaqədar olması deməkdir.

Mətnlərin birində Duat [DT], yəni Teta [TT] rəmzi Göyün Şərq tərəfinə – o yerə aid edilir ki, «o yerdə Allahlar özlərini yaratmışlar, yaratdıqları yaranmışdır və cavanlıqlarını yeniləşdirirlər». Mətndə bu hökmran haqqında  deyilir: «Teta ulduz obrazında qalxır... o sözləri ağırlayır (və ya işləri mühakimə edir) və bax ki Allah onun dediklərini nəzərə alır» [6; 18]. Bu isə o deməkdir ki, axirətdə Allah bilavasitə Qor Allahının obrazı olan Mehdinin sözlərinə üstünlük verəcək, yəni məhkəməni faktiki olaraq o aparacaq. Teta rəmzi digər yerdə Atet kimi qeyd olunur və Ra Günəşi məhz Atet adlanan qayığda üzür [6; 225].

Lakin mətnlərdə Atet/Duat ölüm şahlığı eyni zamanda Aat adlandırılır [18; 486]. Ölüm şahlığının «Aat» adlanması onun, yunanlardakı Aid – ölüm şahlığı ilə eyniliyi deməkdir ki, Aidin digər adı da «Qades»dir. Ilkin materiya səhrası olan Qades [QDS], qədim Misir yazılarında «Sexet» [SXT] kimi yazılır ki, Sexet-Aaru-nun da 14 Aatı, yəni vilayəti vardır ki, on birinci Aatda Atu şəhərindən danışılır [18; 632]. Digər bir yerdə isə Tot Allahı deyir: «Qanadlı disk Aatla bağlı olduğu üçün… adlanacaq»: və Bexdetli Qor adlanacaq … onun xanımı olacaq» [18; 94]. Belə çıxır ki, Qor Allahı da bilavasitə Aatla bağlıdır. Mətnlərdə qüdrətli Allahlar da Tu [T], yəni Aat [T] rəmzi ilə eyniləşdirilir: Yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Mən, qüdrətli Tu Allahlarının yanında danışanda onlar məni inkar edirlər. Mən keşikçiyəm və mən, Qorun ölüm şahlığında Osirisdən qəbul etdiyini alıram. Mən, məhz mən Ilahi Xu-da yaşayan Qoram. Mən onun tacı üzərində hakimiyyəti almışam, mən onun nuru üzərində hakimiyyəti almışam və özümün səyahətimdə mən Göyün ən uzaq və əlçatmaz sərhədlərinə çatmışam» [18; 480]. Bu isə o deməkdir ki, Duat/Teta rəmzləri ilə eyni olan Aat/Tu rəmzləri qüdrət rəmzi ilə bağlı olduğu üçün Allahlara aid edilir. Mətnlərin birində deyilir: «Qoy mən, taau geyimini əynimə geyim, hansını ki, Tait ilahəsinin əlindən qəbul edirəm» [18; 486]. Aat/Tu rəmzləri ilə eynilik təşkil edən taau rəmzinin geyilməsi və onun Tait ilahəsinin, yəni ilkin materiya mənasında olan Ilahənin əlindən alınması o deməkdir ki, taau rəmzi bilavasitə ilkin materiya ilə bağlıdır. Buna görə, onu məhz ilkin materiya ilə bağlı olan verə bilir.

Yenilməz Osiris Auf-anx yazıların birində bildirir: «Səni salamlayıram Qor, ey Tərpənməz-ürəyin iyirmi birinci naxışlı sütunu. Mən öz yolumu keçdim. Mən səni tanıyıram və mənə sənin adın məlumdur və mən səni gözləyən Allahı tanıyıram… Bu naxışlı sütunun Ali Ilahi hakimləri yeddi Allah kimidir. Qapıda duranın adı – Tçen və ya At-dır: ikincisinin adı – Xotep-Mes-dir: üçüncüsünün adı – Mes-sep-dir: dördüncüsünün adı – Utç-re-dir: beşincisinin adı Apuat-dır: altıncısının adı – Bek –dir: və yeddincisinin adı – Anpu-dur» [18; 610]. Buradakı yeddilik rəmzi Allahın yeddi günə yaratdığı Atum Allahı mənasındadır ki, qapıda duran birinci Tçen-At rəmzi Ata-Çen, Ruhlar dünyasının Iç qapısı mənasındadır. Tərpənməz ürəyin altıncı Allahının «Bek», yəni «bəqa» adlanması, onun sufiliklə eyniliyi deməkdir ki, məhz yeddinci rəmzdə bu Allahlar Anpu, yəni Pan (Alpan) rəmzinə çevrilmişlər. Ata rəmzi ilə bağlı digər mənbələrə nəzər salaq.

Ata rəmzi şumerlərdə «Utu» kimi məlumdur və o akkadlarda Günəş Allahı olan Şamaş kimi tanınır. Aşşurnasirpalın yürüşündə Mannada Arzizu əyalətinin hakiminin də adı Ata olmuşdur [50; 266]. Ata rəmzi skif çarının adında Ateyin kimi qeyd olunmuşdur [50; 267]. Lakin Atey rəmzi ilə eyni olan adaylar nəsli, özlərini türkmən adlandıran səlcuqlar ilə sıx bağlıdır. Oğuz tayfası özünün «aday» adını Manqışlağın ortasında olan ada əhalisi kimi qeyd edirlər ki, Mahmud Qaşqari onları «oğuzlar ölkəsində torpağ»ın sakinləri ilə eyniləşdirir [208; 82]. Bu rəmz, yazdığımız kimi, oğuzların «Iç el» və «Taş el» ilə bağlıdır. Strabon day, adaylar haqqında yazır: «Bizim müasirlərimiz «day» adı ilə, Xəzər dənizinə girəndə sol tərəfdəki sahilində yaşayan köçəriləri adlandırırdılar ki, bunların başqa adı isə «parna»dır. Ondan o tərəfə… səhra uzanır…» (Strabon XI:7/1). Parna rəmzinin pir, firon rəmzi olduğunu nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, day/adaylar Misir fironlarını nəslidir. Strabon daha sonra bildirir: «Xəzər dənizindən başlayaraq Skiflərin böyük hissəsi day, Şərqə doğru yaşayanlar massaget və saklar, digərlərini isə ümumiyyətlə, «skif» adlandırırlar, lakin hər tayfanın özünün xüsusi adı da vardır… Dayların bir hissəsi aparna, bəziləri ksandiya, başqaları «pissura» adlanır. Aparnalar digərlərindən Qirkaniya və Xəzər dənizinə daha yaxındırlar» (Strabon XI:8/2). Strabonun daha sonra dayları «sak-skif» adlandırması o deməkdir ki, onlar bilavasitə gel nəslinə aid edilməlidirlər. Day rəmzinin latın rəmzi olan Dia, yəni Allah sözü ilə eyniliyi isə bu fironlar nəslinin elə Amon Allahının nəsli olması mənasındadır.

Çin mifologiyasında Day rəmzi Tayi/Tay kimi məlumdur və burada o – Böyük və vahid olan ali Allahdır. Ən qədim dövrlərə görə, Göy Allahı olan Tayi əlində uzun qılınc tutmuşdur. Dao fəlsəfəsində Tay, Göy və Yerdən əvvəl olan və doqquz Göydən ibarət olan böyük təmizlik rəmzli Daonun atasıdır. O ilkin nəfəs kimidir ki, dünyaya yaranış vermişdir. Inama görə, Tayi insan beynində yerləşir. Onu bədəni xoruz, başı insan başı kimi də göstərirlər [108]. Bu isə o deməkdir ki, Tay/Dao [T/D] kimi göstərilən vahid Allah elə Ata/Ada mənasını verən Amon Allahıdır. 

Çinlilərdə dao, daoizm - «yol» və «dünyanın əsası» mənasını daşıyır. Rəvayətlərə görə, daosizmin banisi Lao-tszı qara öküzə qoşulmuş araba ilə səyahətlərindən birində «Şakyamuninin yatmış anasını mayalandırır və bunun nəticəsində Dao-detszinin yaradılma ilində Budda doğulur [88; 670].  Buna görə Budda həm də Adi-Budda, yəni «ilkin Budda» adlanır. Şakyamuni rəmzi Sak-Amon mənasındadır və biz yuxarıda yazdıq ki, tarixçi Vardana görə, Sak-Amon (Sökmən), Xelat və digər çoxlu şəhərləri alıb, həddi-buluğa çatandan və on iki şəhər yiyələnəndən sonra özünü Şahi-Ərmən adlandırmışdı. Belə çıxır ki, Ərmən, yəni Ermənistan rəmzi elə mənbələrdə Ata/Ada kimi göstərilən Amon Allahının ölüm şahlığının rəmzidir ki, ölənlərin ruhu bilavasitə burada dinclik tapır. Buradakı Adi-Budda rəmzi isə təbii ki «Ata-Budda» mənasındadır.

Mənbələrdə «Aid» kimi qeyd olunan Ada rəmzi eyni zamanda Skandinav Allahı olan «Od» rəmzi ilə eynidir ki, sonuncu etimoloji olaraq, Odin Allahı ilə eyniləşdirilir. Aid - yunan mifologiyasında Allah, ölüm şahlığının hökmdarı olmaqla bərabər bu şahlığın özü sayılır. Deməli, Ata, Ada rəmzi altında da həm ölüm şahlığının hökmdarı və həm də şahlığın özü başa düşülməlidir. Ada rəmzi Abxazların Adau – nəhəng-adamyeyən rəmzi ilə də bağlıdır. Onun peyda olması tufan, şimşək, Göy gurultusu ilə müşaiyət olunur. Abxaz nartların eposunda Adau od və ya su mənbəyinin sahibidir. Bunlar isə o deməkdir ki, Ata/Ada rəmzi elə insanların həyatını müəyyən edən Allahlar şahının rəmzidir. 

«Aday» sözünün digər variantı «Yati»-dir ki, hər iki rəmz «ya» və Ata/Ada rəmzlərindən yaranmışlar. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, mənbələrdə «ya» rəmzi bilavasitə müqəddəsliklə bağlıdır və əsasən müqəddəslərin adlarının qarşısında yazılır. Qədim Misirdə Yati rəmzi mütəxəssislərin sözlərinə görə «görünən Günəş» mənasında Aton [TN] Allahına aid edilir [41; 498]. Yati rəmzinin «Yo-ti» («Ya-Ata») variantı isə çinlilərin eftalitlərə verdikləri addır. V. V. Bartold abdalları (abdel) eftalit hesab edir və qeyd edir ki, çinlilər onları «Eta/Eda», ərəblər isə «xaytal» adlandırırdılar. Hindlilər isə, yunan və rumlular kimi, eftalitləri «hun» (xuna) deyirmişlər [72; 180]. R. Fray bildirir ki, eftalit və xionitlərin iranlı, onların başçılarının isə hunn hesab olunmasına əsas var [142; 310]. Lazar Paretsi eftalitlər haqqında yazır: «Hətta dinc vaxt heç kim onların üzünə kişi kimi qorxmadan baxa bilmir və hətta eşidə bilmir, onlarla açıq müharibəyə getməyi heç demirəm» [209]. Simokattaya görə, eftalitlər – hunn əsilli xalqdır və «ağ hunn» adlandırılanlara aiddirlər [175; 206]. M. Xorenatsi, yunanların «eftal» adlandırdıqları abdal-ağ hunları «bahadır xalqı» adlandırır [49; 16]. Bu o deməkdir ki, «Yo-ti» hunları həqiqətən qüdrətli bahadırlar nəslidir. 

Biz yuxarıda Bahəddin Ögəldən gətirdiyimiz sitatda qeyd etdik ki, hunnlar, «Yo-ti» adını çinlilərin «xsiao» adına dəyişdirmişdilər. Çin şahzadəsi öləndən sonra onu «xsiao» adlandırdılar. Əgər nəzərə alsaq ki, çinlilərin, yəni kitaylıların tarixi Xsia (Oğuz) sülaləsindən başlanır və «XS» rəmzi də Misir mənbələrində «KZ», yəni «həyat enerjisi» mənasını verir, razılaşarıq ki, bu tarix «Xaos» adlandırılan ilkin materiyada yaradılmış ruhlar dünyasının tarixidir [158; 15]. 

Bütün bunlar o deməkdir ki, qədim mənbələrdə söhbət əsasən Allahla bağlı olan Ata nəslindən və bu nəslin yaratdığı ruhlar dünyasından gedir. Mənbələrə görə, düşünən insanların atalarının nəsli bilavasitə Albaniyadan başlanır. Azərbaycan ərazisində «Uti» kimi qeyd olunan Ata rəmzi Z. I. Yampolskinin yazdığına görə, Albaniyanın yerli əhalisinin özünə verdiyi addır [210; 154]. Vardana görə, utilər Sisaka nəslindən olan ilk alban şahı Arandan törəmişlər: «Şimal-şərqi ölkələrin canişinini [Valarşak] Aranı təyin edir ki, ondan da uti, qardman və yavdey xalqları başlanğıc götürmüşdür» [123;32]. Strabon utiləri Xəzərin cənub-qərb sahilində - Midiya dağlarında, albanların bir hissəsinin yanında və eləcə də gel, kadus, amard və anariakların yanında yerləşdirir (Strabon, XI:7/1, XI:8/8). Uti tayfasının adını Herodot iki dəfə mik tayfasının adının yanında çəkir (Herodot, III/93, VIII/68). Burada utilər - saqarti, saranq, tamane və mik tayfaları ilə birlikdə qeyd olunur. Herodota görə, utilər Araksın yanında, Midiya ərazisində yerləşirlər [50; 143]. Q. Qeybullayev bildirir ki, Herodot utiləri saqartilərin yanında yerləşdirir və məlumdur ki, Saqartinin paytaxta «Parda» adlanırdı. Alban şəhəri olan Bərdə də (erməni deyimində Partav) Uti ərazisində yerləşir [50; 147]. Utilərin Saqarta ərazisində yerləşməsi bu rəmzin bilavasitə qədim Misir ərazisindəki Sokar/Sokaris rəmzi ilə eyni olması deməkdir.

Digər tərəfdən, «VII əsr Erməni coğrafiyası»nda qeyd olunur ki, Böyük Ermənistanın bir vilayəti «Uti» adlanır [50; 146]. Erməni mənbələrində bir neçə Uti ərazisinin adı çəkilir və «uti şəhzadəsi» ifadəsi də işdədilir [50; 144]. «Alban tarixi»ndə (II/6) isə qeyd olunur ki, «oradan o (Yelisey) Uti vilayətinin Sraxarn şəhərinə üç şagirdi ilə gəldi… sonra müqəddəs xətib Qisə gəldi və kilsə tikdi» [50; 147]. Qis rəmzinin Qos/Oğuz rəmzləri ilə eyni olmasını və bu rəmz altında müsəlmanların «əl-Əqsa» adlandırdıqları müqəddəs məscid və xristianların «Şərqdə bütün kilsələrin anası» olan ilk kilsənin başa düşülməsini biz artıq qeyd etdik. Deməli, Uti xalqı və vilayəti bilavasitə xristian və müsəlmanların müqəddəslər nəsli və onların məskəni ilə bağlıdır. 

I. Q. Əliyev yazır ki, Arazdan cənubda «əvvəllər kutilərin yaşadığı yerdə» utilər yaşayırdılar. E. ə. III minilliyin Kür-Araz mədəniyyəti məhz qutilərə aid edilir ki, bu mədəniyyətin əmələ gəlməsini Melikişvili gəlmə ari tayfaları ilə əlaqələndirir. Skandinav mənbələri qotları, qutiləri eyni zamanda «Eta», yəni «Uti», onların ölkələrin isə «Etaland» adlandırırdılar [2; 616, 616]. Buradakı Etaland rəmzi Ata ölkəsi mənasınadır.

Kuti tayfa adı islamda Xuda kimi yazılır ki, Qurana görə, Allah Xud peyğəmbəri, əl-Əhqaf, yəni Qaf dağında yaşayan Ad nəslinə göndərmişdir (Quran, 46:20,21). Məlumdur ki, Ad oğlu Şəddadın əmri ilə qızıl və gümüş kərpicdən tikilən Irəm zat əl-Imad şəhərini, yəhudilərin «nefilim» (nəhəng) adlandırdıqları cinlər tikmişlər. Alimlərin fikrincə, Ad tayfası Əhdi-Ətiqdə «xettim» [xatti] adı altında qeyd edilir. Xet Əhdi-Ətiqdə Nuh oğlu Xam oğlu Xanaanın oğullarından ikincisidir [8; Bıt.10:15, 1Par.1:13]. Musanın zamanından əvvəl Xetteylər dağlıq ölkələrdə, Amorreylərin [8; Çis.13:30] ətrafında Xananeylər torpağında, Ferezeylər, Qerqeseylər, Yeveylər, Ievuseylərlə birgə yaşayırdılar və çoxsaylı və güclü idilər və s. [8; Vt.7:1].

Sokar (Sakar) rəmzi yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, pir Əmanın (Amon) rəhmətə getdikdən sonra bədənindən çıxan ruhu - Sak ilə, onun əvvəlcədən Göydə yaratdığı Ra Günəşinin birləşməsidir. Biz kitablarımızda yazmışıq ki, pir, yəni firon Əman bir il müddətində Göydə Günəş timsallı Ra enerjisini yaratmış, «il tamam olan gün» isə, yəni Novruz bayramında bu enerjini öz beynindən ayırmışdır. Yüz minlərlə qurban və rituallar bahasına əmələ gəlmiş bu «Günəş» bir neçə il Göydə hərəkətsiz qalmışdır. Nəhayət, pir Əman vəfat edəndən sonra onun ruhu Sak, ərşə yüksəlib Göydə bu «Günəşlə», yəni Ra ilə birləşmişdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz «Sinuxetin nağılı»na yenidən nəzər salaq: «Otuzuncu ilin, subasmanın üçüncü ayı, yeddinci gün Allah özünün Göydəki sarayına (Günəş Allahının Göydəki evi) qalxdı, aşağı və yuxarı Misirin şahı Sexotepibre, O Göyə ucaldı və Günəş diski ilə birləşdi, «Ilahi bədən», onu yaradana qovuşdu. Paytaxt sükutdadır, ürəklər qəmgindir, Böyük darvazalar bağlandı, saray əyanları, başlarını dizlərinə əyib əyləşmişlər, xalq ah-zar içindədir» [79; 9]. Deməli, Arsak deyəndə Göydə Günəş Allahı olan Amon-Ra (Rəhman) nəzərdə tutulmalıdır ki, burada Amon əvəzinə, onun Göydə Ra Günəşi ilə birləşən ruhu – «sak» qeyd olunur. Belə çıxır ki, «Ar-sak» deyəndə elə Ar-man, yəni Rəhman başa düşülməlidir ki, onun bədəni də ruhlar dünyası olan kosmik Atum (Adəm) Allahıdır. 

Yuxarıda qeyd etdik ki, bütün Allahların mənası, öz adını gizləyən Amon, Ra və Ptadır ki, Ra Günəşi Onun siması, Pta isə Onun bədənidir. Sadə dildə desək, əgər Pta Allahı insan kimi təsəvvür edilsə, Ra onun başı (ruhu, əqli), Amon isə bu insanın adıdır. Belə çıxır ki, ruhlar dünyası Amon Allahının bədənidir və bu bədən bilavasitə ilkin materiyadan (dirilik suyu), yəni Ilahi nurdan yaradılmışdır. 

Digər nurdan yaradılmış obraz olan Məhəmməd peyğəmbər («Əl Həqiqə əl Məhəmməd» - Haqq Məhəmməd obrazı) məhz bu mənada, «həqiqət mənim daxili vəziyyətimdir» deyir. Nəzərə alsak ki Ilahi nur, yəni əbədi od, «Arsakın ilk dəfə şah elan olunduğu» Asaak şəhərində saxlanılır və bu şəhər Ərdəbil yaxınlığındadır, razılaşarıq ki, Allah bilavasitə qədim Midiya torpağı olan Sisaka/Sisakan (skiniya/sakin – Allahın sakinliyi, mövcudluğu deməkdir), yəni Gelarkünidən (Sünik) ərşə yüksəlmişdir. 

Toqarma şahı Aaronun oğlu - Xəzər şahı Iosifin - elmi cəmiyyətin rəhbəri olan Isağın oğlu, Ezranın oğlu Xasdaya məşhur məktubuna görə də Allahın mövcud olduğu çadır Ar-d-vil ölkəsi, yəni Ərdəbil ərazisində yaradılmışdır və orada indiyədək sandıq, şamdan, masa, qurbangah və müqəddəs qablar saxlanılır. Belə çıxır ki, Rəhman Allahın yaraqları, qədim zamanlarda Midiya adlandırılan, indiki Ərdəbil şəhərinin ərazisində saxlanılır. 

Qədim Midiyanın gel tayfasının adı ilə bağlı olan Gil-ar rəmzi mənbələrdə «Ra-gel», yəni Raxil/Erakl (Xurkal/Herakl) və s. kimi də qeyd olunur. M. Xorenatsinin bilavasitə «Yafət (Yapet/Pta) övladları» adlandırdığı bu bəglər, yəni Pta nəsli mənbələrdə Pat-rokl [PT-RKL] kimi də yazılır. Patrokl - Axillesin, yəni Axillin (Xəlil [XLL] - Allah (Allax) [LLX]) ən yaxın «dostu» hesab edilir. Qədim mənbələrə görə, Herakl (Erakl/Ra-gel) şəhəri olan Herakleopolda Yaradıcı (Allah) ilk dəfə ilkin sulardan, yəni ilkin materiyadan quruya çıxmışdır [7; 105]. Rəvayətə görə, dünyanın yaradılması «ilkin təpə»dən başlamışdır ki, adətən bu təpənin Geliopoldakı Ra Günəşinin məbədgahında olması inamı mövcuddur. Çünki, Misirdə Yaradıcı məhz Günəş Allahı hesab olunur [11; 40]. Bu ilkin təpədə insanlar sonralar Geliopolun baş məbədini – Ra-Atum müqəddəs ziyarətgahını tikmişdilər və adını da «Benben təpəsi» qoymuşdular. Bu təpənin rəmzi isə Benbeneta daşıdır və ya daş sütunudur. Yazdığımız kimi, piramidaların formalarının pilləvariliyinin sonrakı formalarına keçidi, məhz Geliopoldakı bu hündür, itiuclu, konusvari Benbeneta daşına bənzədilməsi ilə bağlıdır. Bu şəhərdə Benbeneta daşı Günəşin sığınacağı kimi qəbul edilmişdi ki, sübh tezdən Günəşin şəfəqləri ilk əvvəl bu daşa toxunurdu. 

Digər tərəfdən, mətnlərdə Atumun, yəni Amonun Ra Allahı, «Irakleopolda sevinc tacını alan iki torpağın qüdrətli başçısı» adlanır ki, bu da onun Herakleopolda Allaha çevrilməsi, yəni ərşə yüksəlməsi ilə əlaqədardır [75; 230]. Belə çıxır ki, Herakleopol və Geliopol şəhərləri - Gel torpağının müxtəlif adlarıdır. Əgər biz nəzərə alsaq ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz «sütun» rəmzi eyni zamanda «Herakl sütunu» adlanır, razılaşarıq ki, Herakl obrazı da, Göydən «ilahi od» gətirən Amon (Əman) Allahının - Musa, Prometey və s. kimi obrazlarından biridir. Bütün bunlar o deməkdir ki, Qurandakı Sokar rəmzi Əman Allahın odu mənasındadır ki, Allah Onun qanunlarını pozanları bu odla cəzalandırır. 

Lakin mənbələrə görə, Sokar torpağı və şahlığı - Memfis nekropoludur. Memfis rəmzinin yaxşı başa düşülməsi üçün mənbələrə müraciət edək. Amon Allahına olan alqışda deyilir: «Üç Allahlar – Amon, Ra və Pta (Ptah) – bütün Allahlar mənasındadır. Onlara tay yoxdur. Amon, hansı ki Öz adını gizlədir, o, öz üzü ilə Ra və bədəni ilə Pta (Ptah)-dır. Onların şəhərləri yerdə əbədi bərqərar edilmişdir: bunlar Fiva, Iliopol, Memfis əbədidir. Göydən gələn əmr Iliopolda eşidilir, Gözəl simalı üçün Memfisdə və Amonun şəhərindəki Totun sənədində yazılmışda təkrarlanır. Fivada isə işə yol açılır» [5; 330]. Deməli, Memfis şəhəri, Allahın əmrinin enməsində, Tot Allahın sənədinin yerləşdiyi yerdir ki, burada Göydən gələn əmrlər əzəli yazı olan «Lövhi-Məhfuz»la uyğunlaşır. Allahın əmrinin nə demək olduğunu, onun necə həyata keçməsi prosesini başa düşmək üçün sufiliyə müraciət edək. 

Məşhur sufi Nəsəfi yazır: «Dərviş, Allahın Hökmü – bu bir şey, əzəldən yazılış (qəza) – bu başqa şey, Ilahi qüvvə isə üçüncü bir şeydir. Bu adlar ayrı-ayrı şeylərdir. Allahın biliyi, hansı ki əbədidir, onun əmridir. Bildiyini yaratdığı, onun əzəldən yazdığıdır. Yaratdığının dövr etdirilməsi isə – Onun Ilahi qüvvəsidir, yəni bu dünyadakı Allahın əməlidir. Bu o deməkdir ki, hər şey Ilahi qüvvə ilə bağlıdır. Əgər başa düşmədinsə, başqa sözlə deyim. Dərviş, Onun biliyi, Onun əmridir, səbəbin yaradılması onun əzəli yazısıdır, səbəbin hərəkətə gətirilməsi Onun Ilahi qüvvəsidir. Bu o deməkdir ki, bu dünyada olan bütün səbəblər – hamısı birlikdə onun əzəli yazısının əsasıdır, bütün bu səbəblərin hərəkəti isə Allahın Ilahi qüvvəsidir. Indi sənə aydın oldu ki, Allahın Ilahi qüvvəsindən kənar bu dünyada heç nə baş verə bilməz. Bu o deməkdir ki, bu dünyada hər şey – Həqiqətin Ilahi qüvvəsidir» [16]. Deməli, Allahın işi, əvvəlcədən müəyyənləşdirdiyini planı, yəni əmrini həyata keçirtməkdir. Bu isə o deməkdir ki, Memfis şəhəri «Lövhi-Məhfuz»un, yəni Allahın əzəli yazısının yerləşdiyi yerdir. Quran Allahın işi ilə bağlı yazır: «Həqiqətən, Rəbbiniz Göyləri və yeri altı günə yaradan və öz taxtında bərqərar olan, Öz işini idarə elən Allahdır. Onun izni olmadan havadar olmaz. Bu Rəbbiniz olan Allahdır, ona səcdə edin! Məgər dərk etməzmisiniz?» (Quran, 10:3). 

Digər tərəfdən, biz yuxarıda yazdıq ki, Naumkin Qəzalidə Allahın əmrinin materiyallaşması ardıcıllığını, neoplatonizmin baş ideoloqu olan Plotinin ardıcıllığı ilə eyni olduğunu göstərir. Qəzaliyə görə, Allahın əmri Mələkütlə, əmrin ruhla təması, yəni ağılın materiallaşması Cəbərutla, materiallaşmanın həyata keçməsi isə Mülklə bağlıdır. Qəzali yazır: «Eyni üsulla, Allah bir şeyi arzu edəndə o ruhi səviyyədə əmələ gəlir. Bu səviyyə Quranda Taxt (əl-Ərş) adlanır. Sonra o Taxtdan ruhi axınla «Kürsü» (əl-Kürsü)  adlanan aşağı səviyyəyə keçir və ondan sonra onun forması Mühafizə olunan Löhvədə (əl-Laux əl-Məhfuz) əmələ gəlir; buradan isə «mələk» adlandırılan qüvvələrin düşünməsi (seyri) yolu ilə o aktuallaşır və yazılmış hərflərin ürəkdə yaranmış arzunu, yazanın beynində mövcud olan formasını ifadə etdiyi kimi, yerdə bitki, ağac və heyvan formasında əmələ gəlməklə Allahın iradə və niyyətini icra edir» [47]. Belə çıxır ki, burada Taxt – Mələkütün, Kürsü – Cəbərutun, «Lövhi-Məhfuz» isə Mələkütün rəmzidir. Qeyd etmək istərdik ki, Taxt [TXT] rəmzi - Ata-Xat [TXT] kimi, Kürsü ]KRS] rəmzi Qoris/Xoris [QRS/XRS] kimi, «Lövhi-Məhfuz» rəmzi isə «gel sufi maqları» kimi açıqlanır və biz yuxarıda bu rəmzlər haqqında məlumat vermişik.

Yazdıqlarımızda belə çıxır ki, Memfis şəhəri deyəndə Cəbərut aləmi başa düşülməlidir ki, bildirdiyimiz kimi bura elə bir yeganə fiziki məkandır ki, orada ilkin materiya mövcuddur. Deməli, Cəbərut aləmi qeyd etdiyimiz Neter ölkəsi rəmzindədir ki, o eyni zamanda yerlə Göyü birləşdirən pilləkəndir. Həmin pilləkən isə ağzına dəmir lövhə qoyulmuş hansısa deşikdən başlanır. Bu isə ona işarədir ki, Memfis şəhəri yerin üstündə yox, yerin altındakı ruhlar dünyasının rəmzidir və Sokar torpağı və şahlığı da bu deşikdən aşağı – yerin altına aparan pilləkəndən başlanır. 

Bütün bunlar o deməkdir ki, «Lövhi-Məhfuz»dakı Quran - axirətdə zühur etməli olan Xor/Qor Allahıdır ki, əslində, o Allahın əmri mənasında Memfisdə, yəni Cəbərut aləmindədir və yalnız zamanında, bu yazıda olanlar həyata keçəcək və başı Göylərə çatan yeni Qor Duat, yəni ruhlar dünyası yaranacaq. Qədim Misir mətnlərinin birində bu Qor Duat haqqında yazılır: «Sübh ulduzu, Qor Duat, Ilahi quş, Göydən yaranmış böyük yaşımtıl». Bu dörd simada sənə eşq olsun! Nubiyada səni seyr edənlər xoşbəxtdirlər… Sən çay-adını iki barmağına verirsən, hansı ki, sən - Göyün yerdən ayrıldığı, Allahların Göyə ucaldığı zaman Gözəl, böyük  Allahın qızına vermişdin. Sən öz 770 dirsək olan böyük gəminin başında nur saçırsan, hansını ki sənin üçün Buta Allahları düzəltmişdilər və Şərq Allahları tamamlamışdılar. Sən özünlə gəminə çay-adını götür» [5; 191]. 

Bu yazıdan açıq görünür ki, Qor Allahı axirətdə həqiqətən gəmi rəmzində olan yeni Duat, yəni ruhlar dünyasının başında olacaq və bu gəmini onun üçün - bodi, yəni kamilliyə çatmış ilkin Allahlar yaratmış, sonrakı kəbirlər isə tamamlamışlar. Qor Duatın «yaşımtıl» adlandırılması isə onun Xızır/Xıdır kimi, ölümsüzlük qazanmasına işarədir ki, Buxariyə görə, əl-Xədir (yaşıl deməkdir), o ağ torpağa oturanda, ağ torpaq onun arxa tərəfində yaşıllaşmışdı» [44; 3402]. Digər tərəfdən, biz yuxarıda göstərdik ki, Misir mətnlərdə Ra Günəşi Xaosdan lotos gülünün qönçəsində sonradan Yermopol şəhərinin yarandığı yerdən qalxdı: burada şəfəqsaçan Allah Günəş diski simasında çiçək açmış güldən çıxdı. Işıq saçılması başlandı. Bu zaman Ra – özündən Şu və Tefnutu yaratdı, onlardan isə sonradan Qeb və Nut yarandı… Ra, Şu-ya onları ayırmağı və Nutu öz geniş açılmış əlləri ilə Göyə qaldırmağı buyurdu. Qeb yaşıllıqlarla, Nut isə işıq saçan və onda üzməyə başlayan gəmilərlə örtüldü [5; 180]. Qebin yaşıllıqla örtülməsi, sübh ulduzu olan Qor Duatının eyni zamanda Qaba aləm olması deməkdir. Belə çıxır ki, bəzi Misir mətnlərində Ra Günəşinin doğulması deyəndə söhbət ikinci Günəş olan Mehdinin doğulmasından gedir və mənbələrdə o da ilkin ruhlar dünyası kimi, yaşıllıq və gəmi ilə əlaqələndirilir. 

Qədim Misir mətnlərinin birində Qor/Xor Allahı eyni zamanda Xeru-Xuti adlanır ki, bu da Qorqud deməkdir: «Sənə eşq olsun ey Osiris, əbədilik hökmdarı, Un-Nefer, Xeru-Xuti (Xorxut-Qorqut – F. G. B.) - kimin ki siması müxtəlifdir, kimin ki xassəsi əzəmətlidir, kim ki, Annuda (Geliopol) olan Ptax-Seker-Temdir, örtülü torpaqların hökmdarı və Xet-ka-Ptaxın və [ondakı] Allahların yaradıcısı: yeraltı dünyanın hakimi, Nuta daxil olanda [Allahlar] tərəfindən alqışlanırsan» [6; 60]. Buradan açıq görünür ki, Qor Allahı türklərin müqəddəs müdrikləri olan Qorquddur ki, o da Misir mənbələrindəki kimi, Dədə, yəni Duat rəmzi ilə bağlıdır. Belə çıxır ki, Dədə Qorqut rəmzi axirətdə gələn Mehdinin obrazıdır və o eyni zamanda Annuda, yəni Geliopol adlanan Gel şəhərində yerləşən Sokardır. Onun Tem rəmzi isə Atum, yəni Adəm mənasında kosmik insan olduğuna işarədir.

Qədim Misirin Ra və Isida haqqındakı rəvayətində Mehdi obrazında olan Ra Günəş özü haqqında deyir: «Mən hökmranam, hökmran oğluyam, Allahdan doğulmuş müqəddəs mahiyyətəm. Mən böyükəm, böyüyün oğluyam və mənim adımı mənə atam vermişdir. Mənim adım çoxdur və mən çox simalıyam və mənim mahiyyətim bütün Allahlarda mövcuddur. Məni «Atum» və «Qaraxuti» (Qorqud – F. G. B.) adlandırırlar (elan etmişlər). Mənim atam və anam mənim adımı çəkəndən sonra, onu mənim bədənimdə doğulduğum zamanda gizlətmişlər ki, hakimiyyət sözünü mənə qarşı kim istifadə etmək istəsə, öz cadugərliyində mənim üstümda hakimliyə nail ola bilməsin, və mənim yaratdığım iki şahlıqdan sonra nə isə mənə öz təpkisini göstərdi [18; 88, 89]. Bu mətndən aydın olur ki, Mehdinin gəlişinin gizliliyi hələ ən qədim zamanlardan xüsusi rəmzlərlə gizlədilmişdir ki, onun kamillik səviyyəsinə çatmasına qədər təsirə məruz qalmasın. 

Axirətdə Mehdi rəmzində olan Xor Allahının ruhunun Göyə qalxıb, Göydə öz yerini tutması mətnlərin birində belə təsvir olunur: «O uçan, uçur! Insanlar, o, sizdən uçub gedir. O yerə yox Göyə (uçur – F. G. B.). Onun şəhərinin Allahı, onun ruhu sənin barmaqlarındadır! O durna kimi coşqun surətdə Göyə cumur. O Göyü öpür. Ey çay-adı! Sən – Orionun yanında böyük ulduzsan, o dünyaya Osirislə gəl, Orionla  Göydə üz. Çay-adı Göyün Şərq tərəfindən çıxır, onun gəncliyi hər zaman yeniləşir… Nut onu Siriusla birgə doğur… quş kimi, çəyirtkə kimi, o Göyə çatır. O çarı təhqir etməmişdir, Bastı hirsləndirməmişdir, Allahın oturduğu yerin qarşısında oynamamışdır. Ra oğlu özü üçün qalmağı hazırlayanda, o da özü üçün hazırlayır, Ra oğlu  sağlam olanda o da  sağlamdır, o ac olanda o da acdır» [5; 189]. Buradakı çay-adı rəmzi ruhun – ilkin sularla eyniləşdirilməsi məqsədi ilə adlandırılır ki, onun iradəsi – ilkin suların iradəsi kimi qəbul olunsun. 

«Piramida mətnləri»nin birində Mehdinin adının əzəldən yaşaması ilə bağlı deyilir: «Ey filan (çar). Sənin adın yaşayanların başında yaşayır». «Qalx filan (çar), öz taxtında yaşayanların başında ol!. Onların ürəyində sənin qarşındakı qorxudur. Sənin adın bu torpaqda yaşayır. Sən ölməyəcəksən, əbədi əsrlərlə sənin həyatın qurtarmayacaq» [41; 386]. 

Başqa bir himndə deyilir: «Ey Osiris, Un-Nefer sənə eşq olsun, Abtu-dakı böyük Allah, əbədilik çarı, sabitlik hökmdarı, öz varlığında milyon illəri keçmiş… Amenta dağlarında olan sənin ürəyin razı olsun, çünki sənin oğlun Xor sənin taxtında oturdu. Sən Tattunun tac qoyulmuş hökmranısan və Abidosdakı hakimsən» [6; 60]. Bildirmək istərdik ki, U. Baca görə, buradakı Amenti dağları deyəndə Ialu, Iaru və Duat sahələri nəzərdə tutulur. Iaru isə öz növbəsində Sexet sahələri mənasındadır ki, sonradan o «Soxmet» (Saxmet) kimi oxunmağa başlandı [6; 355, 356]. Amenta dağlarının eyni zamanda Iaru (Ra), Ialu (El) və Duatla eyniliyi, bu sahələrin və bu sahədəki ruhlar dünyasına olan yolun bilavasitə  bu dağların altındakı mağaradan başlanmasına işarədir. «Sexet» rəmzinin «Soxmet» (Saxmet) kimi oxunuşu isə Issi-Əhmət mənasında olan Mehdi ruhunun Sexet sahələrə sahib olması mənasındadır (şəkil 56) və s. 

                                                                               

                                                                                56. Pta, Soxmet və Nefertum 

                                                                                  Allahları [2; 496]

Mətnlərdə Un-Nefer rəmzi Ra Günəşinə bərabər tutulur, «Amentinin və Ta-Cesertin hökmdarı» adlandırılır. Bu o deməkdir ki Un-Nefer obrazı Mehdi rəmzində Amenti və Ta-Cesert (Duat-Xəzər) adlanan ruhlar dünyalarının sahibinə çevriləcəkdir [18; 688, 705].

Mənbələrinin yazdığına görə, Duat ölkəsinə yalnız Abidos ərazisinin Nil sahilindəki qayalıqlarda olan keçiddən düşmək olar. Vinyetkaların birində Abidos Teni (Aton/Tatanen – F. G. B.) nomunun paytaxtı kimi qeyd edilir [18; 585]. B. A. Turayev «Iki yolun Kitabı» haqqındakı yazısında bildirir ki, ölənin ruhlar dünyasına düşməsi üçün o Geliopola, Butoya, «Abidosdakı həyat evinə» və «Nilin pak torpağına» daxil olur və müqəddəs ocaqları ziyarət edir. Iki yolun Kitabında bura aparan yolun qapısının təsvirindən sonra xəritə verilir. Xəritə boyu qırmızı  «odlu dənizin» zolağının üst tərəfində «su yolu», aşağasında isə quru yolu göstərilir. Birinci yol odlu gölün yanı ilə gedir: odlu dənizin kəsişdiyi yerdə mətn xəbərdarlıq edir ki, «ora getmə». Quruda ruh bəndlərin qoruyucularının yanlarından keçir ki, onların qarşısında «keçilmə deyimlərini» demək və ya sərbəst giriş üçün özünü Allah kimi qələmə vermək lazımdır. Ehtimala görə, hər iki yol Abidosda birləşir [144]. Hər iki yolun Abidosda birləşməsi və bura düşmək üçün Geliopol – Buto (Abtu) – «Abidosun həyat evinin» keçidinin xüsusi qeydi o deməkdir ki, bu rəmzlər bilavasitə ruhun vəziyyəti ilə bağlıdır. Abidos rəmzinin nə demək olduğu başa düşmək üçün rəmzlərin açmasına nəzər salaq.

Qədim Misirin «Ölülər kitabı»nın 1-ci və 117-ci bölümündə bildirilir ki, «Mən Abidosda qurban gətirdim… Mən onun vadiyə və gölə yolunu açan və onun taxtı üçün su yaradanam… Mən öz qurbanlarımı Abidosda yerləşdirdim»... Mən, «torpaq çıxanda» Abidosun peyğəmbəri idim. Mən, Ra-Setau sirlərini görənlərdən idim». 17-ci bölümdə isə yazılır: «Mən Möminlər adası istiqamətində, bildiyim yol ilə gedirəm. Bu nədir? Bu- Ra-Setaudur. Onun Cənub qapıları – Nairutef, Şimal qapıları – Osirisiin Iatındadır. O ki qaldı «Möminlər adası»na – bu, Abidosdur. Başqa sözlə: bu yol, mənim atam Atumun, Ialu sahələrini təntənə ilə getdiyi yoludur. Mən Üfüq əhlinin ölkəsinə çatıram, mən gizli qapılardan çıxıram. Bu nədir? Bu Ialu sahələridir, ox ətrafında Allahlar üçün qida yaradandır. O ki qaldı «gizli qapılara» - Şu hündürlüyünün qapılarıdır. Başqa sözlə, bu, Duatın qapılarıdır. Başqa sözlə: bu qapının iki hissəsidir ki, oradan Atum, Göyün Şərq qapılarından təntənə ilə keçdiyi kimi keçir». 138-ci bölümə görə isə o dünyadakı hakimlərin hamısı, yəni bütün məhkəmə heyyəti bilavasitə Abidosda yerləşir və s.

«Ölülər kitabı»nın  bu yazılarına görə, ölənin ruhu bildirir ki, o qurban gətirib vadiyə, gölə yol açır və taxt üçün su yaradır. Qurbanları da Abidosda yerləşdirir. O, eyni zamanda «torpaq çıxanda» Abidosda peyğəmbər olmuşdur. Abidos isə eyni zamanda «Möminlər adası»dır ki, o dünyadakı hakimlərin hamısı, yəni bütün məhkəmə heyyəti bilavasitə burada yerləşir. Abidosun qapısı gizli qapı olan - Şu sütununun qapılarıdır ki, o eyni zamanda Duatın, yəni ölüm şahlığının qapılarıdır. Onu «Göyün Şərq qapıları» da adlandırırlar. Bütün bunlar o deməkdir ki, Abidos - peyğəmbərin qurbanlar hesabına Göydə yaratdığı ruhlar dünyası, yəni torpağıdır. Buradakı Iat rəmzi isə yuxarıda qeyd etdiyimiz Aat/Ata rəmzidir ki, eyni zamanda «ərazi», «əyalət», «mülkiyyət», «ada», «təpə» və s. mənalarında işlənilir və s. 

Biz yuxarıda yazdıq ki, Şu və Tefnut cütlüyü - Qeb (Qiba) və Nutu, yəni Yer və Göyü yaradır və Şu özü qalxıb Nut Göyünü Qeb torpağından ayırır. Digər tərəfdən, U. Baca görə, Şu işığın rəmzidir ki, Böyük Germopoldakı pillələrin başında durub hər gün Göyü qaldırır və gün ərzində onu saxlayır. Lakin Amonun deyiminə görə, O Şu-nu özündən yaratmışdır: «Mən özümdən Şu və Tefnut Allahlarını yaratdım və tək olaraq Mən üç oldum: onlar məndən çıxdılar və bu torpaqda yaşamağa başladılar…». Eyni zamanda  qeyd etdiyimiz kimi, Şu Allahı mənbələrdə ürək, ruh və s. mənalarda da çıxış edir. Belə çıxır ki, Şu - Amon Allahının ürəyindəki, yəni beynindəki ağlı, düşüncəsi mənasındadır ki, onun rəmzi qalxması da, onun ruhunun bəglik səviyyəsinə yüksəlib bədəndən çıxıb Göylərə qalxması deməkdir. 

Bildirdiyimiz kimi, Amon Allahının digər rəmzi olan Ptah Allahı «doqquz Allahın ürək və dilidir… hansı ki, Allahları mayalandırmışdır… (nə isə) Atum obrazında ürəkdə təcəssüm etmiş və dildə təcəssüm etmişdir». Qəzaliyə görə, «ürək» sözünün ikinci mənası – «bədəndəki ürəklə bağlı olan Ilahi mənəvi vergi»dir (latifa rəbbaniyə ruhaniyə). Onu «ağıl» da, «daxili göz» (basirə batiniyə) də, «iman nuru» da və «həqiqi bilik» (elm əl-yəqin) da adlandırmaq olar. Bu vergi insanın mənasıdır, dərk edən, bilən və insanda başa düşmədir, o eyni zamanda söhbət edəndir, nəzarət edəndir, məzəmmət edən və tələb edəndir. Deməli, Qeb torpağı «Amon Allahının ürəyindəki fikri» mənasındadır və fikrin sözlə ifadəsi və qurbanla müşayəti nəticəsində Göydə bu torpaq yaranmışdır. 

U. Bac mətnlərin tərcümələrində ürəyi tərpəməz və ya möhkəm ürək kimi qeyd edir: «Sən ey Osiris qalx! Ey Möhkəm Ürəkli, sən öz fəqərə sütununu aldın! Ey Möhkəm Ürəkli, sən öz boynun və belin üçün dayaq aldın! Öz sütununda bərqərar ol. Mən sənin qarşında su qoydum və sənə qızıldan Ced sütunun gətirdim ki, sən sevinəsən» (və ya «Diril ey Osiris, [Sənin fəqərə sütunun səninlədir, ey Tərpənməz Ürək, sənin boynun və belin birləşmişdir, ey Tərpənməz Ürək], özünü öz təməlinə yerləşdir». Burada söhbət, ürək rəmzində olan Ruhun, ölmüş Osirisin rəmzində dirilməsindən gedir. Osiris/Oziri rəmzi Issi-Ra, yəni Ra-nın ruhu mənasındadır ki, burada Ra deyəndə həm Günəş və onun yaratdığı ilkin materiya və həm də ər mənasında Amon Allahının ruhunu bildirir.

Amonun ürəyində yaratdığı bu ruhlar aləmi, mətnlərin birində ürəklər evi adlanır: «Mənim üçün ürəyimi ürəklər evində et və mənim ağlımı ağıllar evində et. Qoy mənim ürəyim onun taxtında dincəlsin, ağlım isə möcüzəli amuletlərdən güc alsın. Mənim dilimi özümə qaytar ki, danışa bilim və ayaqlarımı qaytar ki gəzə bilim, əllərimi qaytar ki düşmənə qalib gəlim» [18; 755]. Bəhaullanın yazılarında isə ürəkdə yaranmış bu aləm – «ürək şəhəri» adlandırılır: «Kim ki, Göylə vəhdət səviyyəsinə qalxır və Kamil Həqiqət dənizinə yüksəlir, bu şəhərə pərəstiş edir – bu isə Allahda həyat pilləsidir – sirlərə agah olana ən son dayanacaq və sevənlərin son vətənidir. Lakin sirli okeanın faniləri üçün bu pillə ürəkdəki dayağın birinci qapılarıdır, yəni insanın ürək şəhərinə ilk girişidir: ürək isə dörd vəziyyətdən yaranmışdır, qohum ruh tapılsaydı, bunları da qeyd etmək olardı» [58].

Göylə vəhdət səviyyəsinə, yəni ürək şəhərinin giriş qapılarına çatmış Amon Allahı bu səviyyədə Göy dünyasını yerdən ayırıb, yeri Qaba aləm kimi formalaşdırmışdır. Mətnlərin birində deyilir: «Sən üfüqün arxasına keçərək qaranlıq qapılarında gizlənirsən. Sənin atan Tatunen səni əllərinə götürür və yuxarı Göylərə qaldırır: sən yerdə Ilahi varlıq olursan. Sən oyanıb yatırsan və sənin yaşayış yerin Manudur» [18; 371, 372]. Amon Allahının mənbələrdə Ta-tanen [TTNN] Amon, yəni «qaldırılmış torpaq» adlandırılması o deməkdir ki, Nut [TN] Göyü də Amon Allahın rəmzlərindən biridir ki, onun ruhu, yəni Şu onu başı üzərinə qaldırır. Əgər nəzərə alsaq ki, mənbələrdə Amon – Nun sularından çıxmış Ta-tanen Amon adlandırılır, qəbul edərik ki, Ta-tanen [TT-NN] rəmzi «Nun sularından yaranmış Tet, yəni Duat» mənasındadır. U. Bacın ehtimalına görə, Tatenen rəmzi eyni zamanda «ilkin təpə» mənasındadır [6; 352]. Tatenenin «ilkin təpə» adlanması isə bu ruhlar dünyasının yaranması prosesində, altı Duat mağarası olan təpənin ilkin yaranması (rəmzi mənada) ilə bağlıdır. 

Lakin yuxarıda yazdığımız kimi, Iezekiil peyğəmbərin yazısına görə, Nun sularında qaldırılan torpaq «dünya ağacı» mənasında olan Misir və Assur ölkəsidir: «Misirin – hündür sidr ağacının yıxılması:… Budur, Assur Livandakı sidr ağacı idi… Sular onu böyüdürdü, sonsuzluq onu qaldırırdı… O öz boyunun hündürlüyü və budaqlarının uzunluğu ilə gözəlləşirdi, çünki onun kökü böyük dərya sularında idi [8; Iez.31:3,4,7]. Misirin digər adı olan Ta-Meri rəmzi isə eyni zamanda – «subasma torpağı» kimi tərcümə edilmişdir ki, bu da Misir rəmzi altında Göydə yaradılmış ruhlar dünyasının nəzərdə tutulması qənaətinə gətirib çıxarır [18; 542]. Belə çıxır ki, «subasma torpağı» elə Göyə qaldırılmış torpaqdır. Eyni mənalı yazıların birində isə Varuna Allahı bildirir: «Həqiqətən, hakimiyyət, bütün ölməzlərin qəbul etdiyi kimi, mənə - əbədi hökmrana tabedir… Mən axan suları yuxarı qaldırıram, Rta-həqiqəti ilə mən Göyü saxlayıram… Rta-həqiqəti ilə mən hakimlik edən hökmdaram» [13; 19]. Varuna rəmzinin Varni, yəni Kades-Varni rəmzi ilə əlaqəsi onu göstərir ki, bu subasma torpağı məhz Kadus elində Göyə qaldırılmışdır. 

Quranda Göyə qaldırılmış torpaq «ölü torpağın qaldırılması» kimi qeyd olunur: «[Allah] sizin üçün Göydən lazımi miqdarda su göndərdi. Və Biz onunla ölü dünyanı qaldırdıq. Siz də beləcə çıxarılacaqsınız!… (Quran, 43:11). Digər yerdə isə torpaq əvəzinə Göyə dağlar qaldırılır: «Onlarla əhd bağlayarkən biz eyni zamanda dağı (Tur) onların üzərindən (göyə) qaldırdıq və onlara dedik: «qapıdan səcdə edərək girin!». Və onlara dedik: «Şənbə qanunlarını pozmayın!». Və onlardan qəti əhd aldıq… Ey mənim xalqım! Allahı sizin üçün müəyyən etdiyi müqəddəs torpağa daxil olun və geri dönməyin ki, zərərə uğramışlardan olasınız» (Quran, 4:154, 5:21).

Bütün bu yazılanlardan belə nəticə çıxarmaq olar ki, «Abidosun həyat evi» rəmzi Amon Allahının buto (abtu), yəni bodi (ekstaz) vəziyyətində qurbanların ruhlarını Göydəki Abidos rəmzində yerləşdirməsi deməkdir. Herodota görə Abidos iki materiki birləşdirən körpü rəmzindədir ki, Asiyanı Avropa ilə birləşdirir. Çıxıntılı qaya Abidosun bu sahilində yerləşir ki, buradan o sahilə iki körpü tikilmişdir. Eyni zamanda Abidosdakı təpədə ağ mərmərdən taxt yaradılmışdır ki, çar buradan aşağalara nəzarət edir və s. (Herodot, VII/33, 34, 44). Bu isə o deməkdir ki, Abidos rəmzi yerlə Göyü birləşdirən körpü rəmzində keçid dünyası, yəni Duat mənasındadır və məhz burada Allahın Göydəki taxtının rəmzi olan həqiqi taxt mövcuddur. Lakin başqa bir mənbəyə görə, Amon-Ra Abatonun hakimidir və onun taxtı Biqe adasında yerləşir [116; 56]. Buradakı Abaton rəmzi də təbii ki, Abidos və Buto rəmzləri, kimi bodi – «tam kamilliyə çatma», «dərk olunmayan şeyləri dərk etmə», «ekstaz vəziyyətində görmə» mənasındadır.

Digər tərəfdən, yuxarıdakı mətndə Möminlər adası istiqamətində gedilən yol Ra-Setaunun yoludur. Onun Cənub qapıları «Nairutef» adlandırılır. Nairutef [NR-TF] rəmzi «Afet-Ərən» (Yafət-Ərən) [FT-RN] kimi də yazılır ki, bu da Qades (Qüds) ölüm şahlığının yerləşdiyi kaduslar yurdu olan Gel torpağıdır. 

Ra-Setau rəmzi – hərfi mənada «Dartılma qapısı» adlanır. Ra-Setau rəmzini sufilər eyni zamanda «Rə-şid» kimi oxuyurlar ki, bu da islamda Allahın 99 şərəfli adlarından biridir.

Mütəxəssislərin yazdıqlarına görə, qapı rəmzi «o dünyaya keçid» mənasındadır ki, Ra Günəşi buradan ora düşür. Məhz bu keçiddən ölənlərin ruhu o dünyaya gedirlər. Ra-Setaunun hakimi isə Sokardır ki, onun torpağı və şahlığı da Memfis nekropolu sayılır. Ümumiyyətlə, «Amduat kitabı»a görə, Memfis nekropolu «Ra-Setau» adlanır və biz yuxarıda Memfis nekropolunun Cəbərut aləmi olduğunu və yerin altında yerləşən keçid dünyasının rəmzi olduğunu yazdıq. 

Qeyd etmək lazımdır ki, Ra-Setau rəmzi özlüyündə Ra – Günəşi və onun nuru, Setau rəmzi isə «issi Ata», yəni «Ata ruhu» mənasını verir. Əgər Ra- birbaşa Günəş, nur və ilkin materiyanı bildirirsə, Setau, yəni «Ata ruhu» rəmzi bütün yaradılmışların səbəbi olan ilkin materiyanın, yəni Atanın materiallaşması, onun ruhunun müəyyən varlıqda təzahürü mənasındadır. Deməli, Setau rəmzi yerdəki bütün canlı və cansız varlıqları bildirir ki, onların daxili qüvvələri də ilkin materiyanın yaratdığı təbii qüvvələrdir. 

Bildirmək istərdik ki, dilimizdəki «şeytan» (şeitan) [ŞT-N] rəmzi də set [ST] rəmzindən yaranmışdır ki, ingilis dilində set rəmzi – «şet» [ŞT] kimi, rus dilində – «satana» [ST-N] kimi qalmışdır. Əslində, dünyada şeytan deyilən varlıq yoxdur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz Sara ilə bağlı deyimdən aydın olduğu kimi, şeytan - canlıların daxilindəki ruh mənasında heyvani qüvvələrdir (ehtiras və qəzəb qüvvələri) ki, insani qüvvə olan əql qüvvəsinin (söz qüvvəsi) əksidir. Əqli qüvvə isə bu dünyada heç bir varlıqda tam təzahür etməmişdir və yalnız Amon Allahı onu insanlara vermiş və insanlar onun hesabına Kamil Insana çevrilmişlər. Q. Qeybullayev yazır ki, od məbədgahına yerli əhali «şeytan qala» adı vermişdi. Od məbədgahının bu adı almasının əsas səbəbi atəşpərəstlər-gellərin orta əsrlərin əvvəllərində xristianlığı qəbul etməsi olmuşdu və bundan sonra atəşpərəslər «şeytanın qulları» adlanırdı [50; 171]. Bu isə o deməkdir ki, adi məntiqnlə dərk edilməyən ilkin materiya da qədim zamanlarda şeytan sayılmışdır. 

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, «Ra-Setau» deyəndə, ilkin materiyanın təbii vəziyyəti ilə onun birləşmələrinin birlikdə mövcudluğu başa düşülməlidir. Başqa sözlə desək, Ra-Setau – elə bir məkandır ki, orada həm ilkin materiya öz təbii vəziyyətində və həm də canlı-cansız varlıqlar mövcuddurlar. Bura isə yuxarıda yazdığımız kimi, sufilərin «keçid dünyası» adlandırdıqları Cəbərut aləmidir ki, yerdəki dünya ilə Göydəki Mələküt aləminin birləşdiyi yerdir. Deməli, Ra-Setau - yuxarıda yazdığımız mağaranı bildirir və bu dünyada yalnız burada təbii vəziyyətində ilkin materiya mövcuddur. Digər tərəfdən,  mətnlərdə Ta-Seti rəmzinə də rast gəlinir ki, burada Ra – Günəş və nur rəmzi əvəzinə Ta, yəni Ata mənasında olan Amon Allahı nəzərdə tutulur ki, O da ilkin materiya kimi, «yaradan», yəni «Allah» mənasındadır. Əgər «Ra-Setau» deyəndə, yerin altındakı keçid dünyası nəzərdə tutulursa, «Ta-Seti» deyəndə, Amon Allahının yaratdığı Göydəki ruhlar dünyası, yəni Mələküt başa düşülməlidir.

Mətnlərin birində Ta-Setidə birinci olan Dedun deyir: «Oğlum (mənim), (mənim) bədənimin sevgilisi olan Tutmos. Mən sənin üçün Xor timsalında Yuxarı Misirin çarı titulunu təyin etdim. Mən taxtda oturmuşam. Sən qalxdın və əbədi yaşayan iki torpağı birləşdirdin» [116; 171]. Bu o deməkdir ki, Xor/Qor Allahı və Tutmosun atası Dedundur. Lakin, mənbələrdə Amon-Ra öz oğlu Minxepperə müraciətində də onu «Qor» və «Tutmos» adlandırır [5; 268]. Bu isə o deməkdir ki, Dedun rəmzi eyni zamanda Amon-Ra Allahına da aiddir. Və həqiqətən də Semna məbədgahında Dedun – «fironların atası» və «onların nəsillərinin banisi» kimi qeyd olunur. Onun həmişəki atributları həyat işarəsi və qüdrət rəmzdir. File adasındakı abidələrdə isə Dedun «Puntun sahibi» adlandırılır və Arensnufisə aid edilir. Burada Dedun atasının qisasçısı olan Qor Allahının rolunda çıxış edir. File adasındakı mətndə Arensnufis – «Puntun hökmranı, gözəl macay», «nexsi, Dedun obrazında Puntun ağası» adlandırılır [116; 200]. Buradakı Dedun rəmzi Misir yazılarında  «dd wn» kimi qeyd olunur və «var olmanı verən», «yaradan» kimi mənalandırılır. Nexsi [NXS] rəmzi isə «anx issi», yəni həyat enerjisinin ruhu mənasındadır ki, qeyd etdiyimiz Sakin/Skiniya/Şexina [SKN/ŞXN] rəmzləri ilə eyni mənanı bildirir. 

Dakkadakı Arkamani kapellasında Arensnufis, ondan yayılan həyat və hər bir qüdrət verən yaradıcı Allah kimi çıxış edir. Bu məbədin Roma ibadətgahında o «Cənubun güclü cüssəli aslanı» adlandırılır və Punt və orada olanlarla eyniləşdirilir [116; 208]. Bu isə o deməkdir ki, Punt ilkin materiyanın mövcud olduğu yer, Arensnufis isə axirət zamanında Allahın öz taxtına oturtduğu şəxsdir. Arensnufis adının açması onu göstərir ki, o aran/ərən nəslinə aiddir. «Snu-fis» rəmzi sufizmdə «müdriklik ruhu» kimi yozulur ki, burada «sin» - ruh, «fis/sif» isə Ilahi idrak, müdriklikdir.

Misirşünas E. Kormışeva yazır: «A. Bernanın haqlı iradına uyğun olaraq qeyd edilən qayıq əslində, qimnasiyalarda Germeslə birgə ehtiramla göstərilən Herakla deyil, Arensnufis Allahı üçün nəzərdə tutulmuşdur. V. Şpigelberq Heraklın Arensnufislə müqayisəsinin səbəbini Arensnufisin Şu ilə eyniləşdirilməsində görür. Sonuncunun kultu isə öz növbəsində Göyü saxlayan və yunan Herakl kimi təsvir edilən Xonsu kultu ilə uzlaşır [116; 198,199]. Arensnufislə Heraklın eyniləşdirilməsi, bu obrazın Herakl, Appolon obrazları kimi, Məsihin obrazı olduğunu göstərir.

 Mətnlərin birində III Tutmos – «Buxenin hökmranı olan Xor və Elefantinin səhibəsi olan Anukis» adlandırılır [116; 68]. Elefantin rəmzi - El və Fant [FNT] rəmzlərindən ibarətdir ki, axırıncı sufizmdə Punt [PTN] rəmzi ilə eynidir. Deməli, Elefantin elə Allahlar yurdu olan Punt ölkəsidir. Elefantinin sahibəsi olan Anukisin [NKS] adı isə yuxarıda qeyd etdiyimiz Skiniya/Sakin/Sisakan [SKN] rəmzidir ki, «Allahın mövcudluğu» deməkdir. Mətnlərin birində deyilir: «Ta-Setinin başında olan Biqedəki Anukis deyir: Mən sənə sahənin yetişdirdiyi hər şeyi verirəm» [116; 143]. Burada sahənin yetişdirdiyi deyəndə, ilkin materiyanın yaratdığı bütün  varlıqlar başa düşülməlidir. Bunu isə yalnız ilkin materiyanı idarə edən Amon Allahı verə bilər. Mətnlərdə «həyat» rəmzinin, yəni üst tərəfi dairəvi olan xaçın sahibi Anukis adlanır və o öz oğluna «həyat enerjisi» verir. Abu-Odada Anukisin cavan çarı öz döşü ilə əmizdirməsi təsvir olunur və mətndə yazılır: «Imnexeriibdə olan Sexelin sahibəsi Anukis deyir: «Mən sənin gözəlliyini yaradan, həyat verilmiş gözəl Allahı [Xoremxeb] əmizdirənəm, sənin ananam» [116; 142, 143]. Anukisin Xoremxebi əmizdirməsi rəmzi - Isidanın Qoru, Məryəmin Isa peyğəmbəri və s. əmizdirməsi kimi qeyd olunur (şəkil 57). Belə çıxır ki, buradakı Xoremxeb (Xor-Qeba) rəmzi Xor, yəni Xristos, Anukis rəmzi isə Məryəm mənasındadır. 

                                                                                                           

                                                                                                    57. Isida Ilahəsi oğlu Qorla [148; 77]

Yuxarıdakı mətndə III Tutmos özünü – «Buxenin hökmranı olan Xor və Elefantinin sahibəsi olan Anukis» adlandırır. Tut-Mos (Dədə Məsih) rəmzinin özündə həm yeni yaranacaq olan Xor/Qor Allahını və həm də Anukisi birləşdirməsi o deməkdir ki, Xor/Qor Allahı burada Məsih (Isa), Tut/Tot Allahı isə «Anukis», yəni «ruhlar dünyası» rəmzindədir. Yada salmaq lazımdır ki, qədim mənbələrdə Amon Allahı üçlükdən – Amon, Ra və Pta Allahından ibarət idi ki, burada Amon Allahın adı, Ra – onun beyni, yəni ağıl, yaddaşı, Pta isə ruhlar dünyası rəmzində Yer kürəsini əhatə etmiş bədəni idi. Ruhlar dünyası da bu bədənin daxilində təsəvvür olunurdu. Belə çıxır ki, axirətdə gələn Mehdi, yəni Dədə Qorqud da - Qor/Xor Allahı rəmzində Günəşdən və Dədə rəmzində isə dünyanı əhatə etmiş bədəndən ibarət olacaq. Bu isə o deməkdir ki, Dədə rəmzi elə Pta, yəni Apa-Ata mənasında «iki dünyanın atası»nın rəmzidir.

Digər tərəfdən, mənbələrdə Arensnufislə eyniləşdirilən Dedun Anukis kimi Biqe məbədgahı ilə bağlanır: «Sən Biqedəki məbədgahda olanda, öz Dedun adınla, atan Osirisin və anan Isidanın düşmənlərini yıxırsan» [116; 177]. Belə çıxır ki, Qor/Xor Allahının bədəni, mənbələrdə Baxu kimi qeyd olunan adadan zühur etmişdir. Qədim Misir yazılarında açıq qeyd olunur ki, Biqqe adasındakı (ilkin materiya, ilkin sulardakı ada – F. G. B.) «Sirli hündür dağda» mağara gizlənir ki, burada Osiris/Oziri Allahının sağ ayağı saxlanır və buradan iki böyük çay öz mənbəyini götürür [116; 226]. Dedun isə eyni zamanda Osirisin oğullarından biri kimi qeyd olunur ki, Osirisin Göyə çıxması üçün pilləkəni saxlamışdır. Dedunun pilləkəni saxlaması rəmzi Amon Allahının oğlu Xora (Qorqud) sufilik pillələrini adlamasında kömək etməsi deməkdir. Biqqedəki mağarada Osirisin sağ ayağının saxlanması isə Qurandakı - «Peyğəmbərlər onlara: Onun hökmdarlığının əlaməti, içində sizlərə Rəbbinin mövcudluğu və Musa ilə Harun ailəsinin saxladığından qalan bir sandığın gəlməsi olacaqdır. Onu mələklər gətirəcəklər» deyimi mənasındadır (Quran, 2:248). Deməli, çay-adı rəmzi ilə adlandırılan Osiris həyatverici enerjisi bilavasitə Biqqe, yəni Bəkkə dağının altındakı mağaradır və axirətdə o üzə çıxmalıdır. Onun üzə çıxması ilə birlikdə Göydə yeni Dedun/Dədə rəmzli Duat ruhlar dünyası yaranmalıdır.

Mütəxəssislər ehtimal edirlər ki, Dedun (Dədə – F. G. B.) rəmzi – «varlığı quran» (yaradan) mənasındadır [87; 206, 205]. Lakin digər mənbələrə görə, Dedun rəmzi Amonun titulu kimi işlənir və mənbələrdə «Tetun» kimi də yazılır: «Ruruatneb səhrasının başçısının, oğlu səhranın başçısı Setexredisə, Böyük Allah, Tetun-Amonun sözü…» [116; 176]. Yuxarıda qeyd etdiyimiz digər yazıda isə deyilir: «Sənin Tattu üzərindəki hakimiyyətinə eşq olsun: Ureret tacı sənin başına qoyulmuşdur. Sən, Tattu dünyasında yaşayan, səni qoruyan, qüvvəni yaratmış vahid varlıqsan». Buradakı Ruruat-neb [RRT-NB] və Ureret [RRT] rəmzləri eyni olub, Ararat [RRT] rəmzi mənasındadır və biz bildirdik ki, «Sinuxetin nağılı»nda Puntun sahibəsi «Ureret», yəni «Arrat/Ararat» adlandırılır. Ureret tacı deyəndə yuxarı Misirin tacı, yəni Göydəki dünyası başa düşülməlidir ki, bu da qadın rəmzli Ureret sahibəsi ilə eyni mənalıdır. Səhra kimi təsəvvür olunan ilkin materiya da mənbələrdə yazdığımız kimi, öz bətni olan qadın kimi təsəvvür olunur. Belə çıxır ki, qadın, tac və səhra deyəndə, «Kitabi - Dədə Qorqud»da qeyd olunan Qaba aləm başa düşülməlidir ki, bu ruhlar dünyasını da Bayandır, yəni Ba-Neter mənasını verən Ba – Allahı götürmüşdür ki, islamda bu rəmz Vallah (Ba-Allah) kimi qalmışdır.

Misir mətnlərinin birində yazar Nebseni deyir: «Osiris mənim üçün su axınını açsın, üfüqün hökmdarı Texuti-Xapi, mənim «Açan» adım ilə mənim üçün su dənizini açsın. Qoy mənə su yolları və eyni ilə Setin üzvləri üzərində hakimiyyət verilsin. Mən Göyə ucalıram. Mən - Ra şiriyəm. Mən – Öküzəm. [Mən] ombanı yemişəm və mən bədəni parçalamışam. Mən Sexet-Aaru adaları (və ya gölü) keçmişəm. Mənə sonsuz, əvvəli və axırı olmayan zaman verilmişdir: Mən əbədiliyi vərəsə kimi qəbul edirəm və ölümsüzlüyü hədiyyə kimi almışam [18; 452]. Bu mətndən aydın qeyd olunur ki, buradakı özünü «açan» adlandıran obraz varis Mehdinin obrazıdır. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, «Ölülər kitabı»nın 1-ci və 117-ci bölümündə deyilir ki, «Mən Abidosda qurban gətirdim… Mən, onun vadiyə və gölə yolunu açan və onun taxtı üçün su yaradanam… Mən öz qurbanlarımı Abidosda yerləşdirdim»... Mən, «torpaq çıxanda» Abidosun peyğəmbəri idim. Mən, Ra-Setau sirlərini görənlərdən idim». Burada gölə yol açanın eyni zamanda taxt üçün su yaradan olması, onun «torpaq çıxanda», yəni Göydə Qaba torpağı yarananda peyğəmbər olması və Ra-Setaunun sirlərini görməsi o deməkdir ki, bu obraz da Göydə əvvəlcədən yaradılmış və bütün proseslərdə bilavasitə iştirak edən və hər bir sirri görən Mehdinin obrazıdır.

Misir yazılarında «kitabları açan» rəmzi Tot Allahına aid edilir [18; 750]. Tot rəmzi isə qədim mətnlərdə həm Amon Allahına və həm də Mehdinin rəmzi sayılır. Mətnlərin birində deyilir: «Mən Tot-am, sübhdən əmr edənəm, hansına ki, onun vaxtında devrildiyindən sonra görməsi qaytarılır, mən Göydəki, yerdəki və ölüm şahlığındakı yol göstərənəm, mən həyatın və bütün xalqların yaradıcısıyam. Öz ovsunlarımın gücü ilə mən gizli yerdə olana hava verdim və Osiris düşmənləri üzərindəki qələbəni bayram etdi. Mən sənin yanına gəlmişəm, ey Ta-Cesertinin hökmdarı Osiris, Ametinin öküzü və sən əbədiyyət üçün güc aldın. Sənin bədən üzvlərinə mən əbədilik bəxş etdim və mən sənin yanına, əlimdə güc gətirib gəldim ki səni müdafiə edim və mən öz gücümlə hər gün səni gözləyirdim: bu Allahla müdafiə və həyat gəldi və onun Ka-sına qüdrətli güc verildi [18; 709]. Digər yerdə isə bildirilir: «Ey Tot, mən səni çağırıram ki sən mənə tərəf dönəsən. Mənim sözümü, mənim düşmənlərimə qarşı Maat et, necə ki, sən Anrutefdə, onun taxtında olan Ali Hakimlər qarşısında, Suten-xenendə, sirli və böyük çevrilmələr (və ya mərasimlər) gecəsində Osirisin sözlərini onun düşmənlərinə qarşı Maat etdin» [18; 754]. Burada «sözün Maat edilməsi» deyəndə Atum Allahının yaradılması başa düşülməlidir ki, bu da Anrutefdə, yəni Yafət-Aran torpağı olan Gelarkünidə baş vermişdir.

Əgər qədim Misir yazılarında «kitabları açan» rəmzi Tot Allahına, yəni Dədə rəmzinə aid edilirsə, Quranda bu rəmz Ptah, yəni Fateh rəmzinə aid edilir ki,  Quranın birinci surəsi olan «Fatihə» surəsi də «kitabı açan» mənasındadır. Bildiyimiz kimi, kitab - elmin, biliyin və eyni zamanda bunları verən qamlıq mənasında ilkin materiyanın rəmzidir. Deməli, «kitabı açan» deyəndə tam kamilliyə çatan, sirləri ilk dəfə ağılla dərk edən obraz başa düşülməlidir ki, bu da Amon Allahına və axirətdə gələcək Mehdiyə aiddir. Fatihə surəsindəki ilk cümləsi olan «Bismillahi Rəhmani Rəhim» ifadəsi də yuxarıda yazdığımız kimi - «Göylərin sahibi olan Allahın ruhu Ər-Əmanın və Ər-qamındır (ruhudur)» mənası başa düşülməlidir ki, burada «Rəhman» deyəndə Ra-Aman, yəni Amon-Ra Allahı və həm də Ra-qam, yəni Mehdi obrazı başa düşülməlidir. Deməli, iki dünyanın atası və ölüm şahlığı mənasını verən Tot rəmzi həqiqətən də «açan» mənasında Amon Allahına və Mehdiyə aiddir.

Digər tərəfdən, yuxarıdakı deyimdən aydın olur ki, Tetun, yəni Dedun Amon elə «Ta-Tanen», yəni «ilkin Nun sularından qalxmış iki torpaq» (Tata/Dədə) mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, «Duat» rəmzi də «ilkin materiyadan yaranmış iki torpaq» mənasındadır. Yunan mifologiyasında Dedun rəmzi ilə eyni mənalı Dodon rəmzi - Fessaliyada Zevsin Epirdəki müqəddəs ocağıdır ki, buranın da mərkəzi Dodon palıdı sayılırdı. Onun yarpaqlarının səsi Ilahi görücülük kimi qəbul edilmişdi [108]. Əgər nəzərə alsaq ki, buradakı palıd rəmzi yerə Göyü birləşdirən «dünya ağacı» mənasındadır, razılaşarıq ki, Dedun/Dodon rəmzi «iki dünyanın yaradıcısı», yəni «atası» fikrini ifadə edir. Buradakı yaradıcılığın əsası isə, Dedunun həmişəki atributları olan həyat işarəsi (anx) və qüdrət mənasını verən ilkin materiya rəmzidir. Deməli, Dedun rəmzi iki dünyanın həyat enerjisi mənasındadır ki, məhz bütün varlıqların var olmasının da əsas səbəbi odur.

Yunan mifologiyasında Dedun rəmzinin digər variantı «titan»dır və onlar ilk yaradılmış «kəbirlər» mənasındadır. Titanlar yer Qeya və Göy Uran tərəfindən doğulmuş birinci nəsil Allahlardır: onlar altı qardaş və altı bacı – titanidlərdir. Titon rəmzi isə bu mifologiyada işıq, «sönməz» əbədi Allah nuru sayılır. Deməli, Ilahi nurdan yaranmış bu kəbirlər həqiqətən də əbədilik üçün yaradılmışlar. 

Sebeos «Istoriya imperatora Irakla» kitabında Titan rəmzini Bel, yəni Vaal/bal Allahı ilə eyniləşdirir: «Mən dəhşətli şah və qorxmaz ər haqqında epos danışmağa başlayıram: birinci, yerdə saysız tikililərin əmələ gəlməsinin səbəbkarı olan qədim insanların tarixi haqda danışacağam; sonra isə onlara qəhrəmanlar və ağlasığmaz müharibələr haqqındakı rəvayətləri qoşub – calayacağam. Qiyamətin böyük əzablarından, doğuşda olduğu kimi, o baş verdi ki, çoxsaylı xalq, səs-küydən uzaq bir yerə - böyük səhraya səpələndi və bu zaman yer üzündə ilk şahlıq edən Titan qılıncını öz yoldaşlarına qaldırdı. Bel-Titan, öz təbiətini dərk etmədən, özünü bütün insan nəslindən yüksək sanıb bütün insan nəslini öz tabeçiliyinə çağırdı… O yer üzünə yayılmış bütün xalqların şahzadəsi idi. Hamının gözü qarşısında sehrli vasitələrdən istifadə edib və bütün xalqlara şah əmrləri paylayıb, özünün «cəsarətli qürur coşqunluğu zamanı» özünə bənzər yaratdı və hamını ona itaət etməyə və ona Allah kimi qurban verməyə məcbur etdi» [106; 1]. Sebeosun bu mətnindən aydın olur ki, burada Titan - Amon Allahı rəmzində göstərilir. Buradakı çoxsaylı xalqın «səs-küydən uzaq bir yerə - böyük səhraya səpələnməsi» deyəndə Şərqdən gələn və Babil qülləsinin tikəndən sonra Allahın yer üzünə səpələdiyi ilk insanlar olan kəbirlər-nəhənglər nəsli başa düşünülməlidir. Burada səhraya səpələnmə rəmzi isə, bu nəhənglərin bu dünyaya yox, Amon Allahının Göydə yaratdığı ruhlar dünyasına səpələnməsi nəzərdə tutulmalıdır. Belə çıxır ki, Tövratda da Allahın, insanların dillərini dəyişdirib yer üzünə səpələməsi deyəndə Əzraillər nəsli olan qamərlərin ruhlarının Mələkütə səpələnməsi başa düşülməlidir. Digər tərəfdən, «cəsarətli qürur coşqunluğu zamanı» özünə bənzər yaratması rəmzi altında isə Amonun ekstatik vəziyyətdə Kamil Insanı yaratması nəzərdə tutulmalıdır.

M. Xorenatsi yazır: «Onun dediyinə, görə qalaya (inşasına) və insan nəslinin dilinin dəyişdirməsinə qədər və Ksisutrun Ermənistana üzməsindən sonra yerin hökmdarları Zrvan, Titan və Iapetoste idi». Mənə elə gəlir ki, bunlar Sim, Xam və Iafetdir. «Onun dediyi kimi, kainat üzərində hakimiyyətin bölünməsindən sonra Zrvan güclənir və hər iki qardaş üzərində hakimliyə nail olur». Sonralar Baktriyanın, yəni Midiyanın şahı - maq Zradaşt məhz onu «Allahların başlanğıcı» və «atası» adlandırır və onun haqqında çoxlu nağıllar qoşur ki, onları da burada təkrarlamaq yersiz olar. «Beləliklə, onun dediyinə görə, Zrvan hakimiyyəti ələ keçirəndən sonra Titan və Iapetoste ona tabe olmadılar və onun hamı (dünya) üzərində şahlıq hakimiyyətini öz oğullarına vermək niyyətinə görə, ona qarşı müharibəyə qalxdılar. Onun dediyinə görə, bu qarışıqlıqda Titan Zrvanın irsi torpaqlarının müəyyən hissəsinə sahib oldu» [49; 6]. Burada, qeyd olunur ki, məhz kainat üzərində hakimiyyətin bölünməsindən sonra Zrvan güclənir və hər iki qardaş üzərində hakimliyə nail olur. Kainat üzərində hakimiyyət deyəndə ilkin materiya üzərindəki hakimiyyət başa düşülməlidir. Zradaşt, yəni Zərdüştə (Zoroastr) görə Allahların başlanğıcı və atasının Zrvan olması, Van, yəni Amon Allahının ruhu olan Ba-nın Oziri Allahı ilə birləşməsi mənasındadır. Deməli, Zrvan deyəndə Amonun ruhunun, əvvəlcədən yaratdığı Ra (Issi-Ra) Günəşi ilə birləşməsi deməkdir. Burada, Titanın, Zrvanın irsi torpaqlarının müəyyən hissəsinə sahib olması, Titanların (xam-qamərlərin), Amonun əmri ilə Göydə ruhlar dünyasını yaratması mənasındadır.

M. Xorenatsi davam edərək yazır: «Ksisutr Ermənistana üzüb gələndə və quruya ayaq basandan sonra onun oğullarından biri – Sim yeri öyrənmək  üçün şimal-qərbə gedir və Assuriyaya tərəf axan çayla kəsişən, özülü uzanmış dağın yanında kiçik düzəngah tapır və orada iki aydın ay qalır, dağı öz adı «Sim» ilə adlandırır və cənub-şərqə – gəldiyi yerə dönür. Lakin onun Tarban adlı kiçik oğullarından biri otuz oğlu və on beş qızı və onların ərləri ilə birgə atalarından ayrılıb çayın həmin sahilində məskunlaşırlar və (Sim) onun adına uyğun olaraq bu vilayəti «Taravn» adlandırır. Onun özünün qaldığı yeri isə «Sronk» adlandırılır, çünki məhz burada oğulları onda ayrılmağa başlamışdılar. Deyilənə görə, bundan başqa o müəyyən vaxt Baktriyanın sərhədləri yaxınlığında yaşamış və burada onun oğullarında biri qalmışdır; çünki Şərqdə «Sim»i «Zrvan» adlandırırlar və bu vilayət deyilənə görə, indiyədək Zarvand adlanır» [49; 6]. Simin «Zrvan» adlandırılması, «Səma» adlanan Göylərin Oziri və Van, yəni Ba- Allah ruhundan ibarət olması deməkdir.

        Tövratda Sim vəhy çadırı ilə əlaqələndirilir: «Nuh deyir, Xanaan lənətlənmişdir və o öz qardaşlarının qarşısında  qullar qulu olacaqdır. Sim Allahın xeyir-duasını almışdır; Xanaan isə ona qul olacaqdır. Allah Iafəti genişləndirsin və o Sim çadırına köçürülsün: Xanaan isə ona qul olsun» [8; Bıt.9:25,26]. Deməli, burada «Xam», yəni «Titan Xanaan» adlandırılır və ona Simin, yəni Səma çadırı qarşısında qul olmaq verilir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, Xanaan, yəni titanların obrazı Göy dünyasının və Adəm/Atumun yaradılmasında iştirak etmiş Allahların obrazıdır. Bu divləri, yəni cin-kimmirləri eyni zamanda «Qoq-Maqoq», «arimasp» və s. də adlandırırdılar. Onların sayı 120.000 nəfər olmuşdur və onlar Göy dünyasının bütün sirrlərini bilmişlər. Çünki «atalarının çılpaqlığını görmüşdülər». Ona görə də hər şey yaradılandan sonra onlar bir-birlərini fiziki öldürüb ölümsüz Allahlara (asur/esir/oziri/əzrayıl) çevrilərək Göy dünyasında, yəni Sim çadırında  yaşayır və Vahid Amon Allahının və yerdəki mələklərin əmrlərini icra edirlər.

Deməli, Sim/Sem/Sama rəmzi qədim yazılarda «Göy» mənasındadır. Sim çadırı isə –daxilində  ilahinin, yəni ilkin materiyanın mövcud olduğu ruhların Göy dünyasıdır. Simin başqa adı olan Zrvan (Zrvan-Sim) - erməni mətnlərində Xosrov-Şum kimi yazılır. Xosrov [XSR-V] rəmzi Osiri-Ba [SR-B] rəmzi (Xəzər=Azər/Əsir/Assur) ilə identikdir. Ba ruhunun güc və qüdrəti təcəssümü olaraq insanın ölümündən sonra da əlləri və insan başı olan quş rəmzində  yaşamasını biz yuxarıda qeyd etdik. Bunlar o deməkdir ki, Zrvan rəmzi deyəndə, Amonun (Ba) ruhunun ölkəsi olan Oziri Allahının Göydəki ölkəsi başa düşülməlidir. Zrvanın oğlu Tarbanın otuz oğlu, on beş qızı və onların ərləri ilə birgə atasından ayrılıb çay qırağında məskunlaşması o deməkdir ki, Zrvan nəsli yerdə Taravn vilayətində yaşayır.

Ban/Van rəmzi Al-baniya/Alvaniya ölkəsinə də aid edilir ki, bu ölkəni yunanlar «Ariana», yəni «ari – ərənlər», «ərlər ölkəsi» adlandırırlar. Bu rəmz altında Göy dünyası və bu dünyaya giriş dünyası nəzərdə tutulmalıdır. Əgər ruh mənasında olan Ban/Van (Zrvan=Zr, Taravn=Tar) rəmzini nəzərə almasaq, aydın olar ki, Oziri törəmələri (nəsli)  Ater/Atro/Troyada, yəni Atro-patenada yaşayırlar ki, sonuncunu da «Ader-badaqan» da adlandırırlar. Əl-Müqəddəsi Atropatı «Azərbaz ibn Beyvarasif ibn al-Asvad ibn Sam ibn Nuh» adlandırır [135; 130]. Deməli, Yafət (Iapetoste/Yapet/Pta) Allahlar nəslinin yerdəki törəmələri, Sim-Zrvan Amon Allahının Göy dünyası, Titanlar, yəni xanaanlılar  isə, Xamın, Allahın əmrlərinə tabe olan Göydəki ordusudur. Xam/Qam rəmzləri bizə deyir ki, onlar elə qamər/kimmirilərdir ki, onlar Babil qalasının inşasından sonra bir-birlərini öldürüb mələklərə çevrilmiş və Göy dünyası üzünə səpələnmişlər. Qeyd edək ki, Koreya şaman mifologiyasında Kunun (Xanaan – F. G. B.) həlak olmuş müharibə qəhrəmanları və sərkərdələrin ruhlarının ümumi adıdır [108]. 

I. Əliyev yazır ki, Sebeos Rostamı gah «Midiya ölkəsinin sərkərdəsi», gah da «Atropatenanın knyazı» adlandırır. Əl-Məsudidə ərəblərlə döyüşdə həlak olmuş həmin Rostem – «əl-azəri», yəni «azəri» - «azərbaycanlı» adlandırılır [90; 26].  Rostam rəmzinin Ros-Tam, yəni Osiri – Atum kimi yozulmasını nəzərə alsaq, Osiris/Oziri Allahının ölkəsinin Azərbaycan olduğu qənaətinə gələrik. Erməni və başqa mətnlərdə Oziri Allahını «Zoroastr» adlandırırlar ki, M. Xorenatsiyə görə, Zradaşt, yəni Zərdüşt maq və marların, yəni Ajdaxaka nəslinin nəsil başçısıdır [49; 17]. Bartolda görə, müsəlmanlarda Ibrahim peyğəmbərin Zoroastrla, yəni Zərdüştlə birləşdirilməsi məlum faktdır [153; 485]. Deməli, əjdahalar nəslinin başçısı yəhudi patriarxı Ibrahimdir. Bu isə o deməkdir ki, ərənlər əvrəni, yəni ərənlər yəhudisi rəmzinin «Kitabi - Dədə Qorqud»da oğuz ərənlərinə şamil edilməsi heç də təsadüfi deyil. 

Yəhudi peyğəmbəri olan Davudun (Daud) rəmzi, Dədə - «DD» rəmzi kimi göstərilir və qədim Misirin Duat və Ced sütunu ilə eyni mənalıdır. Nəhəng Qoliafa qalib gələn Daud - «Daudun şəhəri» adlanan Yerusəlimi azad edir və müqəddəs sandığı bura gətirir. Saul şah Daudun taxta çıxması üçün onun alnına müqəddəs yağ sürtür və buna görə də ona Məsih kimi də baxırlar. Onun bütün törəmələri isə Allahın padşahlıq üçün yaradılmışları sayılırlar. Yəhudi Məsih inamına görə, axirətdə ya Daudun özü, ya da onun törəmələri gəlməlidir. Məhz buna görə, «Daud taxtı», «Daud şahlığı» ifadəsi mövcuddur ki, bu da axirətdəki Məsihin bu nəsildən olmasına işarədir [108].

Slavyan mifologiyasında Deda, Dida rəmzi «əcdad ruhu» mənasındadır. Hind mifologiyasında bu rəmz Adit kimi də qeyd edilir və Allahın bxaktilərinə, yəni bəglərinə aid edilir. Onlar Göy Allahlarının dəstəsidir və ölümlə bağlıdırlar. Adit [DT] rəmzi isə eyni zamanda Dayta [DT] kimi də yazılır ki, bu rəmz altında Kaşyapadan olan «Diti oğlu» nəzərdə tutulur. Daytalar Allahlarla düşmən olan cinlər, asurlardır. Onlar yunanların titanlarına yaxın mifik varlıqlardır. Zevsin titanlarla apardığı mübarizə kimi, Indra Allahı da Daytalarla mübarizə aparır. Aditlər eyni zamanda qədim hind mifologiyasında qadın ilahələri bildirir ki, bu da onun ilkin materiyadan yaradılmış Duat mənasında olması deməkdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, islamda Daud/Teta/Tetun və s. rəmzlər «Taət» rəmzi kimi yazılır və «müti olmaq», «əmrə tabelik», «Allaha tabelik», «itaət» mənasındadır. Taətin ali səviyyəsi, insanı Allahın yanında imanlı, mömin edən və ona cənnəti vəd edən dinin əsaslarının (üsul əd-din) bilinməsidir. Qanunlara itaət insana o dünyada əbədi cənnəti vəd edir. Bu isə o deməkdir ki, Taət rəmzi ruhlar dünyası mənasındadır ki, onun qanunlarına əməl edən birbaşa Taət (Duat) ərazisinə, yəni cənnətə düşür. Bu rəmzlə eyni mənanı Din sözü daşıyır. Quranda din (Odin/Aton) sözü 100 dəfədən çox çəkilir və bir neçə mənada işlənir: O, məhkəmə, (Məhkəmə gününü) əvəz kimi, bir insanın inamı kimi (Quran, 39:2) və dini cəmiyyətin həyat tərzinin ritual praktika sistemi kimi (Quran, 6:161,162, 3:73, 66) qeyd olunur. Islam ensiklopediyasının yazdığına görə, sufi müqəddəsləri dinin üç istiqamətini qeyd edirlər ki, bu «şəriə» (əl-iman), «tərikə» (əl-islam) və «həqiqə»dir (əl-ixlas). Bu rəmzlərin açmalarını biz yuxarıda verdik. Bu üç pillə isə söz, əməl və fikir mənasında sufilik tərikəsi yolu sayılır ki, yalnız bunlar vasitəsi ilə Göyə, yəni ruhlar dünyasına qalxmaq mümkündür. Belə çıxır ki, Din deyəndə sufi qardaşlığı cəmiyyətinin, yəni türüklərin yaratdığı tərikə yolu başa düşülməlidir. Həqiqətən də «Islam ensiklopediyası»nın yazdığına görə, Din rəmzi daha geniş mənada «mənəviyyat vilayəti» - «əd-dünya», yəni «material dünyanın» əksi deməkdir [36; 70]. Material dünyanın, yəni mülk aləminin əksi isə yazdığımız kimi, Mələküt, yəni ruhlar dünyasıdır. Belə çıxır ki, Din rəmzi, qədim Misir yazılarındakı kimi ruhlar dünyası fikrini ifadə edir ki, Dinin qanunlarına riayət edən hər bir kəs bilavasiət ora – əbədi ölümsüzlük aləminə düşür.

Biz yuxarıda Ərəbidən sitat gətirib bildirdik ki, Böyük Allah demişdir: «Bu dini Ibrahim oğullarına və Yaqub da vəsiyyət etdi: Ey oğullarım, Allah sizin üçün din seçdi: müsəlman olaraq ölün» - yəni Ona tabe olaraq». Burada ölümün xüsusi nəzərə çatdırılması, dinin birlavasitə öləndən sonrakı həyat üçün vacibliyi deməkdir. Ərəbiyə görə, burada din - əlif və lam səsləri ilə qeyd olunmuşdur ki, bu da - Əl, yəni El – «Göydəki vilayət», «ruhlar dünyası» deməkdir. Böyük Allahın dediyi - «Allahda olan bu din – islamdır» ifadəsi isə «Allahda olan bu dünya – issi aləmdir», yəni «Göydəki aləm Allahın ruhundadır» fikrini ifadə edir. Deməli, Ərəbinin dediyi – «bu din sənin tabeçiliyindir» ifadəsi, yalnız Allah qanunlarına tabe olan bu dinə aiddir və yalnız onlar müsəlman olaraq öləcək və ruhlar dünyasına düşəcəklər» mənasını daşıyır. 

Din rəmzi ilə eyni mənalı olan Oten rəmzini mənbələr Kür və Araz çaylarının ərazilərində yerləşdirirlər. Məhz bu rəmzdən sonralar «uti» tayfa adı əmələ gəlmişdir ki, bu da Ata rəmzi mənasındadır. Çin mifologiyasında Ata rəmzi – «Tayi/Tay» kimi qeyd olunur və o «Böyük və vahid olan ali Allah» mənasındadır. Lakin Tayi eyni zamanda Çinin (Kitay) paytaxtıdır. Bu isə o deməkdir ki, Tayi –Allahın ruhlar dünyasının şəxsləndirilmiş obrazıdır. 

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, qədim Misirdə Yati rəmzi, mütəxəssislərin sözlərinə görə, «görünən Günəş» mənasında Aton [TN] Allahına aid edilir [41; 498]. Yati rəmzinin «Yo-ti» («Ya-Ata») variantı isə çinlilərin eftalitlərə verdikləri addır. Belə çıxır ki, eftal/eptal rəmzi altında Pta-eli (Fət-əli rəmzi) başa düşülməlidir ki, qədim Misirdə Pta Allahı dünyanı, yəni Göyləri öz sözü və əməli ilə yaratmışdır. 

Çin mənbələrinə görə, «Ta-Xsia» adı altında Baktriya, yəni Midiya, «Xsiao An-xsi» adı altında isə Parfiya nəzərdə tutulur. Ta-Xsia rəmzi təbii ki, «Ata-Oğuz» mənasındadır. Buradakı An-xsi [NXS] rəmzi altında isə qədim Misir yazılarında qeyd olunan nexsi rəmzi başa düşülməlidir ki, bu da sakin [SKN] (Sisakan) rəmzin variantıdır. Bu isə o deməkdir ki, Xsiao An-xsi rəmzi altında Oğuz-Sisakan eli nəzərdə tutulur. Deməli, Çin mənbələrində də söhbət məhz sak elindən gedir. 

Çin yazılarında saklar - «say» və «say-vanq» adlanır [89; 101]. Protogenin şərəfinə olan dekretdə saylar -«hökmranlıq edən», «çar skifləri» adlanır [166; 23]. Şifahi xalq ədəbiyyatımızda «say» sözü «qoruyucu ruh», «elin ruhu», Allah fikrini ifadə edir:

Bu saya kimdən qaldı?

Adəm atadan qaldı.

Adəm ata gələndə, 

Qızıl öküz duranda, 

Buğda sümbül salanda, 

Dünya binnət olanda,

Musa çoban olanda.

Saya rəmzinin Adəm ata, Qızıl öküz, Dünya, Musa peyğəmbər və s. rəmzlərlə əlaqələndirilməsi o deməkdir ki, məhz Adəm ata, yəni Atum Allahı yaradılanda buğda yetişdirilməyə başlanmış, Qızıl öküz rəmzli Göy öküzü, yəni ruhlar dünyası yaradılmış və Musa peyğəmbərin obrazı formalaşdırılmışdır. Saya ilə bağlı deyimlərdən başqa şifahi xalq ədəbiyyatımızda Yada (Ya-ata), Aban (Ba-ruhu), Qodu (Xuda), Kosa (Oğuz), Yel (El) deyimləri və nəğmələri qalmışdır.

Hind mifologiyasında «Yo-ti» (Ya-ata) rəmzi «Yayati» kimi qalmışdır və o Çedi ölkəsinin racı hesab olunur. Çedi rəmzi «Iç Ada/Ata» mənasında «Amon Atanın Iç dünyası» fikrini ifadə edir. Yayatinin oğlı Yadudan isə Krişnanın nəsli olan Yadava nəsli yaranmışdır. Qədim Çin mifologiyasında Yadu («zülmət paytaxtı») - yeraltı dünyanın paytaxtıdır, hansı ki, şimalın ən axırında yerləşir və oranı Xou-Tu (Xuda – F. G. B.) idarə edir. Bu isə o deməkdir ki, Yadu/Yoti deyəndə həqiqətən də, qədim mənbələrdə Aton/Tetun/Dedun və s. kimi qeyd olunan Duat, yəni ruhlar dünyası başa düşülməlidir. «Krişna haqqında rəvayət»ə görə, yaxın zamanlarda böyük Vişnu insan simasında yerə, onun əhalisinə köməyə gələcək və onları asurlardan, rakşaslardan və Kansadan xilas edəcək: «O Yadu nəslinin şərəfli törəmələrinin evində doğulacaq… və onu Krişna adlandıracaqlar». Onun Baladeva adlı böyük oğlu olacaq. Bu kainat ilanı olan Ananta olacaq ki, onda böyük Vişnu, xoşməramlə düşüncələr vaxtı uzanacaq [211; 299]. Qeyd edək ki, hind mifologiyasına görə, min başı olan Şeşa Yer kürəsini saxlayır və Vişnu üçün, onun yaradılışları arasındakı müddətdə (ilk və son dövr arasında), okeanda yatmaq üçün loja rolunu oynayır və s. 

V. V. Bartold eftalitlərlə abdalları eyni hesab edir və bildirir ki, çinlilər onları Eta/Eda, ərəblər isə xaytal adlandırırdılar. Köprülü, abdallar haqqında məlumatlara əsasən belə nəticəyə gəlir ki, abdal (avdal, aftal, eftal) – eftalitlərdən (eftali, avdal), yəni ağ hunlardan törəmişlər. Əhdi-Ətiqdə eftal [FTL] - futiil [FTL] (Allah nurdur; [8; Isx.6:25]) kimi yazılır və Harunun oğlu Eleazarın qaynatasıdır. Çin mifologiyasında xun, yəni hun rəmzi – insan öləndən sonra Göyə qalxan ruhunu bildirir. Hindlilər isə yunanlar və romalılar kimi eftalitləri «hunnlar» (xuna) adlandırırlar [72; 180]. 

Eyni zamanda, məlumdur ki, eftalitlərin tayfa adı «xua» olmuşdur. Xua rəmzi ilə eyni mənalı Kua adlı şəhər Assuriyanın şimal-qərbirdəki Nipur dağında yerləşmişdir [163; 215]. Bu rəmz, yuxarıda yazdığımız qədim Misirin Xa/Ixi/Axa rəmzləri ilə eynidir və dilimizdə «Ağa» kimi qalmışdır. Qədim Misir yazılarında Ixi Allahı - Ermontun sahibi Montu, Busirinin Osirisi, Ptah-Sokarla eyniləşdirilir [138; 58]. Ermont rəmzinin Ra-Amon (ƏrƏman/Arman), Ptah rəmzinin Fət/Pta (eptal - Pta eli) rəmzi ilə eyniliyini nəzərə alsaq başa düşərik ki, eftalitlər, yəni Ata/Ada nəsli elə qədim Misirin Amon Allahının nəslidir. 

Lakin Ixi/Axa/Xua rəmzləri eyni zamanda «Axi» kimi də yazılır ki, «Axi qardaşlığı» mənbələrdə «dərviş qardaşlığı» mənasındadır [69; 23]. XIV əsrdə kiçik Asiyada Axilərin cəngavər ordeni olmuşdur ki, onların əsas işləri hər yerdə zülmə qarşı mübarizə olmuşdur [45; 12]. Müsəlman dünyasında abdal (badil), pir, bəg, seyid və s. müqəddəslər nəslinə «ağa» [Ğ] deyə müraciət edirlər ki, bu da xua [X] rəmzi ilə eynidir. Xristian dünyasında isə «ağa/xua» rəmzi «aqi/aqiya» kimi, xristian müqəddəslərinə aid edilir. Kolomenski mitropolitinin çıxışlarının birində qeyd olunur ki, müqəddəs yazılarda xristianlar «müqəddəs», yəni «aqi» («aqiya») adlandırılır. Bu «Əhdi-Ətiq» ifadəsi - «Allahı mədh söyləmək və ona qulluq etmək üçün ayrılan» mənasında elə insanlara aiddir ki, onlar, Xristosun təcəssümündə Allahın xilası hesabına müqəddəs olmuşlar və mömin və pak həyat sürməlidir» [102]. Belə çıxır ki, müsəlman, xristian və Çin müqəddəsləri elə bir nəsil, yəni badil/eftal nəslidir. 

L. N. Qumilev hesab edir ki, hunnlar (xuna) və badillər oxşardır. Badil/abdal rəmzi yuxarıda yazdığımız kimi bodi eli – «tam kamilliyə çatmış», «başa düşülməyən şeyləri dərk etmə», «qamlıq», «ekstaz vəziyyətində görən» və s. kimi «müqəddəslərin eli» deməkdir. Badil, yəni abdalları çinlilər «Yada/Ata» adlandırırdılar. Qədim türk dilində «ata» rəmzi elə dilimizdəki «ata», «baba», «əcdad» və «müqəddəs» mənasında işlənirdi. Lakin Abdal [BDL] rəmzi yəhudilərdə «betel» [BTL] kimi qeyd olunan əl-beyt rəmzi ilə də eynidir. Biz yuxarıda yazdıq ki, Ibn Durayda görə, abdal/badil müqəddəslər nəslidir və dünya onlardan əskik olmur. Onlar cəmi 70 nəfərdirlər, onlardan 40-ı Suriyada, 30-u isə digər yerlərdədir. Hədislərə görə isə Şamda yaşayan abdallar qırx nəfərdir, onlardan biri ölən kimi, Allah onu dəyişir. Mənbələrin yazdığına görə, onların hesabına yağış yağır, onun hesabına düşmənə qalib gəlirlər və onların hesabına Şam əhalisi əzabdan xilas olmuşdur.  Bu isə o deməkdir ki, Şam rəmzi altında Səma eli, yəni Göydəki ruhlar dünyası nəzərdə tutulur. 

Məlumdur ki, qeyri adi qabiliyyətə, yəni möcüzə göstərmək, əvvəli görmək və s. xüsusiyyətlərinə malik insanlara «çiltan» deyirlər və bu da «qırx müqəddəs» deməkdir. Taciklər onları «çiltan-karakti» adlandırırlar [45; 105]. Karakti rəmzi yuxarıda qed etdiyimiz qədim Misirin Xarakti rəmzidir ki, ədəbiyyatda bu rəmz «Qorqud» kimi qalmışdır. Bu isə qırx müqəddəslərlərin bilavasitə Dədə Qorqudun Göy dünyasında yaşayan müqəddəsləri olduğu mənasını verir. 

Yazdıqlarımızdan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, «əl-beyt» deyəndə də Göydəki ruhlar dünyası nəzərdə tutulmalıdır və buradakı 40 rəmzi də ora qalxan ruhları mühakimə edən hakimlərinin sayıdır. Digər ölkələrdə olan 30 nəfər rəmzi «mülkdə qalan türk karluklar» mənasındadır. Ümumi 70 rəmzi isə, «yeddi «günə» yaradılmış ruhlar dünyası» mənasındadır ki, bu da Allahın ümumi yaratdığı deməkdir. Deməli, abdal/eptal nəsli Allahın vücudu ilə vəhdət təşkil elən müqəddəslər nəslidir.

S. P. Tolstova görə, eftalit dövlətinin əsasını sak-massagetlər təşkil etmişlər və buradakı «qarışıqlığın əsasını da Şərqi hunn-türk elementləri təşkil edir» [212; 244]. Aqafanqel (V əsr) hun rəmzini «masaxa-hunn» kimi qeyd edir [5; 175]. Lakin buradakı «Masaxa» rəmzi mənbələrdə «Mosxi», «Muşk», «Moskva» və s. kimi yazılır. «Mosx» rəmzi altında əsasən Qafqaz dağları nəzərdə tutulur. Bu rəmz eyni zamanda «Məsih» mənasında da işlənir ki, bu da hunların eyni zamanda Isa Məsih, yəni yəhudilərin axirətdə gəlməli olan Moşiax nəsli olması deməkdir. Belə çıxır ki, axirətdə gəlməli olan Isa peyğəmbər məhz hunnlar nəslindən olacaqdır. 

Mənbələrin yazdığına görə, V-ci əsrdə Türküstanın cənub hissələrini, Bizans  mənbələrinin «eftalit» adlandırdıqları xaytallar tutdu və alimlərin iranlı hesab etdikləri bu xalqa «kuşan» adı şamil edilməyə başlandı [72; 113]. Q. Qeybullayevə görə, abdal-eftalitlər sonradan xristianlaşdılar [50; 397]. Digər mənbələrə görə, Maştots xristianlığı, Makedoniyalı Iskəndərin əsir götürərək gətirib böyük Qafqaz dağlarında məskunlaşdırdığı qarqar və kamiçik-eftal tayfaları arasında yaymağa başladı [50; 397]. Q. Qeybullayev eptaqlar haqqında danışanda dəqiqləşdirir ki, «eptaq komponenti, təbii ki, qədim erməni mənbələrinin qeyd etdiyi eptal, yəni eftaldır, çünki «Alban tarixi» yazılan dövrlərdə, qədim erməni dilində xarici səs olan «L» səsi «Q» hərfi ilə qeyd olunurdu. Q. Qeybullayev yazır: «Deməli, «kamiçik-eptaqlar», bizim fikrimizə görə, «Kambisenada yaşayan abdallar deməkdir» [50; 435, 438]. Q. Qeybullayev kamiçik rəmzini düzgün olaraq Kambisena ilə əlaqələrdirir. Çünki buradakı kam, yəni qam rəmzi həqiqətən qamlar ölkəsi olan Kambisenaya aiddir. Lakin, kamiçik rəmzi sufizmdə kam və çoqa rəmzləri mənasında –«qamların iç oğuz» dünyası deməkdir. Biz yuxarıda «Üç oq», yəni Çoq rəmzinin Iç Oğuz mənasını verməsini yazdıq. Kambisena rəmzindəki «bisena» rəmzi isə mənbələrdə «Bəzzeyn» kimi qeyd olunan rəmzdir ki, onu «Bizans» kimi də yazırlar.

Lakin yazdıqlarımızdan çıxan ən maraqlı nəticə isə odur ki, eptaq [PT-Q] rəmzi, qədim mənbələrdə Misir ölkəsinin Eqyupet [Q-PT] adı ilə eyni mənalıdır. Buradakı «Q» rəmzini əgər biz «Oq» mənasında «Oğuz» kimi oxusaq, belə nəticə çıxarmaq olar ki, Pta eli elə Oğuz yurdudur. Bu isə o deməkdir ki, eftal/eptallar Misir tayfaları olan Pta Allahının, yəni Yafət/Yapet nəslidir və yazdığımız kimi onlar Nifat/Napat dağlarında (Əhdi-Ətiqdə Niftali) yaşamışlar. Qafqaz dağları olan Nifat/Napat dağları isə mənbələrdə qədim Misirin baş Allahı olan Napatlı Amon Allahının dağlarıdır. 

Biz yuxarıda bildirdik ki, Bahəddin Ögələ görə, əsrin əvvəlində Allah dağında yeni hunn dövləti yaradılmışdı. Digər mənbələrə görə isə Allah dağları Barkal ətrafındakı Dji-lien (Djilan/Qilan – F. G. B.) dağlarıdır [89; 269, 276]. Müqəddəs Barkal dağı qədim Misir Allahı olan Napatlı Amon (Əman) Allahının məbədgahıdır ki, mənbələrdə o «Qızıl Opet» adlanır [75; 175]. Napat məbədgahının qızıl adlandırılmasının səbəbi bu məbədgahın qızıl və gümüşdən yaradılması ilə bağlıdır və s.

Eftal/eptal nəslinin mənbələrdə «xaytal» adlanması isə buradakı xay/hay/hey rəmzi ilə bağlıdır. «Kitabi - Dədə Qorqud»da, hər boyun adından sonra «Hey» rəmzi işlənir ki, bu da «həyat», «yaşamaq», «alqış» mənasındadır. Hey rəmzinin digər variantı Yahu sufilərdə Allah deməkdir. Digər tərəfdən, Yahu adı bizə Qebal (Qaba aləmin) çarı kimi tanışdır: «Mən Yahuyam – Malikəm (və ya Mələk – F. G. B.). Qebal (Bibl) çarı Yaxar-Vaalın oğlu, Or-Mələkin nəvəsi» [75; 199]. Bu mətndəki hər bir rəmz izaha ehtiyacı olan rəmzlərdir ki, biz bu haqda digər kitablarımızda yazmışıq. «Hay/hey» rəmzini yaxşı başa düşmək üçün Ibn Sinanın və Ibn Ərəbinin əsərlərinə müraciət etmək lazımdır.

Ibn Sina «Yakzan oğlu Hayy haqqında traktat» əsərində Hayy obrazını, əsərdəki iki əsas qəhrəmanlardan biri kimi göstərir. Hayy burada ilkin materiyadan qopmuş təfəkkür, ağıl rəmzində göstərilir ki, bu da Amon Allahının ruhunun obrazıdır. Onun yazdığına görə, Ibn Sina nə vaxtsa Fardacan qalasında əsirlikdə olmuşdur və Ibn Sinanın Hayyla səyahəti onun ruhunun səyahəti kimi göstərilir. Bu isə o deməkdir ki, Ibn Sina burada Allahla səyahət edən Mehdinin obrazı rəmzindədir ki, Allah ona qədim sirlərin açılmasında köməklik edir. Hayy özünün Yakzanın oğlu adlandırır ki, burada Yakzan obrazı Ya-Oğuzan, yəni müqəddəs Oğuzdan (Xaos – ilkin materiya) qopmuş Günəş Allahı rəmzində həmişəyaşar «dirilik» obrazıdır. Əslən Hayy özünün Yerusəlimdən, yəni Qüdsdən olduğunu bildirir ki, bu da onun Kadus elindən olmasına işarədir [17]. Ibn Ərəbi isə həyat, həmişəyaşarlıq obrazı kimi Yəhya obrazını göstərir ki, bu rəmz də «Ya-Heyy» rəmzindən yaranmışdır. Islamda Allahın 99 şərəfli adlarından biri də Heyy (həyat verən) adıdır. Ərəb dilində «Yəhya» kimi səslənən Heyy rəmzi digər müqəddəs mətnlərdə «Ioann» rəmzi kimi qeyd olunur ki, bu da «Ya-Nun», yəni qədim Misir yazılarında «ilkin Nun suları» - «ilkin materiya» mənasındadır. Ibn Ərəbi burada Zəkəriyyə oğlu Yəhyanı cənnətdəki bina ilə eyniləşdirir və onun doğulmasının əsas səbəbi - gələcək nəsillərdə Allahın adının yaxşılıqla yada salınmasıdır. Bu o deməkdir ki, Ibn Ərəbinin Yəhya obrazı axirətdə gələn Mehdinin obrazıdır ki, Allah haqqındakı həqiqətləri açıb gələcək nəsillərə söyləməlidir. Həqiqətən də Ibn Ərəbi, Zəkəriyyənin Allahdan oğul istəməsi və Allahın ona oğul verməsi rəmzini Isa peyğəmbərin doğulması ilə eyniləşdirir. Bu isə o deməkdir ki, Ioanın (Yəhya), yəni Isanın obrazı da həyat verən Allahın obrazı kimi, həmişəyaşar, əbədi həyatın obrazıdır [15; 20]. Xaç suyuna salan Ioann rəmzinin erməni mifologiyasında Karapet obrazı ilə eyniləşdirilməsi və bu rəmzin də mənbələrdə «Mşo Sultan» (Sultan-Muşa-Taron), yaxud «Sultan Müqəddəs Karapet» adlandırılması yazdıqlarımızın doğru olduğu deməkdir. Mşo rəmzi burada Moşe, yəni Musa kimi də oxunur ki, bu da Moşiax rəmzinin variantıdır. Buradakı sultan titulu isə kitablara görə, «Allahın yerdəki kölgəsi» deməkdir. Qeyd etmək istərdik ki, islamda Allahın 99 şərəfli adlarından olan Moiz, Mozül, Əzim, Səmi və Səməd adları öz köklərini məhz Musa rəmzindən götürmüşdür.

 Bütün bunlar o deməkdir ki, eftal/eptal nəslinin mənbələrdə «xaytal» adlanması, bu nəslin «hay», yəni «həyat verən Tala» - «Allah Talanın nəsli» olması deməkdir. Buradakı Tala rəmzi təbii ki, «Ata-eli» mənasındadır. Həyatı isə varlıqlara - ilkin materiya adlanan Ilahi nur verir ki, onu mənbələrdə «Azər/Atar odu» adlandırırlar. Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, eptal/eftal nəsli Azəri türklərinin nəslidir və onlar Pta, yəni Yafət/Yapet Allahı ilə vəhdət təşkil etdikləri üçün Allahın odundan öz iradələri ilə istifadə edə bilirdilər. 

Qurana görə, Azərin oğlu Ibrahim peyğəmbərdir ki, bu da yazdığımız kimi «oddan yaranmış əvrə-qamı» mənasındadır. «Kitabi - Dədə Qorqud»da Ibrahim haqda deyilir: «Ibrahimi tutdurdun, Xam gönə çulğadun, Götürüb oda atdurdun, Odı bustan qıldun [4; 109]. Deməli, Ibrahim peyğəmbər ilkin materiya odundan cənnət yaratmışdır. Ibn Ərəbinin yazdığına görə isə, eyni hadisəni axirətdə gələn peyğəmbər də təkrarlayacaq: «Həmin gün o, həqiqəti bərpa etmək və günahkarları cəzalandırmaq və möminlərin layiq olduqlarını vermək  üçün onları bir yerə yığacaq. Budur onlar, [digərlərindən] ayrı bir yerə yığışmışlar: onların içindən, onların ən yaxşısı onlara peyğəmbər göndərilmişdir və o gün göndərilən peyğəmbərin gətirdiyi od onların qarşısındadır. Bu zaman o onlara deyəcək: «Mən sizə Allah tərəfindən peyğəmbər göndərilmişəm» - və onlardan bəziləri inanacaq, bəziləri isə inanmayacaq. O onlara deyəcək: «Özünüz bu oda girin və kim ki mənə inanacaq, qurtulacaq və cənnətə düşəcək, kim ki inamsızlıq edəcək və mənim sözlərimə qulaq asmayacaq, öləcək və odda olacaq». Kim ki, onun əmri ilə oda atılacaq, xoşbəxtlik əldə edəcəklər və o odda mükafat kimi sərinlik və rahatlıq tapacaqlar. Kim ki qulaq asmayacaq, cəzaya layiq görüləcəklər və öz etdiklərinin əvəzi kimi oda düçar olacaqlar. Allah tərəfindən həqiqət, öz qulları arasında belə təsdiq olunacaq. Allahın sözü də bu mənadadır: «Baldırların açılacağı o gün» (Quran, 68:42), yəni o dünyada böyük bir şeyin açılacağı gün «onlar səcdəyə dəvət olunacaqlar» (bu [əmrə] bürünmə və qanunun təsdiqidir) və bu zaman onların bəziləri bunu etməyə güc tapacaqlar, digərləri isə tapmayacaqlar» [15; 14]. Ibn Ərəbinin bu yazısından aydın olur ki, Ibrahim peyğəmbərin etdiyinin təkrarını Mehdi də edəcəkdir və o möminlərə yaşamaq üçün əbədi ruhlar dünyası verəcək, günahkarları isə elə o od vasitəsi ilə cəzalandıracaq. Buradakı «baldırın açılacağı gün» deyəndə Allahın baldırı mənasında, qadın rəmzli örpəyə bürünmüş ruhlar dünyasının sirri başa düşülməlidir.

Ərəbi digər yerdə yazır: «Biz öz alın yazımızı özümüz müəyyən edirik; biz hətta özümüzü özümüzdə, lakin Onun daxilində, müəyyən edirik. Ona görə də O dedi: «Allahdan, onlarla niyə istədikləri kimi deyil, başqa cür davrandığını soruşan korlara qarşı «Allahın inandırıcı sübutları var», yəni dəlilləri var. Ona görə də O onların qarşısında Baldırını açır, - bu isə bilənlər üçün açıq olan dünya nizamıdır (qaydası). Bu ayə ilə bağlı deyilir: «Baldırın açıldığı o gün onlar itaətə çağrılacaqlar, lakin bunu etməyə gücləri olmayacaq» (Quran, 68:42). Baldır ən məxfi olanların simvoludur; «Baldırı açmaq» ən qiymətli (gizli) şeyin tapılması deməkdir [140; IV cild, 453-455].

 Baldırın açılması ilə bağlı Əşari yazır ki, onlardan böyük və qüdrətli Allahın baldırının açılacağı və onları səcdə etməyə (üzüqoylu düşməyə) çağırışla bağlı sorulacaq, lakin onlar bunu edə bilməyəcəklər: «Məgər böyük və qüdrətli Allah kafirlərə gələcək həyatlarında səcdə etməyi əmr etməmişdir? O həqiqətən onlara bunu etməyi əmr edir, hərçənd, səhih rəvayətdə deyilir ki, ikiüzlülərin onurğası qılınc tiyəsi kimidir, buna görə də onlar yerədək əyilə bilmirlər» [21].

Bildirmək istərdik ki, Qurandakı «baldırın açılması» rəmzi Allahın sirlərinin hamıya aydın olması mənasındadır. Biz yuxarıda yazdıq ki, axirətdə gələn Mehdi özü ilə birgə bütün sirləri açan kitab gətirəcək və bütün dinlərin eyni kökdən olmasını açacaq və bundan sonra Allah haqqındakı həqiqətlər məlum olacaq. Lakin həqiqət açılandan sonra, mənbələrdə «Ibrahimin qucağı» adlanan Bərzax, yəni iki dünyanın birləşdiyi yer də açılacaq ki, bura eyni zamanda qadın rəmzli Xator, Məryəm, Fatimə və s. qucağı da hesab olunur. Deməli, «baldırın açılması» deyəndə Allah haqqındakı həqiqətlərlə bərabər, ölüm şahlığı sayılan yeraltı Duat dünyasının yerləşdiyi yer də açılacaq və insanlar bütün bilmədiklərini dərk edəcəklər və s.

Buxari cəhənnəm odu haqqında yazır: «Abu Xurayrın sözlərinə əsasən peyğəmbər demişdir: «Sizin odunuz (bu dünyanın odu mənasında), cəhənnəm odunun (yalnız) yetmişdə birini təşkil edir». (Kimsə) Dedi: «Ey Allahın elçisi, elə bu kifayətdir!» (kafirləri cəzalandırmaq üçün). (Peyğəmbər) Dedi: «(Bununla belə, cəhənnəmdəki od) altmış doqquz hissə qədər çoxdur və onların hər biri (yerdəki od) qədər qaynardır!» [44; 3265].

Bütün bunlar o deməkdir ki, Ibrahim peyğəmbərlə bağlı od rəmzi, ilkin materiya mənasındadır ki, varlıqlara həyat verən və alan da məhz bu Ilahi nurdur. Bu nuru (efir) isə, bu nurdan yaranmış Günəş Allahı idarə edir. Mənbələrə görə Ibrahim peyğəmbərin atası Azərin digər adı olan «Farra»dır ki, bu da efir-Ra mənasında, «efiri özünə tabe etmiş Günəş Allahı» (firon) deməkdir. Farradan əlavə Azərin «Tarik» adı da vardır ki, bu da – tərikə yoludur. Deməli, Ra Günəşi bilavasitə ilkin materiyadan, yəni qurban vasitəsi ilə Göydən gətirilmiş oddan ibarətdir və bu od bilavasitə kamillik yolunu tutmuş Əman (Amon) tərəfindən, tərikə (Türk rəmzi) vasitəsi ilə gətirilmişdir ki, bu da sufizmdə «silsilə» adlanır. 

Ibrahim peyğəmbərin oğlunun Isağ, yəni sak olması - türk Əmanın kamillik yolu ilə oğlu simasında «özünü» ikinci dəfə yaratması deməkdir. Alban tarixində bu mənada yazılır ki, çar Urnayr, Ermənistanın maarifpərvəri olan müqəddəs Qriqordan (Qor rəmzi) ikinci doğumunu qəbul etdi və müqəddəs ruh tərəfindən nurlandırılmış öz ölkəsinə gəldi və oranı bir az da nurlandırdı. O əbədi nurun oğluna çevrildi və «insani həyatını» qurtardı (Albaniya tarixi, kit.I, böl.9). Ümumiyyətlə, «iki dəfə doğulmuş» rəmzinə qədim hind mənbələrində çox rast gəlmək olar ki, burada bu rəmz əsasən ariyalara, yəni Aran/Ərən nəslinə aid edilir [88; 594].

Türklərin Ibrahim peyğəmbərin nəsli olması haqqındakı rəvayətlərə Təbəri (1/248), ibn əl-Ibri, ibn əl Fakih və s. əsərlərində rast gəlmək mümkündür. Ibn əl-Müqəffa [184; 7], əl-Həmədani və s. görə Azərbaycan öz adını «Azərbaz ibn əl-Iran ibn əs-Sud ibn əs-Sam ibn əl-Nuh» kəlməsindən götürmüşdür ki, şəcərəyə görə də bu ad Ibrahim peyğəmbərin atası Azərin adına uyğun gəlir. Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycan rəmzi bilavasitə Ilahi od, yəni nurla bağlıdır və Azəri xalqı da Ilahi nurdan yaranmış müqəddəs xalqdır. Əgər nəzərə alsaq ki, nurdan yaranmış xalq elə Əl Kufinin və A. Oppenxeymin «Göydən gəlmiş şahlar nəsli» adlandırdıqları Midiya kutiləri, yəni rəbblər, xudalardır, razılaşarıq ki, «Kitabi - Dədə Qorqud»dakı ərənlərin əvrənləri olan xudalar, yəni «Ya-Xuda» (yəhudi) rəmzi, Əhdi-Ətiqdə 27 adamın adı kimi çəkilən və digər adı «Arna», yəni «Aran/Ərən» olan Azəriyyə pirləridir.

Sirr

Əflatun (Platon) özünün «Politik» əsərində bütün yazıların bir hadisəyə aid olması barədə yazır: «Bütün bunlar və bundan başqa minlərlə daha qeyri-adi şeylər yalnız bir hadisənin bəhrələridir. Lakin müəyyən zaman müddətində bunların çoxu yaddaşlardan silinmişdir, qalanları isə dağınıq haldadır və onlar haqqında ayrıca danışırlar. Bütün bunların kökündə isə nə olduğu haqqında isə heç kim danışmır» (Platon, «Politik», 269s). Bu o deməkdir ki, qədim dünyanın bütün yazılarının, rəvayət və nağıllarının kökündə yaddan çıxmış hansısa qeyri-adi bir hadisə durur. Digər yerdə Əflatun Solonun sözlərinə istinadən bildirir: «Bizim elimiz (şəhərimiz) qədimdə çox böyük və təəccübə layiq işlər görmüşdür, hansı ki, sonradan insanların ölümü və zamanın gedişi müddətində yaddan çıxmışdır» [1; 21e]. B. A. Turayev də bu mənada yazır ki, Assurbanipal kitabxanasından tapılan mətnlərdə Romul, Kir, Musa və Sarqonun oxşarlığını sübut edən çox maraqlı faktlar var [5; 93].  Persey, Odissey, Zevs, Oziri və s. qəhrəmanların da eyni obrazda çıxış etmələri, Əflatunun bütün rəvayətləri bir hadisə ilə bağlamağının sübutuna işarədir. Herodot da «Klio» kitabının əvvəlində xüsusi qeyd edir ki, o bu məlumatları ona görə toplayıb yazıya almışdır ki, «həm ellinlərin, həm də varvarların böyük heyrətə layiq gördüyü işlər və olmuş hadisələr zaman keçdikcə unudulmasın və naməlum qalmasın». Oxşar sözləri biz M. Xorenatsidən də eşidirik: «Bizim xalqımızın kiçik, azsaylı, zəif olmasına və çox vaxt başqalarının tabeçiliyində olmasına baxmayaraq, bizim ölkəmizdə də salnaməyə salınmağa layiq çoxlu qəhrəmanlıqlar, igidliklər baş vermişdir» [49; 1]. 

Bütün bunlar o deməkdir ki, bu gün insanlar, qədimdə baş vermiş hadisələr haqqında demək olar ki heç nə bilmirlər. Mənbələrdəki rəmzlərin əsil mənasını başa düşmədən insanlar, dil müxtəlifliyinə görə, bu yazıların, onların əcdadlarına aid olmasını iddia edirlər. Həqiqətdə isə bütün qədim yazılar Amon Allahının tarixinə və onun yaratdığına həsr olunmuşdur. Onun yaratdıqlarının isə adi insanlara qətiyyən aidiyyəti olmadığından, Allah bunları sirr kimi gizli saxlamışlar. Deməli, bütün qədim yazılar yalnız və yalnız müqəddəslər nəsli olan türk bəglərinə aiddir və məhz onların bu yazılara sahib çıxmağa hüququ vardır. Bu gün özlərini millət adlandırıb, müxtəlif dillərdə danışan insanlar adi insanlar olduğundan, onlar ağılı üstün tutub insanın keyfiyyətinə qiymət vermək əvəzinə, eyni dildə danışan digər insanlara üstünlük verirlər. Bu isə Allahın prinsiplərinə tam ziddir. Allahın yaratdıqlarının sirr olaraq qalması üçün Allahı özü vahid dildən yüzlərlə dil yaratmışdır. 

Bütün bunları qeyd etməkdə məqsəd insanın yüzilliklərlə qəbul edilmiş bir məntiqin birdən-birə başqa mənada olmasını oxuyanda inanmaq istəməməsi məntiqidir. Çünki həqiqətən də bu sirlər adi insanlar üçün nəzərdə tutulmamışdır. Xəbərdarları isə Allah özü axirətin yetişməsi ilə əlaqədar aparmışdır. Hədis elminin məşhur bilicisi olan Imam əl-Buxari məhz bu mənada yazır ki, Məhəmməd peyğəmbərin dediyinə görə, bir zamanlar Allah yer üzərindən biliciləri aparacaq və bir nəfər də olsun «xəbərdar» qalmayacaq və bu zaman insanlar özlərinə cahil insanları başçı seçəcəklər. Onlara sual verəndə onlar bilmədikləri şeylər haqqında qərar verəcəklər və nəticədə özləri yolu azacaqlar və başqalarını da yanlış yola sövq edəcəklər [44; 26]. Digər yerdə isə Buxari peyğəmbərin sözlərinə istinad edən Anasa əsasən yazır ki, «Məhkəmə günün yaxınlaşmasının nişanələrindən biri o olacaq ki, bilik itəcək, tərbiyəsizlik kök atacaq, insanlar çoxlu şərab içəcəklər və zina geniş forma alacaq [44; 80]. Digər bir hədisdə isə Ibn Babuy peyğəmbərin sözlərinə əsasən bildirir ki, bir zamanlar mənim xalqım üçün Qurandan, onun zahiri görkəmindən, Islamdan, onun adından başqa heç nə qalmayacaq və onlar özlərini, bunlardan uzaqda olsalar da, oxşar adlarla adlandıracaqlar. Məscidlər insanlarla dolu olacaq, lakin orada həqiqət olmayacaq. O zamanlar dini rəhbərlərin əksəriyyəti qəzəbli olacaqlar: onlar üsyan və ziddiyyət yayacaqlar, hansı ki, sonda özlərinə qayıdacaq və s. 

Quranda, insanların onu dərk edə bilməyəcəyi haqqında yazılır: «Sən Quranı oxuyanda, Biz səninlə axirətə inanmayanlar arasında gizli pərdə çəkdik. Və Biz onların ürəyinə örtük çəkdik, qulaqlarına isə karlıq verdik… Axirətə inanmayanların Biz əməllərini bəzədik və onlar kor kimi gəzirlər. Onlar üçün əzabın ən pisi olacaqdır. Axirətdə ən çox ziyan çəkənlər də onlardır… Onlar dedilər: «Bizim ürəklərimiz sənin çağırdığına qarşı örtülüdür, bizim qulaqlarımız eşitmir, mənim və sənin aramızda pərdə var. Edəcəyini et və biz ki edirik… Içərilərində elələri var ki, Quran oxuyarkən səni dinlər. Lakin Biz onların ürəklərinə örtük, qulaqlarına karlıq endirdik ki, onlar onu başa düşməsinlər. Hərçənd ki, onlar bütün əlamətləri görərlər, lakin ona inanmazlar…, «Bu ilk insanların nağıllarıdır» deyərlər və s. (Quran, 17:45, 27:4, 41:5, 6:25). Deməli, bu gün insanların Quranı başa düşməməsinin səbəbi də Allahın, bu kitabı onların dərki üçün qadağa qoymasıdır. Əl-Əşariyə görə, imansızların ürəklərinin çağırışa qarşı örtülü olması onunla əlaqədardır ki, Böyük və qüdrətli Allah onların ürəklərini örtüklə örtmüşdür, orada cəftə asmışdır, oradan həqiqəti götürmüş və möhürləmişdir və eyni zamanda onların sinələrini sıxmış, sonra isə onlara əmr etmişdir ki inansınlar, hansı ki, əvvəldən bilirdi ki, onlar heç vaxt inanmayacaqlar [21]. Eyni fikirlərə xristian yazılarında da rast gəlmək mümkündür. 

Insanların Allah elmini dərk etməsinin qeyri-mümkünlüyü hələ qədim Misir yazılarında xüsusi nəzərə çatdırılırdı: «Allah gizli varlıqdır və heç bir insan onun simasını bilmir. Heç bir insan onun görünüşünü axtara bilməz; O, Allah və insanlardan gizlidir və o öz yaratdıqları üçün sirdir», «Heç bir insan bilmir ki, Onu necə dərk etmək olar. Onun adı gizli qalmaqdadır; Onun adı – öz uşaqları üçün də sirrdir». Onun adları saysızdır, müxtəlifdir və heç  kim onun sayını bilmir» və s. [6; 27].

Yazılanlardan belə çıxır ki, insanların Allahın dərkinin qeyri-mümkünlüyünün əsas səbəbi Allahın bunun üçün qadağa qoymasıdır. Yəni məhz Allah əvvəldən istəməmişdir ki, insanlar onun sirlərini dərk etsinlər. Bu isə o deməkdir ki, Allahın qoyduğu qadağa «Lövhi-Məhfuz»da qeyd olunmuşdur. Əl-Üseymin «Allahın əzəli təyini» əsərində yazır: «Allahın əzəldən yazısına və təyininə inam Allahın Böyük və qüdrətli olmasının qəbulu deməkdir. Buna görə də imam Əhməd demişdir: «Əzəli yazı – bu Allahın qüdrətidir». Allah – hər şeyə gücü çatandır və onun əzəli təyini, digər şeylər kimi, onun qüdrətindən kənara çıxmır. Bu, hər şeydən uca olan Allahın gizli sirridir və onun özündən başqa heç kimə məlum deyil. O «Lövhi-Məhfuz»da yazılmışdır və onu oxumaq Allahın yaratdıqlarından heç kəsə verilməmişdir. Biz, Allahın bizim üçün təyin etdiyi yaxşı və pisliyi bilmirik və bundan o zaman xəbər tuturuq ki, Allah öz sirlərinin bəzilərini açmaq istəyir və bu peyğəmbərin dilindən çıxır» [213]. Deməli, yalnız Allahın öz istəyinə uyğun insanlar gələcəkdə olanları dərk edə bilərlər.

Biz yuxarıda Nəsəfidən sitat gətirib qeyd etdik ki, onun yazdığına görə, Allahın iradəsi, biliyi və qüdrəti, işarə və yazı (namə) şəklində mövcuddur; [O], onun işarə olması səbəbinə görə, «dünya» adlandırmış, onun yazı olması səbəbinə görə, «kitab» adlandırmışdır». Deməli, Göydə yaradılmış ruhlar dünyası və bu dünyada baş verənlər, bu «dünya»nın rəmzi olan kitabda yazılmışdır. Bu kitabı isə, yəni «Lövhi-Məhfuz»u Allah əvvəlcədən yazıb onu, Göy və Yerin təməl evində, Nəsəfinin «Allahın evi», «əbədi ev», «müqəddəs ev», «ilk ev», «uzaqdakı məscid», «Adəm», «mələklər şahlığı» (mükərrəb) və s. adlandırdığı, ruhlar dünyasının kiçik rəmzi olan sirli Babil qülləsində gizlətmişdir. Quran yazır: «Yeddi Göy və Yerdə də bir o qədər yaratmış Allah. Bunların aralarında əmr enir və siz biləsiniz ki, Allah hər şeyə qadirdir və hər şey onun  biliyi daxilindədir (Quran, 65:12). Belə çıxır ki, Allahın əmri, yerlə Göyün arasındakı mistik Allah evindən enir ki, biz bu evin Cəbərut aləminin rəmzi olmasını yazdıq. 

Nəsəfi qeyd edir ki, «bu cövhərdə hər şeyin - olmuş, olan və olacaqların mövcudluğunu tapanlar onu «mühafizə olunan lövhə» adlandırdılar». Naumkinin yazdığına  görə, Qəzali də hesab edir ki, «mühafizə olunan lövhə»də, dünyada baş verəcəklərin hamısı yazılmışdır [54; 306]. Quranda rəmzlə yazılmış bu lövhələr haqqında deyilir: «[Allah] dedi:…Və onun üçün lövhələrdə,  hər şey üçün öyüt və hökmlərə aid hər şeyi yazdıq…  Əgər Allah tərəfindən əvvəldən gəlmiş yazı olmasaydı, götürdüklərinizə görə, sizə böyük bir cəza olardı…  Allah istədiyini silər və istədiyini təsdiqlər; Ana kitab ondadır…  Heç bir məmləkət yoxdur ki, Biz axirətə qədər məhv etməyək və ya ağır cəzaya məruz qoymayaq. Bütün bunlar kitabda həkk olunmuşdur!…  Məgər sən bilmirsən ki, Allah Göydə və Yerdə olanları bilir. Bunlar o kitabdadır («Lövhi-Məhfuz»). Həqiqətən bunlar Allah üçün asandır… Bunlar ilk lülə halında yazılmış yazılarda, Ibrahim və Musanın yazılarında yazılmışdır» (Quran, 7:145, 8:68, 14:39, 17:58, 22:70, 87:18-19).

Əl-Üseymin «Lövhi-Məhfuz» haqqında yazır: «Allah – Müqəddəsdir – əvvəl o biliyi yada saldı, daha sonra isə xəbər verdi ki, o Yazıda, yəni «Lövhi-Məhfuz»da yazılmışdır (Quran, 22:70). Allahın elçisi dedi: «Allahın ilk əvvəl yaratdığı qələm olmuşdur. Sonra O ona əmr etdi: «Yaz!». Qələm soruşdu: «Ya Allah mən nə yazım?». Və o saat dirilik gününə qədər olacaq hər mövcud olanlar yazıldı» [213]. Əl-Üseyminin yazdığından belə çıxır ki, «Lövhi-Məhfuz»da olanlar Allahın iradəsi ilə birdən yazılmışdır. Buxari isə, Imran bin Hüsaynın sözlərinə əsasən bildirir ki, «Allahın elçisi demişdir: «(Əvvəl yalnız) Allah var idi və Ondan başqa heç nə yox idi, və onun taxtı su üzərində idi, və O (Kitabda) hər şeyi yazdı və O Göyləri və yeri yaratdı» [44; 3191]. Bu isə o deməkdir ki, Allah «dünya»nı yaratmazdan əvvəl, yaradacağı dünyanın tarixini yazmış və məhz sonra yaratmağa başlamışdır. Əhdi-Cədiddə Yəhyanın yazdığına görə isə: «Ilk əvvəl söz vardı, söz Allahda idi və söz Allah idi» [8; In.1:1]. Bu isə o deməkdir ki, Allah yaradılışa söz vasitəsi ilə başlamış, ritual və qurbanlar hesabına ilkin materiyanı idarə etməyi öyrənmiş və məhz bundan sonra dünyanın tarixini yazmışdır. 

Quran gizlədilmiş «Lövhi-Məhfuz»u sirli dağla, mistik evlə, ucaldılmış tavanla və qızdırılıb qaynadılmış daşqın dənizlə əlaqələrdirir: «And olsun o dağa, açılmış dəri üzərində yazılmış kitaba, və gələnləri olan evə, və ucaldılmış tavana, və qızdırılıb qaynadılmış daşqın dənizə ki, Sənin Allahının cəzaları enəcək, və Göylərin çalxalandığı, dağların hərəkətə gəldiyi o gün Onu uzaqlaşdıran olmayacaq» (Quran, 52:1-10). Bu isə o deməkdir ki, «Lövhi-Məhfuz» Allahla bağlı olan dağda gizlədilmişdir və məhz burada da dəniz daşmış, yəni Nuhun subasması olmuş və bilavasitə buradan tavan ucaldılmışdır, yəni Allah Göyü yerdən ayırıb, «Göy çadırı» qurmuşdur. Quranda «qorunan» rəmzi eyni zamanda Göylərə aid edilir ki, Allah burada: «Biz Göyləri qorunan tavan etdik» (Quran, 21:32) deməklə, Göyləri, yəni Göydə yaratdığı dünyanı qoruduğunu xüsusi nəzərə çatdırır. 

Gizlədilmiş kitabla bağlı oxşar hadisə mənbələrdə Kronos Allahına şamil edilir. Beros yazır ki, Kronos Allahı Babilin 10-cu şahı Ksisutrusa tapşırır ki, dünyanın yaranmasının başlanğıcından yazıb, Günəş şəhəri olan Sipparda, yerin altında gizlətsin və subasma zamanı xilas olmaq üçün gəmi düzəltsin. Subasmadan sonra isə Babilə gedib, adamlarla Sippar yazılarını çıxartsın [95; 70]. Ksisutrusun, subasma zamanı gəmidə xilas olması onun elə Nuhun obrazı olması deməkdir. Sippar yazılarının Babildə gizlədilməsi isə bu yazıların Babillə əlaqəsi olmasına işarədir. Belə çıxır ki, qeyd etdiyimiz Sippar yazıları elə «dünyanın» taleyini təyin edən «Lövhi-Məhfuz»dur və  Kronos Allahı da Amon Allahının obrazlarından biridir. Mövzudan kənara çıxıb qeyd etmək istərdik ki, orta əsr Bizans tarixçisi Ioann Malalaya görə Kron, Zevs və digər qədim yunan Allahları Allah yox, ilk Assuriya və fars çarlarıdırlar. Malalay bildirir ki, Zevs - Krit adasında, onun üçün tikilmiş xüsusi kilsədə basdırılmışdır və s. [3; 535, 538].

Quranda deyilir: «Biz yeri, Göyü və aralarındakını haqq ilə və müəyyən müddət üçün yaratdıq. Inamsızlar isə onları xəbərdar edənlərdən üz çevirirlər. Deyin görüm: «Allahdan başqa, nəyə çağırdığınızı görürsünüzmü? Göstərin görüm onlar yerdə nə yaratmışlar? Bəlkə onların da Göydə dəstələri var?… Allah odur ki, yeri, Göyü və onun arasında olanları altı günə yaratdı və taxtında bərqərar oldu… O öz əmrini Göydən yerə bölüşdürür, sonra da sizin saydıqlarınızdan min il qədər olan  müəyyən bir gündə Ona yüksəlir… Insanlar səndən qiyamət saatını soruşurlar. De ki: O haqda bilik ancaq Allahdadır və nə bilirsən, bəlkə də qiyamət yaxındadır… Bəyəm onlar görmədilərmi ki, Allah ilk dəfə yaratdığını yaradır, sonra isə onu təkrar edir; Həqiqətən bu Allah üçün asandır! De ki, «Yerdə bir gəzin və baxın, O yaratmağa başlamışdır; sonra Allah son yaranışı ucaldır. Həqiqətən Allah hər bir şeyə gücü çatandır!» (Quran, 46:2,3, 32:4, 33:63, 29:19).

Quranın bu yazılarından belə çıxır ki, «Lövhi-Məhfuz»a görə, Göydəki ruhlar dünyası müəyyən müddət üçün yaradılmışdır. Yəni göstərilən müddət bitəndən sonra, Allahın əmri ilə yerdə məhkəmə olacaq və bundan sonra Allah Göydəki ruhlar dünyasını yenisi ilə əvəz edəcək. Quranın «Yunus» surəsində isə yazılır: «Yaşadığımız yaxın həyat Göydən endirdiyimiz suya bənzər: yer üzündəki otların onunla qarışığından insan və heyvanlar qidalanarlar. Yer özünün parlaqlığını alıb bəzənəndə sakinləri elə hesab etdi ki, onlar onun sahibləridir. Gecənin bir anı və ya gündüz Bizim əmrimiz gəldi və Biz onları elə sıxdıq ki, sanki onlar dünən varlı deyildilər. Anlayan bir tayfa üçün Biz nişanələrimizi belə bölüşdürürük…» (Quran, 10:24). Bu isə o deməkdir ki, Allahın əmrinin, yəni Mehdinin gəlişi Göydən endirilən «dirilik suyu» ilə bağlıdır və bu su ilk əvvəl Nuhun subasması ilə bağlı yerə gətirilmişdirsə, ikinci dəfə bu su, insanların özlərini yerin sahibi sandıqları vaxt, yəni axirətdə endiriləcək və günahkarları cəzaladıracaq.

Beləliklə, aydınlaşdırdıq ki, Allah yerə su (dirilik suyu), yəni ilkin materiya gətirməzdən əvvəl dünyanın tarixini və insanların taleyini əvvəlcədən yazıb, «dirilik suyunun» içində, yəni ilkin materiyanın yerə axdığı bir evdə - ilk Allah evində bağlamışdır. Quranda bu fikir belə ifadə olunur: «Biz Göydən yerə qədərincə su göndərdik və onu yerdə yerləşdirdik və biz bunu ləvğ edə bilərik» (Quran, 23:18). Lakin ən maraqlısı isə dirilik suyu vasitəsilə bu yazıların həyata keçirilməsi prosesidir. Çünki zamanın mövcudsuzluğu şəraitində bu sistemin işləməsi mümkün deyildir. Bu prosesi başa düşmək üçün zaman və insan amilinə nəzər salaq.

Əflatun yazır: «Buna görə də O hərəkət edən əbədiyyətə bənzər bir şey yaratmaq fikrinə düşdü; Göyü düzəldəndə O, onunla birlikdə əbədilik üçün həmişə vahid olan və bir rəqəmdən digərinə hərəkət edən, bizim zaman adlandırdığımız əbədi obraz yaratmaq istədi. Axı, Göy yaranana qədər nə gündüz, nə gecə, nə ay, nə də il vardı, lakin O, Göy düzələndən sonra, onlar üçün yaranışı təşkil etdi...» [1; 37D, 38C, E]. Əhdi-Ətiqdə [8; Psal.73,12-17] bildirilir ki, Yəhva sularla vuruşduqdan sonra çoxbaşlı Leviafana qalib gəldi və gecə və gündüzü, Göy cisimlərini və ilin zamanını yaratdı. Quranda isə yazılır: «O, Günəşə işıq saçdıran, Ayı parlaq edən və ilin günlərini və hesablamaları sizin bilməniz üçün dayanacaqlara bölüşdürəndir. Allah bunları haq, hikmətlə yaratdı, nişanələri anlayan bir tayfa üçün bölüşdürdü» (Quran, 10:5).   

Digər tərəfdən, insanların taleyini asan idarə etmək üçün, Allah ayları və illəri bürclərə ayırır və ulduz cədvəli yaradır. Bu ulduz cədvəlindəki rəmzlərlə, «Sippar yazılarındakı» rəmzlərin uyğunlaşması ilə insanların taleyi əvvəlcədən müəyyənləşir. «Lövhi-Məhfuz»un digər adı «Kitab müəccəl», yəni «Vaxt müəyyən edən müqədəs yazı»dır. Bu isə o deməkdir ki, «Sippar yazıları», yəni Allahın əzəli yazısı - Allahın yaratdığı səbəb, yəni Onun əmridir. Onun bu səbəbi həyata keçirməsi isə Allahın Ilahi qüvvəsi, yəni ilkin materiyanın hərəkətə gətirilməsidir. Deməli, Allahın bu dünyada işinin əsas mahiyyəti, əzəldən yazdıqlarını həyata keçirməkdən ibarətdir.

Lakin bütün bunlardan əvvəl Allah, dünyanın 7200 ildən artıq tarixini yazıb Babildə gizlətmişdir. Rəmzlərlə yazılmış bu yazılara görə, yaranışdan 5514 il [8; Bıt.5:1-24] sonra Yenox obrazı (NX/anx- həyatverici enerji), yəni ilkin Ilahi işıq, nur yox olmalıdır. Apokrif yazı sayılan «Nikodimin Incilinə» görə də axirət yaranışdan 5500 il sonra baş verməlidir [214; 74-76]. Digər tərəfdən, yəhudi təqviminə görə, bu gün onlarda 5760-cı illərdir. Yəni Adəm məhz 5760 il bundan əvvəl yaradılmışdır. Belə çıxır ki, onların təqviminə görə, axirət təxminən 240 il bundan əvvəl baş vermişdir. Bu isə təbii ki, səhvdir, yəni axirət hələ olmamışdır. Bütün xronoloji cədvəllər də sübut edir ki, qədim yazıların, şahlıqlar tarixinin və mədəni abidələrin yaşı 5500 ildən artıq deyil. Prometey əfsanəsinə görə, dəqiq tarixi heç kəs bilmir. Bu Allahın yazmadığı yeganə sirrdir. Planetlərin fəzada duruşuna görə, elm-texnikanın inkişafı ilə bağlı, cəmiyyətin vəziyyəti və kataklizmalarla əlaqədar yazılara və s. görə, faktiki olaraq «torpaqların dəyişdirilməsi» vaxtı çatmışdır. Bu isə o deməkdir ki, məhz bu dövrdə, 5500 il bundan əvvəl yaradılmış ilkin ruhlar dünyasının sonu olmalıdır. 

Yazdıqlarımızdan belə çıxır ki, qeyd olunan müəyyən müddət bitəndən sonra, ilk yaranmış ruhlar dünyasının yerinə, yeni - Sahib əz-zəman Mehdinin, yəni Moşiax/Məsihin dünyası yaranmalıdır. Quranda bu fikir belə yazılır: «Həqiqətən, Isa Allah qarşısındı Adəm kimidir: O onu torpaqdan yaratdı və «Ol» dedi. O da həmən oldu… O gün torpaq başqa torpaqla əvəz olunacaqdır... O gün ki Biz, Göyü, kitablar üçün dəftər girər lülə kimi bükəcəyik; ilk yaratdığımız varlıq kimi, verdiyimiz sözə əməl edərək, yenidən yaradacağıq. Həqiqətən Biz bunları edəcəyik!» (Quran, 3:59, 14:48, 21:104). Deməli, Qurana görə insanların inamından asılı olmayaraq, o gün, Allahın yaratdığı Göydəki varlıqlar, əzəli yazıları həyata keçirəcəklər, yəni Göydə ikinci ruhlar dünyası – ikinci Adəm yaranacaq. 

Mehdi

Qurana görə, axirətdən əvvəl qədim yazıların həqiqi təfsirçisi, axırıncı dəfə insanların səhvlərini açacaq və onlara düz yolu göstərəcək və yalnız bundan sonra Allah hakimiyyəti Göydən yerə enəcək: «Sənin Rəbbin, məmləkətləri, nişanələrimizi oxuyan bir elçi göndərməzdən əvvəl məhv etməz… Onlar dedilər: «Qorxma, biz səni müdrik bir oğulla sevindirəcəyik!... …Məndən sizə bir yol göstərən gələndə, kim onun dalınca getsə, ona qorxu yoxdur və onlar qəmgin olmazlar… Allah insanla yalnız vəhylə və ya pərdə arxasında danışar və ya bir elçi göndərər və ona Öz iradəsi ilə ona istədiyini açar» (Quran, 28:59, 15:53, 2:34, 42:51). Bu o deməkdir ki, Allah məhz göndərdiyi öz elçisinə sirlərini açacaqdır.

Axirətdə gələn elçinin əsas nişanəsi onun Quranı tam bilməsi və onun əsil mənasının elmi izahını verməsi olacaqdır: «Bəli, bu (Quran) elm verilmişin sinəsində olan açıq nişanədir: yalnız zalımlar Bizim nişanələrimizi inkar edər!... Biz düşünən tayfa üçün onda açıq nişanə saxladıq!» (Quran, 29:49, 29:35). Deməli, gələn elçi özü Quran kitabının rəmzidir ki, orada yazılanların əsil mahiyyətini dərk edəcəkdir. Ümumiyyətlə isə nişanə deyəndə əsasən kitabın (elmin) verilməsi və qədim sirlərin həqiqi mənasının açılması başa düşülməlidir: «Ey Adəm oğulları! Sizin içinizdən Mənim ayətlərimi açan peyğəmbər gələndə, kim ki, qorxub yaxşı işlər görürdülər, onlar üçün qorxu yoxdur və onlar qəmgin olmayacaqlar!... Ey kitabı olanlar! Sizə, kitabda gizlətdiyinizin bir çoxuna izah verən və çoxlarının yanından keçdiyinizi açan Bizim elçimiz gəldi. Sizə Allahdan nur və açıq nişanələr gəldi… Ilkin insanları məhv etdikdən sonra Biz Musaya, insanlara açıq nişanə kimi, yol göstərən rəhbər və mərhəmət kimi, kitab verdik ki, bəlkə düz yola gələlər!... Əgər onlar səni yalançı saysalar, bil ki, ondan əvvəlkiləri də yalançı saymışdılar. Onlara, onların peyğəmbərləri də açıq  nişanələrlə və yazılarla, və ağlı nurlandıran kitabla gəlmişdi!... Kitab əhli səndən, onlara Göydən bir kitab endirməni istəyirlər. Halbuki, onlar Musadan bundan da böyüyünü istəmiş və: «Bizə Allahı aşkar göstər!» - demişlər. Və öz ədalətsizlikləri ucbatından onları ildırım vurmuşdu. Sonra onlar açıq-aşkar nişanələr gəldiyi halda buzovu götürdülər və Biz bunu bağışladıq və Musaya açıq hakimiyyət verdik» (Quran, 7:35, 5:15, 28:43, 35:25, 4:153). Belə çıxır ki, axirətdə gələn elçi də kitab yazıb, orada qədim sirlərin açmasını verməli və insanları dinin qaranlıq məqamlarıdan işıqlığa çıxarmalıdır. Qədim sirləri açan məhz bu Quran (axirətdə yazılacaq ikinci Quran) Allahın əsas nişanəsi hesab olunur: «Onlar dedilər: «Əgər ona sənin Rəbbindən bir nişanə göndərilsəydi!» De: «Nişanələr yalnız Allahdandır və mən isə yalnız açıq nəsihət verənəm!... O, öz quluna açıq nişanələr endirdi ki, sizi zülmətdən işıqlığa çıxarsın. Allah sizə mülayim və mərhəmətlidir!... Biz sənə kitabı göndərdik ki, sən insanları, onların Rəbbinin izni ilə zülmətdən işığa – yenilməz qüdrət sahibi, tərifə layiq olan Allahın yoluna gətirəsən!... Onlara Bizim açıq yazılmış nişanələrimiz oxunanda, Bizimlə görüşə inanmayanlar deyərlər: «Bundan ayrı bir Quran gətir və ya onu dəyişdir!». De: «Mən onu öz iradəmlə dəyişdirəcəyimi gözləmə». Mən yalnız, mənə gələn vəhylərin dalınca gedirəm. Allaha qarşı çıxsam, böyük günün cəzası da böyük olar!... Bu Quran Allahdandır, başqası tərəfindən uydurulmamışdır, lakin o bundan əvvəlkiləri təsdiq və o Kitabı ətraflı izah edəndir.  Onun aləmlərin Rəbbi tərəfindən nazil edilməsinə heç şübhə yoxdur!» (Quran, 29:50, 57:9, 14:1, 10:15, 10:37). Belə çıxır ki, axirətdə gələn peyğəmbərin yazacağı kitabla insanlar zülmətdən nura çıxacaqlar və bu günə qədər dərk olunmayan sirləri dərk edəcəklər. Allahın elçisinin, insanları nurlandıran çıraq rolunda olması Quranda belə qeyd olunur: «Ya peyğəmbər. Biz səni Allahın izni ilə haqqa bir şahid, müjdəçi və nəsihət verən və nurlu bir çıraq kimi göndərdik!... Səmada bürclər yaradan orada bir çıraq və nurla bir Ay əmələ gətirən nə qədər uludur!» (Quran, 33:45,46, 25:61). Eyni fikir xristian mətnlərində də axirətdə gəlməli olan Isa Məsihə, yəni Xristə aid edilir. Bu mətnlərdə Xrist də Günəş və işıq-nur  adlandırırlar: «Xristlə yaşa, və o səni xilas edəcək, çünki məhz o həqiqi işıq və həyatın Günəşidir. O Günəş kimi, bədənin gözünə nur vermək üçün çıxır, Xristos kimi hər bir ağılı və ürəyi işıqlandırır». Günəş-Xristin obrazı Origenə də tanışdır: «Xilaskar, «dünyanın nuru» [8; Matf.5:14] olmaqla, bədəni yox, bədənsiz ağılı maarifləndirir ki, bizlərdən hər birimiz Günəşin maarifləndirdiyi kimi digər dərk olunanları görək və s.» [34; 97].

Quran yazır: «Doğrudanmı onlar bunun (Quranın) izahından başqa da nə isə gözləyirlər? O gün ki, onun (Quranın) açıqlanması gələcək, onu yaddan çıxarmışlar deyəcək: Bizim Allahımızın elçiləri həqiqətlə gəlmişdi. Bizə havadarlıq edən havadar varmı? Və ya biz geri qaytarıla biləcəyikmi ki, etdiyimizin başqasını edək?... Ey Rəbbim, onların içərisindən sənin rəmzlərini oxuyan bir peyğəmbər göndər ki, Kitabı və hikməti onlara öyrətsin… Həmçinin sizə öz aranızdan rəmzlərimizi oxuyan, sizi təmizləyən, sizə kitab və hikmət öyrədən və bildiklərini başa salan bir elçi göndərdik… (Elçi deyəcək:) Mən sizə mənim Allahımdan göndərişlər çatdırıram və sizə məsləhətlər verirəm: Mən Allahdan sizin bilmədiklərini bilirəm!» (Quran, 7:53, 2:129, 2:151, 7:62). Quranın bu ayələrindən isə məlum olur ki, axirətdə gələn elçinin əsas işi bilavasitə əvvəl yazılmış Qurana izah verməkdir və ondan başqa şey gözlənilməməlidir. Quran yazır: «Onlar haqqındakı hekayələrdə ağıl sahibləri üçün ibrətlər var: bu (Quran) uydurma bir şey deyildir, ancaq ondan əvvəl göndərilənlərin həqiqət olduğunu təsdiq etmək, hər şeyə izah vermək üçündür, iman gətirən tayfa üçün hidayət və mərhəmətdir!... Onlar, elmini qavraya bilmədiklərini və yozumu onlara heç gəlməmiş bir şeyi yalan hesab etdilər. Onlardan əvvəlkilər də yalan hesab etmişdilər. Bir gör zalımların axırı necə oldu!». «Həqiqətən, bu Quran Israil oğullarına, onların fikir ayrılığına səbəb olan bir çox şeyləri rəvayət edir. Və həqiqətən o, əldə rəhbər və möminlər üçün rəhmətdir (mərhəmət)!» (Quran, 12:111, 10:39, 27:76,77).

Qədim mənbələrdə nişanələrimizi oxuyan elçi deyəndə, dünyanın yaranışından sonrakı dövrdə, Allahın insanları dünyaya səpələməzdən əvvəl yaratdığı xüsusi «anlayan tayfa» - ağıl sahibləri olan bilicilər nəsli (iman gətirən tayfa) nəzərdə tutulur. Qurana görə, Allah peyğəmbərləri, insanlar arasındakı anlaşılmazlıqları aradan qaldırmaq üçün göndərmiş və onlar haqq kitabı endirəndən sonra onlar ayrılmışdılar. Digər yerdə isə Quran bildirir ki, «Biz onlara iş barəsində açıq nişanələr verdik: lakin onlara elm gələndən sonra, həsəd üzündən dağılışdılar. Həqiqətən, sənin Allahın məhkəmə günü, onların fikir ayrılığı ilə məsələləri həll edəcək!» (Quran, 45:17). Deməli, haqq kitabı insanların dağılışmasında əvvəl, yəni onlara peyğəmbərlər, elçilər nəsli veriləndən və bilik gələndən sonra dağılışmışlar. Qurana görə, Israil oğullarının fikir ayrılığına səbəb olan bir çox şeyləri məhz axirətdə gələn Quran açmalıdır.

Bilicilər nəsli ilə bağlı Quran yazır: «Onların hamısı eyni deyildir – kitab verilənlərin aralarında möhkəm cəmiyyət də vardır: onlar Allahın rəmzlərini gecə vaxtlarında səcdə edib oxuyurlar (Quran, 3:113). Allahın rəmzlərini gecə vaxtlarında oxunması deyəndə, burada «gecə gələn», yəni Mehdi obrazının bu möhkəm cəmiyyətdən olması mənasındadır. Quran yazır: «Insanlar bir ümmət idilər. Allah müjdəçiləri və xəbərçiləri peyğəmbər olaraq göndərdi və onlarla, insanlar arasındakı anlaşılmazlıqları aradan qaldırmaq üçün haqq kitabı endirdi və ondan onlar ayrıldılar… Biz peyğəmbərləri yalnız müjdəçi və (rəmz) yozanlar kimi göndəririk. Kafirlər isə yalnız haqqı batil yalana çıxarmaq üçün mübahisə edirlər. Onlar Bizim nişanələrimizi və onlara yozulanları istehza ilə qəbul edirlər!... Biz o göndərilən peyğəmbərləri müjdəçi və xəbərçilər kimi göndəririk: kim iman gətirib yaxşı işlər görsə, onun üçün qorxu olmayacaq və onlar qəmgin olmayacaqlar!» (Quran, 2:213, 18:56, 6:48). Əflatun da özünün «Timey» əsərində bu haqda xüsusi qeyd edir ki: «Bizi yaratmış Allahlar, vəsiyyətə uyğun ən Kamil Insan növü yaratmaqı yaddan çıxartmamışdılar. Və bunu həyata keçirərkən onlar, bizim canlıların ən kiçik hissəciyini də həqiqətə uyğunlaşdırmağa çalışdılar və ona görə də onda «gələcəyi görmə»ni təsis etdilər… Və buradan da belə bir adət əmələ gəldi ki, Allahla bağlı «gələcəyi görmələrə», yalnız bu iş üçün ayrılmış «baxıcılar» nəsli, «anlayan tayfa» hökm verə bilər. Düzdür, bəzən onların özlərini də peyğəmbər adlandırırlar, bu isə yalnız bilməməkdən irəli gəlir. Çünki onlar yalnız sirli görmələri və [rəmzi] dili yozurlar və buna görə də həqiqət naminə onları peyğəmbər yox, gələcəyi görənlərin təfsir verəni, şərhçi adlandırmaq lazımdır» [1; 71E, 72B]. Əflatunun yazmasından belə çıxır ki, Allahla bağlı məlumatları, yalnız bu iş üçün xüsusi yaradılmış tayfa verə bilər. Çünki məhz onlarda Allah gələcəyi görməni və Allahla əlaqəni təsis etmişdir. Peyğəmbər deyəndə də məhz bu nəsildən olan rəmz oxuyanlar başa düşülməlidir.

Ərəb rəvayətlərinə görə, dəstə halında yaşayan xəbərdarlar nəsli olan «anlayan tayfa», ayrı oazisdə Süleyman peyğəmbərin mistik biliyini qorumuş və onu çox gizlində saxlamışdır. Mistik sözləri, rəmzləri və ovsunları bilən maqlar isə nəhəng mağaralarda sonsuz xəzinə toplamış və bütün dünyanı idarə edən mistik elitaya, yəni ali təbəqəyə çevrilmişlər [56; 99]. Əgər nəzərə alsaq ki, yazdığımız kimi, xəbərdarlar nəsli iki dəniz arasında olan Bərzaxda yaşayırlar, razılaşarıq ki, müqəddəslər nəsli olan ali təbəqənin yaşadığı yer də bilavasitə Midiya ərazisində yerləşir.

Digər tərəfdən, Qurana görə, göndərilən elçi mələk nəsildəndir ki, Allah onu insan simasında göndərmişdir: «Allah elçiləri mələklərdən və insanlardan seçir. Həqiqətən Allah eşidən və biləndir!... O sizə mərhəmət bəxş edəndir, və onun mələkləri sizi qaranlıqdan nura çıxarandır. O iman gətirənlərə qarşı rəhmlidir!... Əgər biz sənə papirus üzərində yazılmış bir kitab göndərsəydik və onlar ona əllərini də toxundursaydılar, iman gətirməyənlər deyərdilər: «Bu açıq-aydın sehirdir!». Və onlar dedilər: «Əgər ona bir mələk endirilsəydi!». Əgər Biz mələk göndərsəydik, iş bitmiş olardı və sonra onlara möhlət verilməzdi». Əgər Biz onu mələk etsəydik, yenə də onu yerə insan simasında göndərərdik və onları düşdükləri şübhəyə bir də salardıq… Bu necə peyğəmbərdir?  O yemək yeyir və bazara gedir. Əgər ona bir mələk göndərilsəydi, o da onunla xətib olardı!» (Quran, 22:75, 33:43, 6:7-9, 25:7). 

Quranda yazılanlardan belə çıxır ki, axirətqabağı gələn şərhçi deyəcək: «Mən müjdəçilərin ilkini deyiləm və sizin və mənim başıma nə gələcəyini bilmirəm.  Mən yalnız, mənə çatdırılanları yerinə yetirirəm; mən yalnız açıq nəsihət verənəm…  Mən yalnız nəsihət verənəm və o qüdrətli, vahid Allahdan başqa Allah yoxdur…  Mənim böyük yaradılış – onların mübahisələri haqqında bir bilgim yox idi. Mən, açıq öyüd, nəsihət verən olduğumdan başqa bir şey kəşf etmədim…  Bilik Allahdadır, mən – yalnız fikirlərini açıq izah edən nəsihət verənəm»… Mən Sizə demirəm ki, Allahın xəzinələri məndədir, gizli sirləri də bilmirəm və demirəm ki, mən mələyəm. Mən yalnız mənə açılanları bildirirəm. Kor ilə görən birdirmi? Heç fikirləşmisinizmi… Mən sizə mənim Allahımın naməsini verirəm: mən sizin üçün doğru məsləhətçiyəm… Ey insanlar! Mən sizin üçün açıq bir xəbərçiyəm!... Ey mənim xalqım! Mən axmaq deyiləm və mən yalnız aləmlərin Rəbbi tərəfindən göndərilmiş bir peyğəmbərəm!... Əgər Allah istəsəydi, mən onu sizə oxumazdım və O sizə onun haqqında bilgi verməzdi. Mən buna qədər bütün ömrüm boyu sizin aranızda yaşamışam. Məgər siz başa düşmürsünüz?... Əgər doğru deyirsinizsə, Allahdan, onlardan daha düzgün yol göstərən kitab gətirin – mən onun ardınca gedəcəyəm!... Şahidlikdə nə daha böyükdür? Mənimlə sizin aramızda Allah şahiddir. Bu Quran mənim üçün açılmışdır ki, onunla sizi və onun çatdığı hər kəsi xəbərdarlıq edim. Məgər siz Allahla yanaşı başqa Allahın olduğuna şahidlik edirsiniz?» De ki: «Mən şahidlik etmirəm». De ki: «Axı bu bir Allahdır, və mən, sizin ona şərik qoşduğunuzdan uzağam… Allahdan başqa nəyə çağırdığınızı görürsünüzmü? Göstər görüm onlar yerdə nə yaratmışlar, bəlkə onların Göydə bir şərikliyi var? Əgər doğru deyirsinizsə, bundan əvvəl endirilmiş bir kitab göstərin və ya bir elm qalığı gətirin!» (Quran, 46:9, 38:65,69,70, 67:26, 6:50, 7:68, 22:49, 7:67, 10:16, 28:49, 6:19, 46:4). 

Lakin insanlar açıq-aşkar nişanalari görəndə belə üz döndərəcək, özlərini bilməməzliyə vuracaqlar: «Insanların haqq-hesab vaxtı yaxınlaşdı, onlar isə qəflət içindədirlər və üz döndərirlər… Ürəkləri qəflət içində olan o haqsızlar gizli pıçıldaşırdılar: «Məgər o bizim kimi, adi insan deyildirmi? Gözünün görə-görə sehrəmi uyursunuz?... Murdarlıq odur ki, onlar, Allahın öz qullarından istədiyinə lütf etməsinə həsəd aparıb, vicdanlarını satdılar və Allahın göndərdiyinə inanmadılar. Buna görə də Allahın qəzəbinin üzərinə bir qəzəb də qazandılar. Kafirləri çox alçaldıcı bir əzab gözləyir… Onlara haqq olan gəldiyi zaman onu yalan sandılar. Onların ələ saldıqları haqqında xəbər gələcək… «Allah insana heç bir şey endirməmişdir» deyəndə onlar Allahı lazımınca qiymətləndirmədilər. De: «Musanın insanlara gətirdiyi nur və təlimat kitabını kim nazil etmişdir?, hansını ki siz papirus üzərinə yazıb açırsınız və bir çoxunu gizlədirsiniz? Bununla belə, sizə, nə özünüzün, nə də atalarınızın bilmədikləri öyrədilir». «Allah!» de, sonra onları burax qoy qaldıqları bataqlıqda oynaya-oynaya qalsınlar… Onlardan ona iman gətirən də oldu və ondan dönən də oldu. Cəhənnəm odu kifayət qədərdir» (Quran, 21:1,3, 2:90, 6:5, 6:91, 4:55).

Quran yazır ki, axirət qabağı Allah tərəfindən nişanlanmış şərhçi xalqı düz yola çağıracaq, lakin çoxları ona inanmayacaq: «Bəli! Onlara özlərindən peyğəmbər gələndə çox təəcüb etdilər və kafirlər dedilər: «Bu – möcüzəli bir şeydir!... Onlar səni görəndə, onlar sənə lağ edirdilər: «Budurmu Allahı göndərdiyi? Əgər ki biz möhkəm dayanmasaydıq, o az qala bizi Allahımızdan döndərəcəkdi». Onlar cəzanı görəndən sonra kimin daha çox azdığını biləcəklər!…  Onlar dedilər: «Nə qədər ki sən yerdən çeşmə çıxarmamısan, və ya nə qədər ki sənin Xurma ağacı və üzümlüyü olan bağın olmayacaq və sən onların arasında arx çəkməmisən, və ya iddia etdiyin kimi Göyü parça-parça edib üstümüzə endirməyincə və ya Allahla birlikdə gəlməyincə və mələkləri də gətirməyincə,  və yaxud qızıldan bir evin olmayınca və ya sən Göyə qalxmayınca biz sənə inanmayacağıq. Biz sənin, oxuyacağımız Göydən kitab endirməyincə, sənin Göyə qalxmağına da inanmayacağıq». De: «Mənim Rəbbimin şanı ucadır! Mən sadəcə bəşər olan peyğəmbərəm! … Biz sənin Göyə çıxmağına da inanmayacağıq, nə qədər ki sən bizim oxuyacağımız kitabı Göydən bizə endirməyəcəksən… Onlar deyirlər: «Bəli bizə nəsihət verən gəlmişdi, lakin biz onu yalançı adlandırdıq və dedik: «Allah heç nə göndərmir, siz ancaq böyük yanlışlıqdasınız» (Quran, 50:2, 25:41-42, 17:90-93, 67:9). Quranın bu ayələrindən məlum olur ki, gələn elçi yerdən dirilik bulağı çıxarmalı, yəni Bərzax sərhəddində yerləşən Zəmzəm suyunun həqiqi yerini göstərməli, burada qızıldan olan ilk məscidi açmalı və Allahın cənnət bağını ona bağışlamasını sübut etməlidir. Öləndən sonra isə Göylərə qalxan elçinin ruhu, Allahla və Göydəki səf-səf duran və «Əzrail» adlandırılan türk ordusu ilə birlikdə gəlməli və yerdə məhkəmə qurmalıdır.

Quranın yazdığından belə çıxır ki, insanlar elçinin gətirdiyi kitabı oxuyandan sonra da, yəni onun sübutunu görəndən sonra da iman gətirməyəcəklər: «Ey iman edənlər! Allaha və onun elçisinə, Onun öz peyğəmbərinə endirdiyi kitaba və ondan əvvəl nazil etdiyi kitaba da iman gətirin! Allaha, Onun mələklərinə, peyğəmbərlərinə və axirət gününə inanmayan kimsə yəqin ki, çox böyük yanlışlıqdadır…. Sizin yanınızdakının təsdiqi kimi göndərdiyimə iman gətirin. Onu inkar edənlərdən əvvəlinciləri olmayın. Mənim ayələrimi ucuz satmayın və ancaq məndən qorxun… Yanındakını təsdiq etmək üçün onlara Allah tərəfindən biri gələndə: halbuki əvvəllər imansızlara qələbə çalmaq üçün yalvarırdılar, bildikləri gələndə isə onlar ona inanmadılar. Allah kafirlərə lənət etsin… Bəli, onlara haqq (peyğəmbər) gələndə onu yalan saydılar: və onlar çaxnaşma içindədirlər!... Onlar əvvəl də qarışıqlığa can atırdılar və sənin üçün işləri alt-üst edirdilər və nəhayət həqiqət gəldi və Allahın əmri zahir oldu» (Quran, 4:136, 2:41, 2:89, 50:5, 9:48). Iman etməyənlərin əməllərini görən Allah onlara açıq bildirir ki, istənilən halda axirət yurdu onun elçisinin olacaqdır və heç kəs vəd edilmiş axirətin qarşısını almaq qüdrətində deyildir: «Və bilin ki, Allahın elçisi sizin aranızdadır: əgər o çox şeylərdə sizə qulaq assaydı, siz əzab çəkərdiniz!… Doğrudanmı onlar düşünmədilər ki, onların yoldaşında heç bir məcnunluq (cinli) vəziyyəti yoxdur. O yalnız açıq xəbər verəndir!... Həqiqət, sizə vəd edilən yetişəcəkdir və siz onun qarşısını ala bilməzsiniz»! De: «Ey mənim xalqım! Imkanınız yetəni edin, Mən də edirəm, axirət yurdunun kimə qismət olacağını siz sonra biləcəksiniz. Həqiqətən kafirlər xoşbəxt olmayacaqlar… Kimə istəyirsiniz, sitayiş edin! De: «Həqiqətən, əsl ziyan çəkənlər qiyamət günü özlərini və ailələrini ziyana uğradanlardır». Açıq-aşkar ziyan budur!». (Quran, 49:7, 7:184, 6:134,135, 39:15).

Xalqın onu qəbul etmədiyini görən şərhçi Allaha şikayətlənib deyəcək: «Ey Rəbbim, xalqım bu Quranı cəfəngiyyat kimi qəbul etdi… Yer üzündəkilərin çoxuna qulaq assan, onlar səni Allah yolundan çəkindirərlər. Onlar yalnız təsəvvürlərinin ardınca gedir və səhv düşünürlər… O kafirlər ki, dini oyun və əyləncəyə çevirmişlər və yaxın həyat onları aldatdı: onlar bu gün ilə görüşü və Bizim nişanələri inkar etdikləri kimi, bu gün də Biz onları unudacağıq… Bəli onlar o gələni də yalan saydılar  və biz də o yalan sayanlar üçün od hazırladıq… Həqiqətən kim ki Bizim nişanələrimizi yalan sayırdı və özünü ondan üstün tutdu, Göyün qapıları onların üzünə açılmayacaq və onlar dəvənin iynə gözündən keçmədiyi kimi, cənnətə keçməyəcəklər. Biz onları belə cəzalandıracağıq» (Quran, 25:30, 6:116, 7:51, 25:11, 7:40).  

 Nişanələrlə əlaqədar Quran yazır: «Rəbbinizdən Sizə həqiqi nişanələr gəldi. Kim gözünü açarsa, özü üçün, kim korluq edərsə o da öz ziyanınadır. Mən sizin üçün gözətçiniz deyiləm…  Rəbbinin bizə əlamətləri gəldiyi gün, əvvəldən iman etməmişlərə və ya imanından bir xeyir görməmişlərə o günkü imanı köməklik etməz. De ki: «Gözəyin, biz də gözləyirik» (Quran, 6:104, 6:158). Burada «kim gözünü açarsa» deyəndə həm axirətdə gələn Mehdinin daxili (bəsirə) gözünün açılışı və həm də insanların Allahı dərk etməyə çalışması nəzərdə tutulur. Qeyd edək ki, Allahın 99 şərəfli adlarından biri də Bəsir (görən) olmuşdur. 

Əl-Əşari, Allahın dediyi: «Bəzilərinin o gün üzləri nur saçacaq və Allahı seyr edəcək» kəlamına izah verərək bildirir ki, o gün bəziləri Allahı ürəyinin gözü ilə (bəsirə) görəcəksə, digərləri Onu adi gözlə də görə biləcək [21; 3]. Digər bir hədisə görə də insanlar peyğəmbərdən, Məhkəmə günü Allahı seyr etməyin mümkün olmasını soruşanda, O dedi: «Məgər siz şübhə edirsiniz ki, bədrlənmiş Ayı aydın gecədə görə bilməyəcəksiniz? Şübhə edirsiniz ki, aydın gündüzdə, Göydə bulud olmadıqda Günəşi görə bilməyəcəksiniz?. Təbii ki, siz ölülərin dirildiyi gündə Allahı görəcəksiniz [35; 151]. Bu isə o deməkdir ki, axirətdə Allahın gəlişini adi gözlə görmək mümkün olacaq və s. 

Tövrata görə, nişanələrinin, əlamətlərinin əsası - Musanın əl ağacının ilana dönməsi və bu ilanın, sehrkarların yaratdığı digər ilanları yeməsidir. Quran yazır: «[Allah dedi:]… Əl ağacını at! «Musa onun ilan kimi hərəkət etdiyini görəndə dönüb qaçdı və geri baxmadı. «Ey Musa, yaxın gəl və qorxma – sən qorunanlardansan». Əlini qoltuğundan çıxart, o ağappaq olacaq və qorxmadan qolunu bədəninə sıx. Bax, bu iki sübut sənin Allahından firona və onun adamları üçündür. Çünki onlar pozğun xalqdırlar» (Quran, 28:31,32). Musanın əl ağacının ilana dönməsi, onun əlində müdrikliyin ən ali məqamı olan Allah elminin olmasıdır. Bildiyimiz kimi, ilan Yer kürəsində yeganə varlıqdır ki, ruhları görür, gələcəkdə olacaqları əvvəlcədən bilir və s. Məhz buna görə də qədim fironlar (pirlər) ilanı müdriklik rəmzi kimi qəbul etmiş və onun kiçik fiqurunu taclarında yerləşdirmişdilər. Bu ilanın digər ilanları yeməsi isə Musanın elminin, yəni dininin, digər dinlərdən üstünlüyü, digər dinlərin bu dininin hissələri olması mənasındadır. Bu isə ona işarədir ki, Musanın Allahın yaratdıqları haqqındakı biliyi çox dərindir. Əhdi-Ətiqə görə, bunun səbəbi odur ki, O [şərhçi], dünyanın yarandığı vaxt yaradılmışdır və onun günlərinin sayı (yaşı) çox böyükdür [8; Iov.38:20-21]. Biz, «dünyanın» yaradılışının dördüncü günü, Allahın iki nursaçan - Böyük nursaçan (Günəş) gündüz və kiçik nursaçan (Ay) isə axşam idarə etmək üçün yaratmasını qeyd etdik. Burada Mehdinin obrazı məhz axşam, yəni axirətdən sonrakı dövr yaradılmışdır. Bu isə o deməkdir ki, Musanın biliyinin dərinliyi, onun, dünyanın yaranmasında - «vəhdət əl-şühud», yəni şahid rəmzində – «ağıl» obrazında iştirak etməsinə görədir.

Mövzudan kənara çıxıb qeyd edək ki, Quranda da Mehdinin gəlişi Ay rəmzi ilə də qeyd olunur: «O gələnin vaxtı yaxınlaşdı və Ay parçalandı. Lakin onlar nişanələri görür və ondan üz döndərib deyərlər: «Bu uzun müddət sürən bir sehirdir» (Quran, 54:1,2). Hədislərin birinə görə, Anas da hesab edir ki, məkkəlilər peyğəmbərdən möcüzə göstərməyi tələb edəndə, o Ayı iki yerə bölmüşdü [35; 156]. Abd Allah da xəbər verir ki, peyğəmbərin zamanında Ay iki yerə bölündü. Peyğəmbər dedi: «Indi şəhadət verin». Və Ayın bir hissəsi təpənin bir yamacında, digəri isə üzbəüz əmələ gəldi [35; 155]. Islam ənənəsi Ayın parçalanmasını Məhəmməd peyğəmbərin möcüzələrinə aid edir. Biz yuxarıda bildirdik ki, mənbələdəki böyük nursaçan Amon-Ra Allahı, onun yerinə gələn isə Ay rəmzli kiçik nursaçan isə Amon-Ranın oğlu - Mehdi olmalıdır.  Qurana görə də Günəş - çıraq, Ay isə onun işığı rəmzindədir: «Xoşbəxt odur ki, Göydə bürclər yaratdı və orada çıraq və parlayan Ay düzəltdi… Allah Göyü cərgə ilə düzəltdi və Günəşi çıraq, Ayı isə işıq kimi yaratdı» (Quran, 26:61, 71:14-15). Deməli, Ayın parçalanması deyəndə, axirətdə, Göydə rəmzi ikinci Günəşin (Ayın) əmələ gəlməsi başa düşülməlidir ki, bu zaman Amon Allahının ruhu olan Günəşlə, Mehdinin ruhu mənasında olan Ay birləşəcəkdir. 

Mövzuya qayıdıb bildiririk ki, Musanın ilanının, digər ilanları yeməsi - Musanın elminin bütün elmləri əsası, bütün elmlərin (dinlərin) isə onun bir hissəsi olması və məhz Musanın dindən törəməsi mənasını verir. Ibn Ərəbi bu rəmzi Məhəmməd peyğəmbərə aid edir: «Bəziləri bilərəkdən cahil söhbəti aparır: «Biz onlara (bütlərə) yalnız ona görə səcdə edirik ki, o bizi Allaha yaxınlaşdırır» (Quran, 39:3), və hətta dedilər: «Doğrudanmı o (Məhəmməd peyğəmbər – F. G. B.) bu Allahları bir Allaha çevirir? Həqiqətən bu möcüzəli işdir!» (Quran, 38:5). Onlar onu inkar etmirdilər, sadəcə, işin bu cür gedişatına təəcübləndilər, ona görə ki, onlar onun formalarının müxtəlifliyinə inanıb onları Ilahi ilə əlaqələndirirdilər. Budur elçi gəldi və onları bir olan Allaha, məlum olana, lakin şahidlik etməyənə çağırdı: onlar isə özləri şahid oldular ki, deyəndə ki, «Biz onlara yalnız ona görə səcdə edirik ki, onlar bizi Tanrımıza yaxınlaşdırır», ona etiqad etdilər. Çünki bilirdilər ki, formalar daşların mənasıdır. Ona görə də onun sözləri olan - «de: onlara ad verin görək» (Yoxsa Allahı yerdə bilmədiyi bir şeyi göstərirsiniz Quran 13:33) sözləri onlara qarşı sübut idi: onlar onu, öz adlarından başqa bir adla çağıra bilmədilər» [15; 24]. Buradan belə çıxır ki, Məhəmməd peyğəmbər də bütün dinlərin bir dindən törəməsini, yəni Allahı bir olmasını təbliğ etmişdir ki, insanlar, peyğəmbərin öz içərilərindən gəlməsinə təəcüb etmiş, kafirlər isə onu «sehrbaz, yalançı» adlandırmışlar (Quran, 38:4). 

Əşari Məhəmməd peyğəmbər haqqında yazır: «Allah öz elçisi vasitəsilə bizə qanunları və göstərişləri öyrətdi, bizə icazə verilənləri və qadağan olunanları anlatdı, bizə müsəlman şəriətini izah etdi. Məhz bunun hesabına qarşımızdakı qaranlıq çəkildi, şübhələr yox oldu, naməlumluq pərdəsi açıldı və biz açıq həqiqəti anladıq. O bizə böyük yazı gətirdi ki, Allah onun haqqında demişdir: «Ona yalan heç bir tərəfdən toxunmayacaq, o Müdrik, Tərifəlayiq tərəfindən göndərilmişdir». Onda, əvvəlki nəslin bilikləri olacaq və onun hesabına qanun və din təkmilləşmişdir. O özlüyündə Allaha birbaşa yol və onun qırılmaz kəndiridir. Kim ki ondan tutacaq, xilas olacaq, hər kim ki ondan imtina edəcək, yanlış yolda olacaq və cəhalətdə olacaq. Bu yazıda Allah insanları çağırır ki, öz elçisinin sünnəsindən bərk yapışsınlar, ona salam olsun. Böyük və qüdrətli Allah demişdir: «Elçinin verdiyi şeyi götürün və onun qadağan etdiyindən uzaq olun». Böyük və qüdrətli Allah eyni zamanda demişdir: «Qoy onun iradəsinin əksinə gedənlər, yolundan azma və ya əzablı cəzadan özlərini qorusunlar [21]. Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, Məhəmməd peyğəmbər Allah haqqındakı elmin əsaslarını açıb göstərəcək, sirlərin üstündən pərdəni qaldıracaq və insanlara bu sirləri başa salacaq. Qəzali isə yazır ki, Allahın xəzinəsi olan səadət kimyası peyğəmbərlərin ürəyidir və kim ki, onu başqa yerdə axtarır, axirət günü: «Biz səndən örtüyü götürdük və sən bu gün iti görürsən» deyimini eşidəndə məyus olacaq və heç nə ilə qalacaq. Allah yerə 124 min peyğəmbər göndərmişdir ki, onlar insanlara bu kimyanın göstərişlərini və ürəkdəki aşağı keyfiyyətləri nəfsi saxlamaqla təmizləməyi öyrətsinlər» [47; giriş]. Buradan belə çıxır ki, Allah ilk əvvəl peyğəmbərin ürəyindən pərdəni götürmüş və o hər şeyi dərk etmiş, sonra isə öz kitabı vasitəsi ilə sirləri insanlara açmışdır. Bu elmi ilk dərk edənlər də 124 min ilkin insanlar olmuşlar ki, biz bu qam ərləri haqqında yazdıq.

Digər tərəfdən, Əşari Məhəmməd peyğəmbəri - Allaha birbaşa yol və Allahla bağlı olan kəndir mənasında göstərir: «Onda əvvəlki nəslin bilikləri olacaq və onun hesabına qanun və din təkmilləşmişdir. O özlüyündə Allaha birbaşa yol və onun qırılmaz kəndiridir. Kim ki, ondan tutacaq, xilas olacaq, hər kim ki ondan imtina edəcək, yanlış yolda olacaq və cəhalətdə olacaq». 

Biz yuxarıda qədim Misir mətnlərindən sitat gətirib yazdıq ki, yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Qulaq asın, ey Iunu-dakı nur, ey Xeraxa əhli, Xa Allahı doğulmuşdur: onun kəndiri toxunmuşdur: silah - hansı ilə ki, o özünə yol açır, onun əlində möhkəm sıxılmışdır» və s. Burada, kəndirin toxunması, hindlilərin Şvetaşvatara upanişada əsərindəki Atmanın  (Amon Atanın) «bir birinin ardınca saysız torlarını qurması və bu sahədə onları çəkməsi» mənasında Allahın yaratdıqlarını idarə etməsi deməkdir. Quranda da kəndir məhz bu mənada işlədilir: «Hamılıqla Allahın kəndirindən tutun və ayrılmayın və Allahın rəhmini yada salın ki, siz düşmən ikən, o sizin ürəklərini yaxınlaşdırdı və siz onun hesabına qardaş oldunuz… Onlara, harada olursa-olsunlar, nifrət damğası vurulmuşdur. Yalnız Allahın kəndirindən və ya insanların kəndirindən tutmaqla xilas ola bilərlər. Onlar Allahın qəzəbinə altındadırlar və miskinliyə düçar olmuşlar. Ona görə ki, onlar Allahın nişanələrinə inanmadılar və haqsız olaraq, peyğəmbərləri öldürmüşlər. Bunun səbəbi də odur ki, onlar Allahı eşitməmiş və cinayətkar olmuşlar» (Quran, 3:103,113). 

Qədim Misir yazıların birində Osiris Un-Neferə həsr olunmuş mətndə deyilir: «Osiris Un-Neferə, Abtu-nun böyük Allahına, əbədilik şahına, sonsuzluq hökmdarına, hansına ki, million illər tabedir - eşq olsun. Şimal və Cənub taxtlarının şahı, böyük ağ tac ilə mükafatlandırılmış Qeb, Erpat tərəfindən hamilə qalmış, Nut bətninin böyük oğlu: Allahların və insanların şahı kimi, o əl ağacı, qamçı, və öz Ilahi atasının böyüklüyünü aldı. Qoy sənin Amenti dağında dincələn ürəyin məmnunluqla dolsun, çünki sənin oğlun Qor atasının taxtında oturdu. Sən Tattunun tac qoyulmuş şahısan və Abtunun hakimisən. Sənin hesabına dünya yaşıllıqla tam örtülmüşdür və Neb-er-çerin qüdrətini görəndə şənlənir. O indiki və gələcək təntənəli mərasinin başında gedir və onun adı «Ta-xer-sta-nef»dir: o gedir və öz dalınca Maatı dartır, və onun adı «Seker»dir (sek – çəkmək, seker-«sarkofaqda uzanmış» mənalarında), onun gücü nəhəngdir və sərhəd bilmir və onun adı «Osiris»dir: o əbədi mövcuddur və əsrlər boyu mövcud olacaq, və onun adı Un-neferdir»: Şahlar şahı səni salamlayıram, hökmdarlar hökmdarı, şahzadələr şahzadəsi, hansı-ki Nut bətnindən çıxandan sonra dünyanı və Akert şahlığını idarə edir. Sənin bədənin parıldayan metaldandır, sənin başın Göy mavisidir və sənin ətrafında firuzəvi nur vardır. Ey milyon illərin An Allahı, sənin bədənin hər yerdə və hər şeydədir, Ta-Cesert-dəki (ölüm şahlığı) siman gözəldir, sənin iradənlə Ani-nin yazarı Osirisin oxşarı Ka – Göydə şöhrət, yerdə qüdrət, və yeraltı şahlıqda zəfər qazansın və mən Tattuya diri ruh kimi üzüm və Abtuya Bennu quşu kimi ucalım, və mən maneəsiz yeraltı dünyanın hakimlərinin dirəklərinin yanından istənilən tərəfə keçim. Qoy mənə  sərinlik evində çörək verilsin və Iunuda (Geliopol) yeməli şeylər hədiyyə edilsin və Sexet-Aaruda buğda və arpa sahələri olan bağat verilsin [18; 325-327]. Bütövlükdə rəmzlərdən ibarət olan bu mətndə Allahın «indiki və gələcəkdəki təntənəli mərasimin başında getməsi» və öz dalınca Maatı dartması, Allahın tənətənəli mərasim kimi göstərdiyi Atum Allahının yaranması və onu minillər boyu idarə etməsi mənasındır.

Əhdi-Ətiqə görə, Skiniya/Sakin, yəni Allahın mövcudluğu ilə bağlı olan tir, dirək, kəndir və bütün xarici qurğular Meraritlərə, yəni mar, midiyalılara etibar edirlmişdir. Ibn Ərəbi kəndir rəmzini Musa peyğəmbərlə bağlı sehirbazlara aid edir: «Beləcə, Musanın sübutu fironun əsa, ilan və kəndir formasındakı sübutundan üstün oldu – sehirbazlarda kəndir idi, Musada isə kəndir yox idi. Kəndir - qum təpəsidir (ərəb dilində «qum təpələri» sözü hərfi mənada «qum kəndiri» mənasını da verir) [15; 25]. Quranda «qumsal təpə» deyəndə bilavasitə Əhqaf rəmzi nəzərdə tutulur ki, sufizmdə bu rəmz Qaf mənasında «dağ» deməkdir. Deməli, mənbələrdəki kəndir rəmzi bilavasitə Qaf dağı ilə bağlıdır. Bu isə o deməkdir ki, Allahın Kəndiri, yəni Allahın mövcudluğu olan qum (qumsal) təpə (ilkin təpə) Midiya ərazində olan Qaf dağında yerləşir.

Ərəbinin yazdığına görə, qum təpəsi böyük olmayan təpə mənasındadır ki, sehirbazların qüdrəti, Musanın qüdrətinin yanında hündür dağın yanındakı təpə kimidir. Bunu görən sehirbazlar Musanın bilikdəki məqamının hansı səviyyədə olmasını başa düşdülər, çünki onların gördükləri insan gücünün çatası deyil və əgər çatsa da, yalnız o insan bunu edə bilər ki, o öz tətbiqi biliyində təsəvvür və xəyalilikdən qalxmışdır. Və onlar «aləmlərin Allahına, Musanın və Harunun Allahına inandılar» (Quran, 26:47,48), yəni Musa və Harunun çağırdığı Allaha inandılar, çünki, onlar bilirdilər: insanlara məlumdur ki, o firondan başqasına səcdə etməyə çağırır. Firon - məqamın sahibi, hakim və hökmran idi (o qılıncla olan varis, həqiqətdə isə ədalətsiz idi), ona görə də dedi: «Mən – sizin ali Tanrınızam» (Quran, 79:24) – bu o deməkdir ki, ümumilikdə hər şey Allahın mənasıdırsa da, mən onların arasında aliyəm, çünki aşkarlıqda mənə sizi mühakimə etməyə təyin etmək verilmişdir. Onun dediklərinin həqiqət olduğunu bilib sehirbazlar onunla olanları inkar etmədilər, yalnız təsdiq edərək dedilər: sən dünyəvi həyatda hökm verənsən, nə hökm verirsənsə ver, axı dünya sənindir (Quran, 20:72). Beləcə onun «Mən – sizin ali Tanrınızam» ifadəsi doğrulandı: hərçənd ki, O elə Allahın təcəssümüdür, yalnız formada – firondur» [15; 25]. Ibn Ərəbinin yazdığı kəndir və təpə rəmzi, qədim Misir yazılarındakı ilkin Benben təpəsi mənasındadır ki, məhz bu təpənin altında Duat adlanan ölüm şahlığı yerləşir. Yazdığımız kimi, bu ruhlar dünyası yerin altındakı ilan kimi də qeyd olunur. Əgər biz nəzərə alsaq ki, Musa peyğəmbər ilə Məhəmməd peyğəmbər Mehdinin obrazlarıdır, razılaşarıq ki, burada Musa peyğəmbər özü kəndir mənasıdadır. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, burada Məhəmməd və Musa peyğəmbərin biliyi ilkin insanlar olan qam ərlirinin (qamər) biliyi qədərdir ki, onlar da Allahı «çılpaq» vəziyyətdə görmüşlər, yəni onların obrazları «vəhdət əl-şühud» obrazlarıdır. Digər tərəfdən, burada firon rəmzi altında da efir başa düşülməlidir ki, kainatda hər şeyin hökm verəni məhz bu ilkin materiyadır. 

Lakin antik dövrdə Amon Allahının adını variantı olan Ammon rəmzi də qədim məbədin üstünə töküldüyü «qum» kimi yozulurdu. Bu rəmz haqqında Təbrizli Arakel də yazır: «Axır zamanlarda belə baş verdi ki, bir dəfə erməni tarixinin 1013-cü ilində Vaspurakan vilayətinin, Ayudzor qavarının, Xorqom kəndinin kilsəsində basdırılmış patrik Vardanın sümüklərini oğulamaq üçün yenidən romeylərdən iki kişi gəldi. Belə ki, patrik Vardanın sümükləri əvvəlcə torpaqda, təbii süxurda ucaldılmış kilsədə dəfn edilmşdi. Sonra bu kilsə basdırılmış və onun üzərinə o qədər torpaq tökülmüşdür ki, böyük bir təpə alınmışdır. Kənardan baxanda bu təpənin [dünyanın] yaranış günündən, əsrlərdən bəri mövcud olduğu və onun insanlar deyil Allah tərəfindən yaradıldığı qənaətinə gəlinir. Kilsə torpaqla örtüləndən sonra [təpə] daha yüksək oldu; bundan sonra isə alt kilsənin üstündəki təpənin üzərində yenisi quruldu. Bu kilsədə rahiblər kilsə xidmətini və kilsə yeddiliyinin sirrini keçirir, kəndlilər isə ora gəlib ibadət edirlər. Kənd kilsənin ətrafında deyil, ondan Şərqdə, düz təpənin üstündə yerləşir; kilsə və təpədən iyirmi sajın (60 arşın) qərbə doğru Van dənizi adlanan dəniz yerləşir. Bundan başqa kənd və kilsədən Şərqdə çay axır və bu çay onlardan cənuba doğru keçir və dənizə tökülür» [30; 36]  Arakelin sözlərindən aydın olur ki, bu təpə elə dünyanın yaranışının başlandığı «ilkin təpədir» və elə burada Vardan, yəni «yəhudilərin Atası» dəfn edilmişdir.

Biz yuxarıda təpə ilə bağlı yazdıq ki, ilkin təpə eyni zamanda sandıq mənasındadır. Quranda da yazılır ki, axirətdə Musa və Harun ailəsindən qalan bir sandıq gələcək: «Peyğəmbərlər onlara: Onun hökmdarlığının əlaməti, içində sizlərə Rəbbinin mövcudluğu və Musa ilə Harun ailəsinin saxladığından qalan bir sandığın gəlməsi olacaqdır. Onu mələklər gətirəcəklər» (Quran, 2:248). Bu isə o deməkdir ki, axirətdə gələn Mehdi obrazı sirlərlə bağlı olan təpənin də yerini göstərəcək.

Musanın, yəni «şərhçi»nin ikinci əlaməti onun qolundakı «Allahın nişanəsi»dir. Bu isə o deməkdir ki, Isa, Musa, Sahib əz-zəmanın obrazları elə qədim Misirin nişanlanmış Nefertum Allahının obrazlarıdır. Musa bələkdə ikən onun Nuh və Oziri/Azər Allahı kimi kainat sularında uzun müddət üzməsi, bu obrazların eyniliyinə işarədir.

Qədim Misir mənbələrinin yazdığına görə, Amon Allahının oğlu, mənbələrdə Ay Allahı olan Xonsudur ki, onun anası, yəni Amonun arvadı - analar anası Mut ilahəsidir və mənbələrdə çalağan quşu, ilahə dişi şir və s. kimi də qeyd olunur [6; 368]. Ay Allahı Xonsu «gecə» rəmzi ilə bağlı olduğu üçün onu gecə Göyündə səyahət edən «böyük səyahətçi» adlandırırlar [18; 271]. Belə çıxır ki, Mehdi obrazı Misir mənbələrindəki Xonsu (qədim misircə Xensu, kopt. Xnes, ərəb. Axnes) Allahıdır ki, bu rəmz digər yerlərdə şəhər rəmzində göstərilir və yaradıcı Allahın ilk dəfə ilkin sulardan quruya çıxdığı Herakl şəhəri ilə eyniləşdirilir. Xonsu adının digər variantı isə Kanişdir ki, yazdığımız kimi, Kiçik Asiyanın Kaniş «şəhər»inin sakinləri əsasən rəblər (rəbi sukkatim, rəbi şaki və s.), xəlillər (ekallum və s.) adlanır. Lakin Xonsu/Kaniş [XNS/KNŞ] və s. rəmzləri eyni zamanda erməni mənbələrindəki Sünik rəmzidir [SNK] ki, bu da Heraklın, Gerionun öküzlərini axtardığı Gellə, yəni Gelarküni ilə bağlıdır. Quranda da Ay rəmzi Gelarküni ilə bağlanır: «Ayı da biz mənzillərə bölüşdürdük, nəhayət ki, köhnə xurma budağı kimi olar» (Quran, 36:39). Burada köhnə xurma budağı rəmzi «kəl-urcunil qədim» rəmzi ilə qeyd olunmuşdur ki, bu da Ayın bilavasitə Gelarküni rəmzi ilə bağlı olması deməkdir. Əgər biz nəzərə alsaq ki, mətnlərdə Atum Allahı Irakleopolda, yəni  Herakleopolda «sevinc tacını alan iki torağın qüdrətli başçısı» adlanır, razılaşarıq ki, ikinci Atum, yəni Adəm də məhz burada ərşə yüksəlməlidir.

Qədim Misir mətnlərin birində deyilir: «Sən yeniləşməni təkrar edirsən və sən yenidən inkişaf edirsən, Ay – uşaq kimi sən, Nunun ilk vaxtlarındakı illəri kimi il-ildən özünü cavanlaşdırırsan. (Sənin) doğuluşun – xeb-sedin təkrarıdır, bütün həyat sənə daxil olur (birbaşa mənası: «sənin burnuna yaxınlaşır») və sən – əbədi bütün torpaqların şahısan» [22; 58]. Bu yazıdan da aydın olur ki, Ay Allahı olan Mehdinin ruhunun Göyə çıxdığı zaman, Allah onu, xeb-sed, yəni Qaba aləm və Set rəmzi kimi, yenidən yaradacaq və o Amon Allahı kimi, bütün torpaqların, yəni hər iki dünyanın Allahına çevriləcək.

Mətnlərdə Amon-Ra öz «bədənindən olan oğlu» Xeperkara, yəni pir Qora (Qor/Xor firona) deyir: «Sənin Atan Ra, sənin Yuxarı və Aşağı Misirin yüksək şahı rütbəni, səni öz bədəninin vəhdətində yaradarkən yaratmışdır», «yaşasın doğuşunu təkrarlayan Qor, Ra Amenemxet oğlu», yaxud «Mən Qorun taxtında sənin başına tac qoyuram ki, sən (öz ardınca) bütün canlıları aparasan» [22; 61,50]. Bu mətnlərdə Allah oğlu Mehdinin Atasını doğuluşunu təkrarlaması, hələ «dünya» yaradılanda Allahla birgə yaranması açıq yazılmışdır. 

Lakin, insanlar Allahın şərhçisini qəbul etməyəcəklər və onların başları var-dövlət yığmağa, eyş-işrətlə məşğul olmağa qarışacaq. Quranda onlar haqqında qeyd edilir ki: «Bədbəxt hər hansı söyüş və qeybətçilərdir ki, var-dövlət yığıb hazırlayıblar! Və elə fikirləşirlər ki, var-dövlət onu əbədiləşdirəcək. Xeyr!… O Allahın yanar oduna atılacaq…  Əgər o kafirlər, üz və arxalarından odu sovuşdurmayacaqlarını və onlara heç yerdən köməyin olmayacaq zamanı bilsəydilər? Bəli, O onlara birdən gələcək və onları çaşdıracaq, artıq nə sovuşdurmaq mümkün olacaq, nə də onlara möhlət veriləcək…  Artıq onlar qiyamətin onlarçün birdən gəlmələrinə baxırlar. Çünki artıq onun bütün əlamətləri gəldi. Onların bu gəlmələri anlamasının nə faydası var ki?… Ey insanlar, Allahınızdan qorxun və o gündən dəhşətlənin ki, valideyin övlad haqqını, övlad valideyin haqqını ödəməyəcək!… Ey insanlar, Rəbbinizdən qorxun; çünki qiyamət gününün əzabı çox böyük bir şeydir. O gün uşağına süd verən qadın uşağını unudar, hamilə qadın uşağını salar. Sən insanları sərxoş görərsən, lakin onlar sərxoş deyillər. Allahın cəzası güclüdür… Göy və Yerin Hakimi Allahdır; qiyamət gününün vaxtı gələndə - ziyanda, yalan hesab edənlər olacaq!» (Quran, 98:1-6, 21:39, 47:18, 31:33, 22:1-2, 45:27).

Bütün bunlardan, yəni əksər insanların Allahdan döndüyü və açıq nişanələrin inkar edildiyi vaxt gözlənilmədən Allah «lövbərini salacaq»: «Həqiqətən – ayrılıq günü müəyyən vaxtdır, o gün suur çalınanda siz toplu halında gələcəksiniz. Göy açılacaq və qapı olacaq, dağlar yerindən tərpənəcək və xəyal kimi olacaq…  O gün, insan insan üçün heç nə edə bilməyəcək, və bütün hakimiyyət o gün Allahda olacaq…  Və o gün, haqsızlara, onların üzrxahlıqları köməklik etməyəcək və onlara rəhm olmayacaq…  O gün Biz sizi yaddan çıxaracağıq, necə ki, siz bu günlə görüşü yaddan çıxartmışdınız; sizin üçün sığınacaq – od olacaq və sizə kömək olmayacaq. Bu, ona görə sizin üçündür ki, siz Allahın işarələrini gülüş hədəfinə çevirmişdiniz, və sizi yaxın həyat şirnikdirmişdi». Ona görə, o gün onlar oddan çıxarılmaz və əhv olunmazlar» (Quran, 78:17-20, 82:19, 30:57, 45:33,34).  

Tövrata görə isə axirətdə Allah təkcə günahkarları yox, ilk dəfə olaraq atalarının səhvinə görə övladlarının üç-dörd arxa dönəninə qədər cəzalandıracaq [8; Isx.20:5]. Və bu zaman günahkarların qızıl, gümüşləri də kara gəlməyəcək [8; Sof.1:18]. Isay peyğəmbərin kitabına görə axirət məhkəməsində əsas meyar yalnız həqiqət olacaqdır: «O öz gözlərinin gördüyünə görə və qulaqlarını eşitdiyinə görə, məhkəmə etməyəcək. O kasıbları həqiqətlə, əzab çəkənləri həqiqətlə mühakimə edəcək» [8; Is.11:3]. Eyni fikir peyğəmbər Ioannın kitabında da qeyd olunur: «Mən özüm özlüyümdə heç nə edə bilmərəm, necə eşidirəm elə də mühakimə edirəm və mənim məhkəməm adildir, çünki öz iradəmi nəzərə almıram, və yalnız məni göndərən Atanın iradəsinə uyğun edirəm» [8; In.5:30].

Quran yazır: «Allah odur ki, sizi yaratdı, sonra sizə payladı, sonra sizi öldürəcək, sonra sizi dirildəcək. Sizin şərik qoşduqlarınızdan bunlardan heç birini edən varmı?…  Allahın mərhəmətinin izinə baxın: O necə ölmüş torpağı necə dirildir! Həqiqətən, O ölü dirildəndir və Onun gücü hər şeyə çatır… Göylərin və yerin yaranışında, gecə və gündüzün ardıcıllığında, insanlara lazımi şeylərin dənizdəki gəmidə, Allahın yuxarıdan su endirib onunla ölmüş torpağın diriltməsində, onun üzərindəki heyvanları yaymasında… düşünən insanlar üçün nişanə vardır. (Quran, 30:40, 30:50, 2:164). Bu yazılardan belə çıxır ki, Allah, rəmzi ölmüş hesab edilən Azəri diriltməklə bərabər axirətdə Göydəki ruhlar dünyasını da dəyişəcək.

Axirətlə bağlı Əbu Bəkr peyğəmbərin sözlərinə əsasən deyir: «Zaman, Allahın yeri və Göyü yaratdığı gündə olduğu görünüşünü (alıb) qayıtdı» [44; 3197]. Əl-Əşari isə şeyx əl-Bəsrinin sözlərinə istinadın yazır: «Vahid, qüdrətli, şöhrətli Allaha eşq olsun!... Onun özünə bərabəri və tayı yoxdur. O, yox yerdən yaradır və yaratdığını həyata qaytarır. O istədiyini edir. O, o dərəcədə şərəflidir ki, nə arvada, nə də övlada ehtiyacı yoxdur... O əvvəldən, olacaq hər şeyi bilirdi və istədi ki, bu olanlar məhz belə olsun [21]. Belə çıxır ki, axirətdə Allah Adəmi, yəni Atum Allahın yeridən dirildəcək və qədimdə olduğu kimi, insanlar haqq-ədalətlə yaşayacaqlar. 

Əl-Buxari bildirir ki, Əbu Bəkrin dediyinə görə, peyğəmbər bir dəfə demişdir: «Zəman qayıtdı və Allahın yeri və Göyü yaratdığı gündəki görkəmini (aldı)». Daha sonra peyğəmbər 12 ayın birini – zül-hiccə ayını xüsusi qeyd edərək onu «müqəddəs şəhər»lə, bu aydakı bir günü isə qurban günü kimi xüsusi qeyd etdi və dedi: «Həqiqətən, sizin həyatınız və sizin əmlakınız sizin üçün nə qədər müqəddəsdirsə, sizin bu gününüz, sizin bu şəhərdə və sizin bu ayda o qədər müqəddəsdir və siz mütləq Allahla görüşəcəksiniz və o sizdən sizin işləriniz barədə soruşacaq! Baxın ki, Məndən sonra, bir-birinin başını kəsən və yolunu azanlardan olmayın! Burada iştirak edənlər, burada olmayanları xəbərdar etsin və ola bilər ki, kimə ki, mənim sözlərimi deyəcəklər, (öz qulaqları ilə) eşidənlərdən daha yaxşı dərk edəcək və bundan sonra peyğəmbər iki dəfə soruşdu: «(Sizə) öz fikrimi çatdıra bildim» [44; 4406]. Peyğəmbərin, axirətdə yenidən yaranacaq «dünya»nı müqəddəs şəhərlə bağlaması və məhkəməni də qeyd etməsi o deməkdir ki, məhz Günəş Allahı buradan çıxandan sonra Məhkəmə günü başlayacaq. 

Əl-Əşari Məhkəmə günü ilə bağlı yazır: «Biz deyirik ki, Böyük və qüdrətli Allah öz yaratdıqlarına gələcək. O dedi: «Yerin açıldığı və Sənin Allahının, cərgə ilə düzülmüş mələklərlə gəldiyi zaman, o gün cəhənnəmi gətirəcəklər» (Quran, 89:21,23) [21]. Burada cəhənnəmin gətirilməsi rəmzi yeni ruhlar dünyasının yaranması mənasındadır ki, bu Mehdinin ruhlar dünyası olacaq.

Quranda cərgə ilə düzülmüş mələklər deyəndə səf-səf duranlar, yəni sufilər nəsli olan qamərlər nəzərdə tutulur ki, sayı 124 min olan bu nəhənglər yazdığımız kimi, öləndən sonra ölüm mələkləri olan Əzraillərə çevrilmişlər. Quranın 37-ci surəsi «əs-Saffat» adlanır və burada bu mələklərin sufizmdəki pilləsindən, onların məhkəmə qurmasından və s. danışılır: «Bizdən elə birisi yoxdur ki, məlum yeri olmasın. Və həqiqətən biz səf-səf durmuşuq. Və məhz biz şəninə təriflər deyirik!... Yoxsa onlar Allahın bulud kölgələri içində mələklərlə gəlməsini gözləyirlər. Və bütün işlər həll olmuşdur və işlər Allaha qayıdacaqdır… Və budur, siz Allahdan kömək dilədiniz və O sizə cavab verdi: «Mən sizin köməyinizə bir-birinin ardınca gələn min mələklə çataram!... O gün, Göyün buludlarda parçalanacağı və mələklərin dəstə-dəstə endiriləcəyi gün, bütün həqiqi hakimiyyət (Mülk) yalnız Rəhmana məxsus olacaqdır: kafirlər üçün isə çətin gün olacaqdır!» (Quran, 37:164-166, 2:210, 8:9, 25:25,26). Lakin bu surədə səf-səf duranlar rəmzinə xatırlamanı oxuyan, yəni yada salma mənasında Mehdiyə də aid edilir: «Həqiqətən, səf-səf durub, qətiyyətlə qovan və xatırlamanı oxuyanlara and olsun ki Allah birdir!… Bizim sözümüz göndərdiyimiz qulumuzu qabaqlamışdır. Həqiqətən məhz onlar kömək alacaqlar. Bizim ordularımız zəfər çalandır» (Quran, 37:1-4,171-173). Burada sözün qulu qabaqlaması deyəndə əvvəlcədən yazılmış yazıya əsasən Mehdinin zühur etməsi nəzərdə tutulur. Digər tərəfdən, Qurandakı səf-səf durma rəmzi Səfa təpəsi ilə də bağlıdır. Rəvayətə görə, Səfa üzərində Isaf, Mərva üzərində isə Nailə adlı iki daş büt var idi ki, zəvvarlar ona əlini toxundurmağa çalışırdılar [215; 47]. Quran yazır: «Səfa və Mərva Allahın rəmzlərindəndir. Kim ki, Evi həcc və ümrə ilə ziyarət edəcək, bunları dolanmasında (təvaf) heç bir günah yoxdur. Hər kim ki yaxşı iş görməyə çalışırsa, Allah əvəzini verən və biləndir (Quran, 2:158). Burada «Ev» deyəndə Ibrahim peyğəmbərin tikdiyi Kəbə nəzərdə tutulur. Eyni zamanda, yazılanlara görə, əs-Səfa və əl-Mərva təpələri Ismaillə bağlanır ki, deyilənlərə görə, Ismailin anası Həcər oğlunun susuzluğuna görə, bu təpələri qaçıb quyu axtarır. Səf-səf durma rəmzinin Səfa rəmzi ilə eyniliyi onu deməyə əsas verir ki, təpənin üstündəki Isaf daşı, həcc və ümrü ilə, yəni sufilik pillələrini qalxma ilə bağlıdır. Deməli, buradakı Isaf daşı Ibrahim peyğəmbərin bu daşın üzərində sufilik məqamında Kəbə evini tikməsi kimi başa düşülməlidir.

Əl-Əşarinin yazdığına görə, Allah bildirmişdir ki,  Məhkəmə günündən və dirilmədən sonra yenidən dirilmə olmayacaq [21; 12]. Bu isə o deməkdir ki, bu məhkəmə günündən sonra, Yer kürəsinin məhvinə qədər dünyada yeni Adəm, yəni Atum Allahı yaranmayacaq.

Incildə «zəmanın qayıtması və Allahın yeri və Göyü yaratdığı gündəki görkəmini alması» «Lazarın ölüb-dirilməsi» kimi qeyd olunur. N. Gəncəvi Lazarı «Azər» adlandırır. Lazar adı [LZR] - El-Azər, və ya Azəri-El/Ezra-El kimi də qeyd olunur. Deməli, Quranda və digər mənbələrdəki Israil (Izrail) oğulları deyəndə Azər elinin övladları nəzərdə tutulmalıdır. Quran, Azər rəmzini Uzayr kimi də qeyd edir: «Yəhudilər dedilər: «Uzayr Allahın oğludur. Və xristianlar dedilər: «Məsih Allahın oğludur» (Quran, 9:30). Qədim Misir yazılarında isə Azər/Uzayr [ZR] rəmzi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Oziri [ZR] kimi göstərilir ki, bu, Allahın ilkininin nəslidir. Quranın 17-ci surəsi «əl-Isra» (gecə vaxtı seyr) və ya «Bəni-Israil» (Israil oğulları) surəsi adlanır ki, burada Isra rəmzi Osiris rəmzində ilkin materiya mənasındadır. Alban (Aluank) tarixində Israil obrazı «nur saçan mənbə» adlandırılır ki, bu da bu obrazın Amon Allahı obrazında olması deməkdir [81; 3/33]. Bəni-Israil deyəndə isə Göydəki Isra elində, yəni ölüm şahlığı olan Osiris Allahının bədənində yaşayan Ba ruhları (Ban) başa düşülməlidir.

Dünyanın sonu ilə əlaqədar ən geniş yazıya, qədim Misir kitabələrində rast gəlmək olar. Bu yazıların ən məşhurunda deyilir: «Həqiqətən: Onun (Allahın – F. G. B.) bənizi solmuş, sifəti qəzəblidir. Əvvəlcədən deyilmişlərin həyata keçməsi vaxtı çatmışdır. Ən yaxşı torpaqlar canilər dəstəsinin əlindədir. Heç yerdə keçmişin adamı yoxdur... hər yerdə oğrulardır. Hər bir adam deyir: «Ölkədə nə baş verdiyini biz başa düşmürük»... Adi adamlar qiymətli daş-qaş sahibinə çevrilmişlər. Özlərinə səndəl düzəldə bilməyənlər indi var-dövlət sahibi olmuşlar. Əsilzadələr dərd içindədir, adi adamlar isə sevinirlər. Ürəkli adamlar qorxudan quşa dönmüşlər. Qızıl, gümüş və s. qiymətli daş-qaşlar kənizlər boynuna taxılmışdır» və s.

Bu vaxt əmr gəlir: «Əsilzadələr paytaxtının düşmənlərini qırın və s. (bir neçə dəfə bu cümlə təkrar olunur) həqiqətən (Həyata keçsin)». Mətnlərdə bundan sonra Ra Günəşi çağrılır: «Ra Günəşinin gücü gəl, əmr... təriflənərək. O insanları... Allah tərəfindən öldürmək üçün gəlir. O qorxağı cəsarətlidən seçmir. O istidən əziyyət çəkənlərə sərinlik gətirir. Deyirlər, o hamının çobanıdır. Onun ürəyində pislik yoxdur» və s. [5; 236-241].

Qədim Misir yazısı olan «Amduat kitabı»nda isə, axirətdə Allah cinayətkarlarla bağlı öz hökmünü belə verir: «Dəhşətli qılınc sizin bədəninizi cəzalandıracaq, sizin ruhlarınız məhv olacaq, sizin kölgəniz – tapdanacaq, sizin başınız vurulacaq. Düzəlməyəcəksiniz! Başı üstə gəzəcəksiniz! Qalxmayacaqsınız, çünki öz qazdığınız quyuya düşəcəksiniz! Qaça bilməyəcəksiniz, gedə bilməyəcəksiniz! Sizə qarşı –  «hansı ki – millionları - yandırır» ilanının odu olacaq! (...). Onlar (əli bıçaqlı ilahələr) sizi kəsəcəklər, sizinlə haqq-hesabı çürüdəcəklər! Yerdə yaşayanlardan heç kəs sizi görməyəcək» [196].

Əgər Tövratda axirət «Sodom və Qomorra»nın məhvi kimi, rəmzi mənada yazılmışdırsa, peyğəmbərlər şahı sayılan Isayın (Yeşay) axirətə həsr olunmuş kitabında bütün bu hadisələr daha açıq və geniş yazılır: «Yer-göy qulaq as, çünki Allah deyir: mən oğul böyüdüb ucaltmışam, onlar isə mənim üzümə ağ olublar. Camış da, uzunqulaq da öz yiyəsini tanıyır. Izrail məni tanımır, mənim xalqım ağıllanmır... Əfsus, haqsızlığa düçar olmuş günahkar xalqım Allahdan dönüb geri qayıdıbdır. Sizin tərsliyinizə görə, daha nədən ötrü sizi döyüm. Sizin başınızdan tutmuş bütün bədəninizdə salamat yer yoxdur. Torpaqlarınız boşaldılıb, şəhərləriniz odla yandırılıb, sahələrinizi gözünüz qarşısında özgələri yeyir və s.» [8; Isay.1:2-7]. Isay yazır: «O zaman yeniyetmə, uşaqlar hökmranlıq edəcək. Xalq içində biri digərinə, hərə öz yaxınına zalımlıq edəcək, cavan həyasızcasına qocadan, adi adam kübardan üstünlüyünü göstərəcək. O zaman Allah məhkəməyə gələcək. Allah öz xalqının başçılarını və şahzadələrini mühakimə edəcək. «Siz mənim üzümlüyümü boşaltmısınız. Xalqdan soyduqlarınız sizin evinizdədir». Savaof Allahı deyəcək: «Mənim xalqımı niyə sıxırsınız, kasıbları əzirsiniz». O zaman varlanmışların arvadlarının daş – qaşından tutmuş hər şeyi Allah alacaq, ərləri qılıncdan məhv olacaq. Yeddi arvad bir kişidən yapışıb deyəcək: Öz çörəyimizi yeyib, öz paltarımızı geyəcəyik, ancaq ki sənin adını daşıyaq və bu ləkəni bizdən götür… Qaranlıqda gəzən xalq, böyük işıq görəcək, ölüm kölgəsində yaşayanlar üçün işıq parlayacaq. Xalqı ölümə apardığı üçün, kasıb, yetim və dullara rəhm etmədiklərinə, yalan danışdıqlarına görə, Allahın qəzəbi və əli ilə, Allah Izrailin baş və quyruğunu kəsdiyi kimi, bu elin başçılarını və yalançı din xadimlərini məhv edəcək…  Budur, Allah torpaqları boşaldır, onu bərəkətsiz edir, onun görkəmini dəyişir və onun üzərində yaşayanları dağıdır. Xalqın başına nə gələcəksə din adamının da, qulun da, ağanın da, satanlırın və alanların da və s. hamısının başına o gələcəkdir. Axırda torpaq boşaldılacaq, talan ediləcək. Çünki Allah bu sözü demişdir. Torpaq məyus olub şikayətlənir, kainat məyus olmuşdur. Torpağın xalqlarının yüksəlmişləri əyilmişlər. Torpaq üzərində yaşayanlar tərəfindən murdarlanmışdır, çünki onlar qanunu aşmışlar, nizamnaməni dəyişmiş, əbədi vəsiyyəti pozmuşlar. Ona görə də qarğış torpağı yeyir, üzərində yaşayanlar cəzalandırılır: torpağın əhalisi yandırılmış və az adam qalmışdır. Şənlənənlərin səs-küyü yox olmuş, hər şey sakitləşmişdir. Içki acılaşmışdır, artıq mahnı ilə içki içilmir. Boşalmış şəhər dağılmışdır, bütün evlər bağlıdır. Küçədə günahkarlar üçün ağlayırlar, hər bir şənlik qəmlidir, torpağın bütün şənliyi qovulmuşdur. Şəhər boş qalmış, darvazalar aşmışdır. Torpağın ortasında xalqlar içində isə, üzümlüyü budayandan sonra nə qalırsa elə olacaqdır. Onlar öz səslərini qaldıracaq və Allahın böyüklüyünə sevinəcəklər. O vaxt günahkarlar üçün dəhşət, quyu və kəndir olacaq. Qorxudan qaçanlar quyuya düşəcəklər, quyudan çıxanlar isə kəndirdən asılacaqlar, çünki Göyün pəncərəsi açılacaq və yerin özəyi titrəyəcək. Yer devriləcək, yer dağılacaq, yer dəhşətə gələcək. O gün olacaq ki, təntənəli hərb Allahı yuxarıda, yerdə yer şahlarına baş çəkəcək. Onlar məhbuslar kimi, bir yerə yığılıb zirzəmiyə salınacaq və bir çox günlər sonra cəzalındıralacaq» [8; Isay.3:4-25, 9:1,24,25]. 

Incildə də axirətlə bağlı yazılarda qeyd olunur ki, «Nuhun, Lotun dövründəki kimi gün gələcək. Insanlar yeyib, içib, kef çəkəcəklər, bədbəxtlik gəlib günahkarları aparacaq… O zaman iki nəfər yatacaq, biri qalxacaq, o biri qalacaq. Sahədə işləyən iki nəfərdən biri xilas olacaq, o biri isə xilas ola bilməyəcək və s.» [8; Luk.17:21-35]. Quranda da bu haqda məlumatlara rast gəlmək olar: «Biz yeri, Göyü və aralarındakını oyun xətrinə yaratmadıq. Ikisini də haq və hikmətlə yaratdıq. Əfsus ki, çoxları bilmirlər. Həqiqətən ayırım günü vaxtı hamı üçündür. O vaxt dost dosta yaxşılıq etməyəcək və Allahın rəhm etdiyindən başqa heç kim yardım görməyəcək: Allah Böyük və rəhmlidir və s.» (Quran, 44:38-42). 

Xoris

Biz yuxarıda yazdıq ki, Qaba aləmə köç etmiş mühacirlər elə ərəblərin Qüreyş tayfasıdır və peyğəmbərin deyimlərinin birində bildirilir ki, cəmiyyət başçısı, imamlar yalnız Qüreyş tayfasından ola bilər. Mənbələrə görə, zəbt olunmuş ərazilərdə Qüreyş və sakif tayfaları şəhərlər yaradır və onları idarə edirdilər [204]. Əbd Allah bin Umaranın bildirdiyinə görə, peyğəmbər demişdir: «Dövləti o vaxta qədər Qüreyşlər idarə edəcəklər ki, onlardan heç olmasa ikisi qalsın» [35; 70]. Burada Qüreyşlərin ikisinin qalması deyəndə axirətdə gələn Mehdinin tək olmaması başa düşülməlidir. Deməli, Allah yerə Əhdi-Ətiqdə yazıldığı kimi, iki mələk göndərəcəkdir ki, onlar da bilvasitə Qüreyş, yəni Qor Allahının nəslindən olacaqlar.

Cabir bin Samura xəbər verir ki, peyğəmbər demişdir: «On iki varis olacaqdır». Məhəmmədin sözlərinin axırını başa düşməyən Cabir bin Samura onlar haqqında atasından soruşur. O isə cavab verir ki, peyğəmbər nitqini bu sözlərlə qurtarır: «Onların hamısı Qüreyşilərdən olacaqdır» [35; 70]. Burada on iki varis deyəndə, yuxarıda yazdığımız peyğəmbərin 12 əshabəsi,12 ana qardaşlıq,12 həvari, 12 nakib və s. rəmzlər başa düşülməlidir ki onların da Qüreyşlərdən olması bunları hamısının Qor Allahının ruhu olması başa düşülməldir.

Ət-Təmiminin yazdığına görə, Qüreyşlər ərəblər olmuşlar və Ismail ibn Ibrahim əl-Xəlilin törəmələri sayılırlar. Ibrahim əl-Xəlil rəmzinin – ilkin materiya ilə vəhdət təşkil edən Allahın rəmzi olduğunu da əvvəldə qeyd etdik. Ismail rəmzi ilə bağlı isə bildirdik ki, islamda ismaililər (nizari/ənsari) deyəndə əl-batiniyyə, əs-səbiyyə, əl-qəramilər (qərmətilər), ət-təlimiyyə, əl-mülhidə və s. kimi cərəyanlar nəzərdə tutulur ki, onlar Məhəmməd ibn Ismailin sonuncu imam kimi qayıtmasını gözləyirlər. Onların dövlətlərinin paytaxtı isə Iranın Ələmut qalası hesab edilir və mənbələrdə onları «mələhi», «məlahi», «əl-mülhid», «əl-məlahid» və s. adlandırırdılar ki, bu da onların Mələküt aləmində yaşayan mələk hesab edilməsi deməkdir. Deməli, Ismail ibn Ibrahim əl-Xəlil obrazı axirətdə gələn Mehdinin obrazıdır. Buradan isə belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, Qüreyş [QRŞ] rəmzi Qoris/Xoris [QRS/XRS] mənasında Qor/Xor Allahının ruhu deməkdir və bilavasitə qəmərlərə aiddir. Belə çıxır ki, qədim mənbələrdə Xoris/Xris deyəndə ilk insanlar olan qamərlər nəzərdə tutulmalıdır.

Qüreyş/Xoris [QRŞ/XRS] rəmzi qədim hind mənbələrində Krişna [KRŞ-N] kimi yazılır ki, biz Draupadi (Atropat) rəmzinin Krişna Allahının ləqəblərindən biri olmasını yazdıq. Qurbangahda qurban mərasimindən yaranmış Draupadi eyni zamanda gözəllik və xoşbəxtlik Allahı olan Şri Allahının təcəssümüdür. Ilahi Şəxsiyyət və səbəblər səbəbi sayılan Şri Krişna rəmzi - Şri yəni Aşşur/Assur/Oziri rəmzindən və Xoris/Qoris rəmzindən yaranmışdır ki, qədim Misir yazılarında Osiris/Oziri rəmzli Atum Allahını – Xor/Qor rəmzli oğul dirildir. 

Hind mifologiyasına görə, Yayatinin oğlı Yadudan Krişnanın nəsli olan Yadava nəsli yaranmışdır və «Krişna haqqında rəvayət»ə görə, axirətdə Yadu (Yadulla adı Yadu-Allah deməkdir) nəslinin şərəfli törəmələrinin evində Krişna doğulacaqdır. Belə çıxır ki, Krişna axirətdə gələcək Mehdinin obrazıdır. Mətnlərə görə Krişnanın bədəni ayaqdan başa qədər sehirlənmiş olduğu üçün ona silah təsir etmir. Yalnız dabanında zəif yeri olan Krişna, burada yunan mifologiyasının əsas qəhrəmanlarından olan Axillesin rəmzində göstərilir. Əgər nəzərə alsaq ki, Axilles [XLL-S] rəmzi Allahla vəhdət mənasında olan Xəlil/Xulul [XLL] rəmzi ilə eynidir, razılaşarıq ki, Krişna Allahı da burada Allahla vəhdət təşkil etdiyinə görə, möhkəmdir. Digər tərəfdən, Krişna və Vişnu mənbələrdə dörd əlli göstərilir ki, bu da onların, qədim Misirin Amon Allahının obrazı ilə eyni olması deməkdir ki, o mənbələrdə Göydəki əlləri ilə birlikdə – dördəlli təsəvvür olunur.

Hindlilərin müqəddəs kitabı olan «Bxaqavad-Gita» kitabında Arcuna deyir: «Sevimli Allah Krişna, mən sənin bədənində bütün Allahları və bir çox canlı varlıqları görürəm. Mən, şanagüllə (lotos) çiçəyində oturmuş brahmanı və eyni zamanda Şiva Allahını, bütün müdrikləri və Ilahi ilanları görürəm» [29; 11/15]. Bu o deməkdir ki, müdriklər, Allahlar, ilanlar və s. müqəddəs varlıqlar Krişna Allahının «Göydəki» bədənində yaşayırlar və Krişna burada - bədəni ruhlar dünyası olan Qor Allahı (Qorqud) obrazında göstərilir. Mənbələrə görə, Şiva Allahı qolbağı rəmzində ilan gəzdirir və onun saçlarına da ilanlar sarılmışdır. Tsimmer bildirir ki, ilan rəmzi, induizmə yeni Allahlar olan Vişnu-Krişna, Şiva və Budda ilə daxil olan qədim dravid rəmzidir [114; 217]. Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, Krişna həqiqətən  qədim Misirin Qor Allahının obrazıdır ki, mənbələrə görə o, axirətdə Osiris/Oziri Allahını dirildib, haqq-ədaləti bərpa etməlidir.

Buddizmdə «Bxaqavad-Gita»nı eyni zamanda «Qovinda» [QVND] əbədi Allahı adlandırırlar ki, bu rəmz erməni mənbələrində Xaband [XBND] kimi yazılır. Favst Albaniya ərazisində Xaband əyalətindən xəbər verir. M. Xorenatsi isə hesab edir ki, Xaband – Kiçik Sünikdir [123; 37]. Qovinda/Xaband [QVND/XBND] rəmzi «Bxaqavad-Gita» rəmzindəki Qavad rəmzi kimi «Qaba aləm» mənasındadır. «Kitabi - Dədə Qorqud»da da Oğuz elinin qəhrəmanları Göydə, yəni Qaba aləmdə yaşadığı üçün onlara «qavat» (Qaba-Ata) rəmzi şamil edilir. Bəg-Qavat, yəni Bxaqovati rəmzi isə induist mifologiyasında yeraltı dünya olan Naqalokanın (Patala) paytaxtı sayılır. Bxaqovati rəmzi erməni mətnlərində Bexkavat kimi yazılır və «fars şahlarının, onların arvadlarının, uşaqlarının və s. yerləşdiyi iqamətgah» mənasındadır. Bu mənbələrə görə, Fars ölkəsinin bir çox şəhərləri, öz yaradıcılarının və bərpa edənlərinin adları ilə adlandırılır və qarşısına Vex/Veh (Bəg – F. G. B.) hissəciyi artırılır: Vex-Kavat, Vex-Artaşir, Vex-Xosrov və s. Mənbələrə görə, Amidanın zəbtindən sonra Kavad Fars ölkəsində şəhər tikir, oranı əsir amidlilərlə məskunlaşdırır və Beh-an-Amid-Kavad adlandırılır [106; 3/17]. Amid rəmzinin Midiya olması aydındır. Belə çıxır ki, fars şəhəri Vexkavat, ruhlar dünyası, yəni «ölüm şahlığı olan Aid» mənasındadır. «Kitabi - Dədə Qorqud»da Qavat rəmzinə «mərə» rəmzi də əlavə olunur ki, bu da Qaba aləmdə yaşayanların mar, yəni midiyalı olması mənasındadır. Qeyd etmək istərdik ki, qədim mənbələrdə əsirlik deyəndə, ruhun Göy dünyasında əsir düşməsi, orada yaşaması başa düşülməlidir və s.

Amida rəmzi yapon buddist mifologiyasında əsas Allahlardan biridir. O eyni zamanda vəd edilmiş «pak torpaq»ın hökmdarıdır ki, bura  möminlər düşürlər. Budda Amitabxanın (Midiya bəgi) adı da Amida rəmzindən əmələ gəlmişdir. Yazılanlara görə, Amitabxa - Budda vəziyyətinə çatandan sonra bu çöldə – sukxavati cənnətini yaratmış və onu idarə etməyə başlamışdır. Amitabxinin yerdəki müvafiqi isə Şakyamuni hesab edilir. Bütün bunlardan belə məlum olur ki, Göy dünyası məhz Midiyada, Sak-Amonun bəg nəsli tərəfindən yaradılmışdır.

Mənbələrdə Bxaqavan (Bhaqavan), yəni Bəg-Qaba rəmzi əsasən Şri Krişna Allahına aid edilir və o Ali Ilahi Şəxsiyyət, yəni Insan-Allah mənasındadır. Buddanın özünə də Bxaqavan kimi müraciət edirlər ki, bu da onun Bəg-Allah obrazında olması deməkdir [29; 17]. Bxaqavan, yəni «Qaba aləmin bəgi» rəmzindən başqa, Şivanın epiteti olan Bxavan, yəni «Bəg Van» rəmzi də vardır ki, bu - «təsir edən», «yaradan», «həyata keçirən» və s. kimi tərcümə olunur və ali Allahlara aid edilir. Buradakı «ban»/»van» [BN] rəmzi Ba ruhunu bildirdiyi üçün, bu rəmzlə eyni olan «nab/nav» [NB] rəmzləri də «nəbi», yəni «peyğəmbər» mənasındadır. Nav rəmzi slavyan mifologiyasında ölümün təcəssümüdür [108]. Qədim Fələstində «nab» rəmzi «peyğəmbər» demək idi və ilk əvvəllər onlar şamana bənzər hesab edilmişlər. Bu rəhbər peyğəmbərlərin başqa adı isə şofet (amor. Şapitu) hakimləridir. Onlar, Allahın onlara göndərdiyi magik gücə malik olmuşlar. Hakim, rəhbərlər institutu xanaaneylərə də məlum olmuşdur: onların «afrikalı» törəmələri, puniylı-karfaqenlər özlərinin Roma konsullarına müvafiq olan vəzifəli şəxslərini – «şufet», «konsul» adlandırırdılar [41; 282]. Qədim Israildə şafatlardan, yəni şufetlərdən başqa izrailliləri idarə edən koxenlər haqqında da danışılır. Şufet/şapitu rəmzi sufiliyə görə «sufi Ata» kimi yozulur ki, bu da, qeyd olunan rəhbərlərin bilavasitə sufi pirləri olması deməkdir.

Bildirmək istərdik ki, Qaba [QB] rəmzi yəhudi mənbələrində «Ieqova», «Yaxve» [QV/XV] rəmzlərinə çevrilmişdir. Iran mifologiyasında Qaba rəmzi «kahinlər zümrəsi» mənasını daşıyan Kavi sözünə keçmişdir və hind mifologiyasında bu – «hər şeyi bilən», «gələcəyi görən» deməkdir. Bəzən Kavi, mənbələrdə Kəyanilər sülaləsinin titulu kimi Key/Kay rəmzinin əvəzinə də yazılırdı. 

Qeyd etmək lazımdır ki, hindlilərin yoq sistemində, sufilərin bəglik, yəni bəqa (baka) ekstatik səviyyəsi «bxakti», «bxava» [BX-V] adlanır və burada sözün kökü olan bxa [BX] - bəg/bəqa [BG/BK] mənasındadır. «Maytri upanişada»da deyilir: «Bxa – bu dünyaları işıqlandırır: Ra – bu varlıqları sevindirir: Qa – ona daxil olurlar, ondan bu yaradılmışlar çıxır» [28; 590]. Bxa-nın bu dünyanı işıqlandırması, Ba-ruhunun - Xa/Ka və s. adlanan ilkin materiyaya daxil olması və oranı dərk etməsi mənasındadır. Ra – «buradan yaradılmış Ilahi nur», «Günəş» mənasındadır ki, yaradılmış müqəddəs varlıqlar, yəni qamərlər, Günəş Allahının onlara verdiyi əbədiliyə görə, onu görəndə sevinirlər. Buradakı Qa rəmzi isə Xa/Ka mənasında «ilkin materiya» deməkdir ki, yuxarıda yazdığımız kimi, o bətni olan qadın rəmzindədir və bütün yaranmışlar bilavasitə ondan çıxmışlar. Bu isə o deməkdir ki, hindlilərin yoqa sistemi elə sufilərin tərikə silsiləsidir ki, bu pillələri qalxıb «Göyə çıxmış» müdrik - Allaha qovuşur və onunla vəhdət təşkil edir.

Induizmdə, yoqa sisteminin ən ali səviyyəsi «bxakti-yoqa» adlanır. Yoqa sisteminin digər növləri yalnız bxakti-yoqanın bxakti səviyyəsinə qalxması üçündür [29; 346]. Deməli, bxakti səviyyəsi elə sufizmin ən ali səviyyəsi olan bəqa (baka) səviyyəsidir ki, yazdığımız kimi, bu səviyyəyə qalxmış müdrik əbədi Allahda olur. Vedi şastralarında qeyd olunur ki, Allahın bxaktiləri yarıallahdırlar [29; 562]. «Bxaqavad-Gita»da Allah deyir ki, yalnız «Mənim bxaktilərim məni dərk edə bilər və Mənim təbiətimə çata bilərlər» [29; 13/19]. Istənilən işlə məşğul olan bxakti Allahın himayəsi altındadır və Allahın əbədi, məhv olmayan aləminə daxil olurlar [29; 18/56]. Belə çıxır ki, bxaktilər eyni zamanda yəhudilərdir, çünki yalnız yəhudi levitlərini Allah «mənim» adlandırır və ona qulluq üçün ayırmışdır. Əgər biz nəzərə alsaq ki, qədim mənbələrdə «yəhudi» deyəndə «ya-xuda», yəni Midiyanın kuti/qutilər nəsli nəzərdə tutulur, razılaşarıq ki, bxakti [BXKT] rəmzi altında da bəg-kuti [BG-KT], yəni bəg-xuda [BG-XD] nəsli başa düşülməlidir. Qita/Qata rəmzləri də bu mənada «Allah və onun nəslinə aid olan yazılar» deməkdir.

Mətnlərə görə, pak bxakti yoqa ilə məşğul olmur, çünki onlar həmişə Krişna vəziyyətində olurlar və yalnız onlar Qitanı dərk edə bilərlər. Bxakti - Ali Ilahi Şəxsiyyət ilə beş növ müxtəlif əlaqədə ola bilir: passiv vəziyyətdə, aktiv vəziyyətdə, dost halında, ana və ata kimi və sevgili yar qismində bxakti olmaq mümkündür [29; 18]. Bxakti-yoqa eyni zamanda braxmo-bxakti pilləsinə çatmaq, yəni ilkin materiyaya tam qovuşmaq, onunla vəhdət təşkil etmək deməkdir. «Bxaqavad-Gita»da deyilir: «Kim ki, braxma-bxuta səviyyəsinə  qalxır, o ən Ali Braxmanı dərk edir. O heç vaxt qəmgin olmur və heç nə arzulamır. O bütün varlıqlara eyni gözlə baxır. Belə insanlar – deyə Allah bildirir – pak məhəbbət və sədaqətlə Mənə qulluq etmək hüququ qazanırlar [29; 18/54].

Yazılara görə, Puruşa (Pir Amonun ruhu) braxma çarxını hərəkətə gətirir. Xillebrandt Braxmo rəmzinin - cadugər, magiya, himn və ümumiyyətlə, yaradıcı qüvvə mənalarını qəbul edir [114; 115]. Deməli braxmo, həm daima yaradan materiya və eyni zamanda yaradıcı prosesin özüdür. «Bxaqavad-Gita»da (14/3) deyilir: «Mənim bətnim – Böyük Braxmadır və mən ona öz toxumumu qoyuram». Başqa mətnlərdə «Braxmo şəhəri»ndən danışılır, braxmo isə «təbiətin bətni» adlandırılır [114; 117]. Deməli, Braxmo həqiqətən qadın rəmzli ilkin materiyanı bildirir. Bu mətnlərdə Amonun Göy dünyası «ilkin materiyanın bətni», yəni onun, «Allah oğlunun doğulacağı bətni» adlandırılır. Upanişadalarda Braxmo bəzən Atmanla, yəni Ata-Amonla eyniləşdirilir. «Çxandoqya Upanişada»da deyilir: «Braxmanın bu şəhərində məskən – kiçik lotos, bu məskəndə isə kiçik fəza var… Həqiqətən, bu məkanın böyüklüyü nə qədərdirsə, ürək daxilindəki məkan da o qədər böyükdür. Orada hər iki dünya – Göy və Yer, hər iki – od və külək, hər iki – Günəş və ay, ildırım və ulduzlar: və burada onda olan və onda olmayan – hamısı onda cəmlənmişdir» [28; 362]. Bu isə o deməkdir ki, Braxmo – axirətdə, ilkin materiyada yaranacaq ikinci Atum Allahının doğulacağı məskəndir.

Bxaqavad-Gitada braxma-bxuta səviyyəsinə qalxmaq deyəndə bilavasitə Ibrahim məqamı başa düşülməlidir ki, sufizmdə ən ali məqam məhz Ibrahim məqamıdır. Həqiqətən də braxma [BRXM] rəmzi ilə Ibrahim/Avraqam [BRHM/VRQM] rəmzləri eynidir və Ba-Ra-Qam mənasında «qamlıq vasitəsilə, ilkin materiya rəmzli Ra-nuru ilə birləşmiş Ba-ruhu» deməkdir. Deməli, Ibrahim peyğəmbər həqiqətən də Amon-Ra Allahının rəmzidir. Bu sistemdə Vibxu [V-BX] rəmzi, yəni Ba-Bəg rəmzi «Böyük Allah» deməkdir. Bxuta rəmzi isə «Bəg-Ata» mənasında «Bəqa (Baka) səviyyəsinə çatmış və hər varlığı yaratmaq qabiliyyətinə sahib olmuş Ata» mənasındadır. Induist mifologiyasında, bxutlar iblisanə varlıqlar sayılırlar ki, Şivanın ətrafını təşkil edirlər (Şivanın adlarından biri də - Bxuteşvara – «Bxutaların hökmranı»dır). Bu isə o deməkdir ki, bxutalar elə sayı 124 min olan qamərlər, cinlər nəslidir. Bxut rəmzi Azərbaycan diliində «baxt» kimi qalmışdır ki, insanın taleyini də Allahı mənasını verən Bəg-Ata əvvəlcədən təyin etmişdir və s.

Biz yuxarıda yazdıq ki, Qüreyş (Xoris - QRŞ/XRS) rəmzi qədim hind mənbələrində «Krişna» [KRŞ-N] kimi qalmışdır. Xristian yazılarında isə bu rəmz «Xris/Xrist» kimi məlumdur. Isa peyğəmbərə aid edilən bu rəmz mənbələrdə «Iisus Xristos» kimi yazılır və «xristian» sözü də buradan yaranmışdır. Misirin Naq Xammadi ərazisindən tapılmış, ilkin xristianlığa aid yazıların biri olan «Siluanın nəsihəti»ndə, Allah «bütün yaranmışların yaradıcısı» kimi «həmişə var olan» adlandırılır və bildirilir ki, «Allahı - yalnız Atasının obrazı olan Xrist vasitəsi ilə dərk etmək olar: Xristos – söz, Ilahi söz isə Allahdır: Söz, yəni Atanın obrazı olan Oğul vasitəsi ilə yaranmış hər şey  Allahda mövcuddur: Allah olaraq Xristos «insanlar arasında adam kimi» mövcud olmuşdur: «Allah olarkən o adam oldu» ki, insanı xilas etsin: Allah-Ata öz Ilahi oğlunu qurban gətirdi və o adamların günahına görə, «əziyyət çəkib cəzalandı»: öz ölümü vasitəsilə o həyat verdi». Beləliklə, Allah oğlu – söz olan Allah-Atanın obrazıdır və Ata vasitəsi ilə dünyaya göndərilmişdir ki, insanlara Allahı izah etsin və insanları xilas etsin [34; 92]. 

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, xristian mətnlərində Xristi eyni zamanda «Günəş» və «işıq-nur»  adlandırırlar: «Xristlə yaşa, və o səni xilas edəcək, çünki məhz o həqiqi işıq və həyatın Günəşidir. O Günəş kimi, bədənin gözünə nur vermək üçün çıxır, Xristos kimi, hər bir ağılı və ürəyi işıqlandırır [34; 97]. Bu o deməkdir ki, Xrist/Xristos, məhz Allahın elmini dərk etdiyinə, insanlara sirləri açdığına və hər şeyə izah verib naməlum qaranlıqlara nur saçdığına görə, «Günəş» adlandırılır.

Lakin Xrist/Xristos rəmzi mənbələrə görə, xristianlıqdan əvvəl də mövcud olmuşdur. Belə ki, C. Frezerin yazdığına görə xristianların «ölüb-dirilən» Xristosun mərasimi ilə bütpərəstlərin «ölüb-dirilən» Osiris/Oziri, Attis, Adonis,Tammuz, Kibela və s. Allahlarının bayramı mərasimi təxminən martın 24, 25-də, eyni ərazidə və eyni vaxtda keçirilirdi ki, bütpərəstlər - xristianların «ölüb-dirilən» Xristosun mərasimini saxta adlandırıb, öz «ölüb-dirilən» Allahlarının mərasimlərinin daha qədim olduğunu iddia edirdilər [80; 350, 351, 339]. Bu isə o deməkdir ki, Xrist rəmzinin kökü ən qədim mənbələrdə axtarmaq lazımdır.

Qədim Misir yazılarının birində deyilir ki, Tefnaxt, yunanların «Bakxoris» adlandırdıqları və Pompey yazılarında əks olunan və müdrikliyi haqqında rəvayətlər danışılan Bekneranfu adlı oğluna öz şahlığını verdi [138; 123]. Buradakı  Bakxoris rəmzi qədim Misir yazılarında Xor Allahına aid edilir ki, mənbələrdə onu «Bakı Xoru», «Bakının ağası Xor», «Bakı ölkəsinin hakimi olan Xor», «Xor Buxen», «Bexdetli (Bağdad – F. G. B.) Xor», «Abatonun hakimi Xor», «Qeba-nın (qaba aləm – F. G. B.) hakimi Xor», «Miam-ın (Ümman/Ümma –F. G. B.) hakimi Xor», «Mex-in (Maq/Muğ – F. G. B.) hakimi Xor» və s. müxtəlif rəmzlərlə adlandırılır və iki dünyanın şahlığını qəbul edərək Günəş Allahına çevrilən kimi göstərirlər [116; 66-90]. Mətnlərdə Xor Allahının Günəşə çevrilməsi haqqında deyilir: «Isidanın oğlu Xor, böyük Allah, gecə qaranlığı qovan, … iki gözü ilə iki dünyanı tam işıqlandıran, Göyün Şərq tərəfində, üfüqdə Günəşin yerini tutan hakim» [116; 90]. Bu isə o deməkdir ki, xristian yazılarında qeyd olunan Günəş Xristos elə Misir yazılarındakı Xor/Qor Allahıdır və o Günəş kimi öz nuru ilə axirətdə o dünyanı işıqlandıracaqdır. Karnakdakı qələbə himnlərinin birində isə Amon Allahı, oğlu III Tutmosa üz tutub deyir: «Mənim sevimli oğlum, Fivada nur saçmağa başlamış, mənim arzularımı həyata keçirən Xor, əbədi yaşa. Öz zəhmətinlə sən mənim üçün iqamətgah ucaltdın, əvvəlkindən geniş, böyük darvazalı… Onun gözəlliyini Amon-Ra bayram edir. Sən tərəfdən mənim iradəmə uyğun abidələr, indiyə qədərki şahların tikdiklərindən də nəhəngdir. Sən məni qane etdin və mən səni Xorun taxtına milyon illərə yüksəldirəm və sən canlılara hakimlik edəcəksən!» [103]. 

Xor/Xoris rəmzinin Bakxoris adlanması o deməkdir ki, Xor/Xoris bəglər nəslinin nümayəndəsidir, yəni sufizmin bəqa (baka) səviyyəsinə çataraq Allaha çevrilmişdir. Bildirmək istərdik ki, Anibadakı yazılı sütunda Misirin XII sülalə Baküər (bəg-ər – F. G. B.) adlanır ki, M. Xorenatsiyə [73; 63] görə, Bakür - Süniklilərin, yəni Gelarküni nəslini banisidir. Digər bir yazıda isə Allahların şahı olan Min-Ra, yəni Amon-Ra da Bakı ölkəsində yaşayır [116; 112, 146].

Bakxoris, yəni Xor/Xoris rəmzinin müdrikliyi ilə bağlı isə onu qeyd etmək pazımdır ki, qədim Misir himnlərinin birinə görə, Allah yalnız öz oğluna öz sirlərini açmışdır: «Sənin oğlundan başqa özünü dərk etmiş başqası yoxdur… (çarı)… Sən öz oğluna, öz qabaqcadan verilmiş göstərişini və öz qüdrətini verirsən» [11; 84]. Digər bir mətndə isə Exnaton - Allahın sirlərin bilən yeganə oğul kimi göstərilir: «Sənin oğlun Exnatondan başqa heç kim səni tanımamışdır – Sən onu, qabaqcadan verilmiş göstərişinlə və gücünlə tanış etmisən» [5; 288]. Exnaton [XN-TN] rəmzi Xan-Aton [XN-TN] kimi açıqlanır ki, buradakı xan rəmzi Xanan mənasında Nun sularında yaradılmış Ağa eli, yəni Göydəki ruhlar dünyası deməkdir. Aton rəmzi isə «Ta-Tanen», yəni «ilkin sularda yaranmış torpaq» mənasındadır ki, bu torpaq da «Şu Allahı» mənasında, bütün dünyanı əhatə etmiş Qor/Xor Allahının nurudur. Belə çıxır ki, Xor/Xris rəmzi təkcə «Günəş» yox, eyni zamanda bu «Günəşin nurlandırdığı ölüm şahlığı» mənasını da bildirir. Qeyd etmək istərdik ki, Xor/Xoris rəmzindən Xristofor rəmzi də yaranmışdır ki, latın himnində müqəddəs Xristofor nəhəng xananeyalı adlandırılır və çox vaxt, sütunu saxlayan heykəl kimi göstərilir ki, bu da onun Heraklla eyniliyinə işarədir. Bir çox rəsmlərdə Xristoforun itbaşlı adam kimi təsvir edilməsi isə, onun Allaha sadiqliyi ilə bağlıdır ki, qədim mənbələrdə sadiqlik rəmzi kimi, it qəbul edilmişdir [87; 81, 76]. Qeyd etmək istərdik ki, rus arahdırıcıları Marko Polonun kitabının minatürünə əsasən bildirir ki, buradakı itbaşlı insanların başında müsəlman çalması da vardır [2; 447]. Xristofor rəmzi – «Xrist» və «for» rəmzlərində ibarətdir ki, burada «for» rəmzi – pir, yəni firon və efir mənasında «ilkin materiya» deməkdir (şəkil 58). Deməli, Xor/Xoris Allahı bilavasitə efirlə, yəni ilkin materiya mənasında həyatverici enerji ilə bağlıdır. 

                                                                                                        

                                                                                              58. Müqəddəs Xristofor Itbaşlı [87; 2]

                                                                                                    

Biz yuxarıda həyat enerjisi mənasını verən Anukis (Sisakan – F. G. B.) rəmzi ilə bağlı bildirdik ki, mətnlərdə, «həyat» rəmzinin, yəni üst tərəfi dairəvi olan xaçın sahibi «Anukis» adlanır və o öz oğluna «həyat enerjisi» verir. Abu-Odada Anukisin, cavan çarı öz döşü ilə əmizdirməsi təsvir olunur və mətndə yazılır: «Imnexeriibdə olan Sexelin sahibəsi Anukis deyir: «Mən, sənin gözəlliyini yaradan, həyat verilmiş gözəl Allahı [Xoremxeb] əmizdirənəm, sənin ananam» [116; 142, 143]. Burada Anukisin Xoremxebi əmizdirməsi rəmzi yazdığımız kimi, xristianlıqda Məryəmin Isa peyğəmbəri əmizdirməsi kimi qeyd olunur. Xoremxeb rəmzi isə «Xor-Qeba» mənasında «Xor/Xristosun bədəni olan və o dünya» mənasını verən Qaba aləm başa düşülməlidir ki, möminlər məhz burada ölümdən sonrakı həyatların davam etdirirlər. 

Digər tərəfdən, Allahın öz sirlərini qabaqcadan verilmiş göstərişə əsasən oğluna verməsi rəmzi bizim yadımıza yuxarıda qeyd etdiyimiz Əyyubla bağlı yazını yada salır ki, Allah Əyyubdan: «sən bilirsənmi ki, işığın yerinə yol hardandır, qaranlığın yeri haradadır?» və s. yaradılışın sirləri haqqında soruşanda özü də cavab verir ki, «Əlbəttə, sən onun sərhədlərin qədər çatmısan və onun evinin həyat yolunu bilirsən. Sən bunları ona görə bilirsən ki, sən artıq o vaxt doğulmuşdun və sənin günlərinin sayı çox böyükdür» [8; Iov.38:20-21]. Bu isə o deməkdir ki, Əyyub obrazı əziyyət çəkən Xristin obrazıdır və o dünyanın yaranması zamanı yaranmışdır. Isanın özünün dediyi kimi, «Kim ki Göylərdə doğulmamışdır, Allahın şahlığını görə bilməz» [8; In.3:3]. Bu o deməkdir ki, Isa obrazı, dünyanın yarandığı zaman «doğulmuş» Xristin, yəni Qor/Xor Allahının obrazıdır ki, bu obraz da, yazdığımız kimi, yerdə yox, Göylərdə yaranmışdır.

«Siluanın nəsihəti»ndə deyilir: «Sənin Allahı dərk etməyin heç vaxt mümkün deyil və yalnız Atanın obrazı olan Xristin vasitəsi ilə sən onu dərk edə bilərsən»: «Ey Xristos – böyük Tanrını insanlar üçün açmış çar». Əhdi-Ətiqdəki [8; Mf.11:27, In.14:6,7] fikrlə eyni olan bu məntiqi Kliment də qeyd edir: «Biz Atanı (Allahı) dərk etmək üçün Oğula inanmalıyıq»: Allah, yalnız Xrist vasitəsi ilə seyr edilə bilər». Origen də bu fikirlə razılaşır: «Atanı tanımayan, yalnız Oğulu tanıyandan sonra Atanı tanıya bilər və yalnız Oğulu görəndə Atanı görə bilər… Inanın və siz xilas olacaqsınız», Xristə inanmayanların heç biri əbədi dünyanı qazanmayacaq» [34; 101, 104]. Siluanın nəsihətinə görə, insanlar qaranlıq içində gəzirlər və həqiqəti başa düşmək üçün yalnız Xristi işıq kimi, əllərində tutmalıdırlar ki, onun işığı ilə ətrafı görsünlar. O, yazır: «Allah hər kəsi görür (lakin) heç kəs ona baxmır. Xristos isə həsədsiz götürür və verir. O, həsədsiz işıq verən Atanın işığıdır. Beləliklə o hər yeri nurlandırır. Və hər şey Xristosdur – Yaşayandan hər şeyi vərəsəliklə qəbul edəndir» [34; 193, 194]. Bu isə o deməkdir ki, axirətdə gəlməli olan Isa obrazı bilavasitə Amon Allahının obrazıdır və yalnız onun vasitəsi ilə Allahın sirlərini dərk etmək mümkündür. 

Siluan öz nəsihətində deyir: «Bil ki, Xristos kimdir və onu özünə dost götür, çünki o – sadiq dostdur. O eyni zamanda Allah və müəllimdir. Allah olanda o sənin üçün insan oldu.  O, cəhənnəmin dəmir siyirməsini və mis darvazalaranı sındırdı. O, bütün özündən razı zalımları devirdi, öz qandallanmış qandallarını atdı… O, odur ki, insan simasını və Ilahi qanunları qəbul etdi – O Allahdır. O odur ki, insanlara həmişə dözümlə yanaşır və özündən razıları sakitliyə dəvət edir. O odur ki, insanı ucaltdı və o Allah kimi oldu. Ona görə yox ki, Allahı aşağı - insana gətirsin, ona görə ki, insan Allah kimi olsun. Ey Allahın böyük mərhəməti! Ey Xristos - böyük Allahı insana göstərən şah! Bütün xeyirxahların şahı və həyatın şahı! Əsrlərin şahı və Göylərin hökmranı! Mənim sözlərimi eşit və məni bağışla!... O sənin əsrlərlə məğlubedilməz şahındır: Ona qarşı heç kim mübarizə apara və ya ona söz deyə bilməz. O sənin çarın və atandır. Çünki ona tay heç kəs yoxdur… O, odur ki, Atanın iradəsi ilə vahid yaranmışdır. Çünki o – dərkolunmaz sözdür və müdriklikdir və həyatdır. O həyat, güc verir və bütün canlıları qidalandırır [34; 197, 191, 198].

Ümumiyyətlə, bildirmək lazımdır ki, Misirin Naq Xammadi ərazisindən tapılmış yazılar əsasən xristian tipli yazı kimi qəbul olunsa da, həqiqətdə buradakı yazılar bir çoxunun xristianlıqla heç bir əlaqəsi yoxdur və yalnız müdriklik üzərində qurulmuş yazılardır. Buradakı yazıların biri «Misirlilərin Incili» adlanır və «Gözəgörünməyən böyük Ruhun müqəddəs kitabı» başlığı ilə başlanır. Ehtimal olunur ki, bu kitab Sif tərəfindən yazılmışdır [34; 28]. Burada «gözəgörünməz Ruh» deyəndə təbii ki, Amon Allahının ruhu nəzərdə tutulur. Yazıların başqa birisi «Böyük Sifin ikinci traktatı» adlanır ki, burada Isa peyğəmbər öz tarixini, yəni yerə eniş, xaçdakı ölümü və Pleromaya qayıdışı danışır və həqiqətdən xəbərdar olmayanlara onun gizli mənasını başa salır [34; 32]. Maraqlı haldır ki, burada Sif – Isa peyğəmbərin rolunda göstərilir, yəni burada çarmıxa çəkilən elə Sifdir. Əgər biz nəzərə alsaq ki, sufi rəmzi ilə eyni mənalı olan sif rəmzi elə - «sofi» yəni müdriklik, ağıl deməkdir, razılaşarıq ki, Isa, Sif və s. obrazlar, yuxarıda qeyd etdiyimiz Ərəbinin Göydə yaradılmış «ağıl» obrazıdır. Siluan da nəsihətində Xristosu «ağıl», yəni «Sofi» adlandırır: «Həyat ağacı Xristosdur. O müdriklikdir (sofi). Çünki o müdrikdir. O eyni zamanda qanundur. O  həyat, güc və qapıdır. O - nur, xəbər gətirən və mülayim çobandır. O adama inan ki, sənə görə hər şey olmuşdur» [34; 195]. Burada Isanın «qapı» adlanması, onun Əli ibn Əbu Taliblə eyni obrazda olması və elminin də Allahı dərk etmək üçün qapı olması mənasındadır.

Digər tərəfdən, Naq Hammadidə tapılmış «Səkkizlik və doqquzluq haqqındakı mühakimə» kitabında ata – Germes Trismeqistin öz tələbə-oğluna «səkkizlik» və «doqquzluq» anlayışının mənasını anlatmaq üçün kamilliyin pillələri ilə aparır [34; 30]. Aydındır ki, burada Ata – Allahın, tələbə-oğul isə Mehdinin obrazıdır. Başqa bir qrup əsərin janrlarından biri də «Qomilii» adlanır ki, bura «qulaqları ilə eşidənlər yox, ağılın qulaqları ilə eşidən» seçilmişlərin dialoqları və s. aiddirlər [34; 34]. Qomili (qam-el – F. G. B.) rəmzi bizə deyir ki, burada söhbət qamlıq vasitəsi ilə ilkin materiyadan informasiya almadan gedir. Digər bir yazı isə «Yaqubun apokalipsisi» əsəridir ki, burada Isa Yaquba (Iakov) ölümünə qədər və dirilməsindən sonra olanlar haqqında gizli elmi danışır [34; 31]. Qeyd etmək lazımdır ki, bütün bu yazıların xüsusi gizli mənaları var ki, onlar adi insanlar üçün nəzərdə tutulmamışlar. Buna görə də Siluan deyir: «Bir çox şeylər var ki, onlar haqqında danışmaq təhlükəlidir, çünki sən bilirsən ki, dediyin hər şeyə görə cavab verəcəksən [34; 193, 194].

Xristosun mənbələrdə «Həyat ağacı», yəni başı Göylərə çatan ruhlar dünyası rəmzində olması heç də təsadüfi deyildir. Gürcü abidəsi olan «David və Konstantinin əzabı» yazısında deyilir ki, Xristos əzabı Həyat ağacında qəbul etdi [160]. Həyat ağacından gələn sonsuz möcüzələrdən sonra isə farslar arasında deyirdilər ki, «Xristianların Allahı gəlmişdir». Belə çıxır ki, Isanın çarmıxa çəkildiyi xaç, həyat ağacının rəmzidir. Qeyd etmək lazımdır ki, türk dillərində xaç [XÇ] rəmzi ilə ağac [ĞC] rəmzi eyni kökdəndir və Üç-Oq [ÇQ] mənasında olan Iç Oğuz deməkdir. 

Müxtəlif mənbələrdə həyat ağacının qaytarılması Erakl/Irakl obrazı ilə bağlanır. Sebeosda, Irakli həyat ağacını yox, Göylərin yaratdığı olan müqəddəs Xaçı qaytarır. Ümumiyyətlə, Sebeos «Imperator Iraklinin tarixi» kitabında Iraklini Isa peyğəmbər rəmzində göstərir ki, bu da axirətdə gələn Mehdinin «Irakl» [R-KL] rəmzi ilə bağlı olması deməkdir. Irakli şahın Bizans ordusu mənbələrdə «Qərb ordusu» adlandırılır [50; 205]. Qərb rəmzi ilə bağlı biz yuxarıda yazdıq ki, axirətdə Mehdinin Günəşi (Ay) məhz Qərbdən doğacaqdır. 

Gürcü abidəsi olan «David və Konstantinin əzabı» əsərində [160]  deyilir ki, «Həyat verici Ağacın» xilasından sonra, şah «Fars ölkəsindən Misirə qayıdarkən, Muxmed (Məhəmməd peyğəmbər – F. G. B.) Erakl şahın hüzuruna gəldi və ona saysız bəxşişlər verdi, belə ki, o çox varlı idi və ərəblərə başçılıq edirdi və şahdan öz sürülərini saxlamaq və otlaqlar üçün yer istədi. Şah isə Ərəbistanın yanında olan Sinay torpağının vadi və dağlarını ona verdi. Sonra şah öz şəhərinə qayıtdı və Yunan ölkəsində sülh var idi və bütün tayfalar ona tabe olurdular». Aydındır ki, Məhəmməd heç zaman Heraklla görüşə bilməzdi və bu yazıda söhbət axirət günündən gedir ki, yeni Göy şahlığı «əmələ gələndən» sonra «Alfa və Omeqa», yəni «birinci və sonuncu» - Amon Allahı ilə Mehdi görüşəcəklər. 

Bildirmək istərdik ki, «həyat qüvvəsi» mənasını daşıyan xaç rəmzinə, III və IV minillik tarixi olan qədim Misir, aramey rəsmlərində və s. mətnlərində rast gəlinir. Qədim Misir rəsmlərində yuxarısında dairə olan xaç - «anx» adlanır və «həyat» deməkdir ki, bunu Allahlar öz törəmələrinə bəxş etmişlər. Ən qədim mənbələrdə boyunda xaç gəzdirmək, həyat enerjisi ilə birləşmək və bu da Ilahi odu özü ilə gəzdirmək mənasındadır.

M. Xorenatsiyə görə, Xristin xaçını şəhərdən Şərq tərəfdəki təpədə yaratmışlar. Və Allah Göydən bulud sütunu göndərmiş, dağlar ətirlə dolmuş və xaç formasında işıq əmələ gəlmişdir. O vaxtlardan ondan şəfaverici möcüzələr baş verir [73; 86]. Bu isə o deməkdir ki, Xor/Xristin, yəni Qor Allahının birinci ruhlar dünyası, Şərq rəmzi ilə bağlı olan təpədə yaradılmışdır. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, qədim Misir yazılarına görə dünyanın yaradılmasının başlandığı ilkin təpə «Günəş Ra-nın məbədgahı olan Geliopolda», yəni Gel şəhərində yerləşir. Digər yazılara görə isə Allah ilk dəfə ilkin sulardan, yəni ilkin materiyadan quruya, məhz Herakleopolda, yəni Herakl (Erakl/Ra-gel) şəhərində çıxmışdır [7; 105]. Atum Allahı da «Irakleopolda sevinc tacını alan iki torağın qüdrətli başçısı» adlanır ki, yazdığımız kimi, bu onun Herakleopolda Allaha çevrilməsi mənasındadır. Əgər biz nəzərə alsaq ki, Herodota görə (Herodot, IV/ 8), Herakl Gerionun öküzlərini qovub Gelə gələrək, buradakı mağarada öz atlarına görə, yarıinsan-yarıilan olan Yexidna ilə yaxınlaşıb cütləşmişdir, razılaşarıq ki, Gel şəhəri olan Geliopol elə Heraklın şəhəri olan Herakleopoldur. Herakl rəmzi də sufizmdə «Qor-Gel» kimi açıqlanır ki, bu da «Qor/Xor Allahının Gel eli» mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, Xristin, yəni Qor/Xor Allahının dünya ağacını Amon Allahı məhz Gel ərazisiində ucaltmışdır və məhz burada Göydən Ilahi nur yerə enmiş və «vəhy çadırı»nı həyat enerjisi ilə doldurmuşdur. 

Lakin yazdığımız kimi, qədim mənbələrə görə, Herakleopol şəhərinin digər adı Xonsudur. Xonsu isə qədim Misirdə baş Allah Amonun oğludur və onun anası da Mut ilahəsidir. Xonsu eyni zamanda Kaniş şəhəridir ki, yazdığımız kimi, bu ölkənin nəzarətçiləri «rəbi sukkatim», «rəbi şaki» və s. mənasında rəb sakları, şəhərin ərazisi isə «ekallum», yəni «Qalil/Xəlil» mənasında «Gel-eli» adlanır. Xonsu/Kaniş [XN-S/KN-S] rəmzləri eyni zamanda Sünik [S-NK] və Sisakan [SS-KN] rəmzləri ilə eynidir və bu da Gelarküni ərazisinin digər adıdır. Burada böyük hökmdarın - «şahlar şahı» mənasında «rubaum rəbium» adlanması o deməkdir ki, bura məhz Amon Allahının yurdudur. Bu isə o deməkdir ki, Xonsu, yəni Herakleopol şəhəri Allahın yeganə oğlunun, yəni axirətdə gəlməli olan Mehdinin vətənidir. 

Herakl rəmzi Azərbaycan ədəbiyyatında Koroğlu [KRĞL] kimi qalmışdır və onun Çənlibeli də Şəmkir və s. ərazilərdə göstərilir. Gürcü mənbələrində isə bu qala Imereti ərazisindəki Xaraqeuli [XRQL]  qalasıdır. Lakin Imereti rəmzi bizi marların vətəni olan Midiya torpağına gətirir ki, burada da Gel torpağı kimi, M. Xorenatsi Gelarkünini göstərir. Gürcü mənbələrində Gelarküni - Klarceti kimi qeyd olunur.

Gilar

Gürcü mənbələrinin bildirdiyinə görə, qədim yazılarda Gürcüstan əvəzinə «abxaz» və «Abxaziya» yazılır ki, bu adlar altında gürcülər və bütün Gürcüstan nəzərdə tutulurdu. Vaxuşti Baqrationinin yazdığına görə isə Abxaziya əvvəllər «Eqrisi» adlanmışdır [112; 8]. Sufizmdə Eqrisi (Qor/Xor issi) «Qor (Xor) Allahının ruhu», yəni «Xris» deməkdir ki, bu rəmzi «Qruz» (Qoroz/Xurs rəmzlərinə bax) kimi, yəni «gürcü» mənasını verən tayfa adı kimi də oxumaq olar. Lakin Eqrisi ilə eyni olan Qoroz rəmzi Albaniyadakı Xurs, yəni Xorasan ərazisidir. Ilya Adamiya yazır: «Ereti», «Sainqilo», «Albaniya» - Alvaniyanın qədim coğrafi adları sinonimdirlər» [4; 159,160]. Buradakı «Sainqilo» rəmzi «Sünik-Eli» mənasındadır ki, bu da Ereti rəmzinin Gelarküni ilə eyni olması mənasındadır. Belə çıxır ki, Ereti elə Albaniyadır. Q. Qeybullayev bildirir ki. Şərqi Gürcüstanda Alban toponimi mövcuddur. Alvan sahələri Kaxetiyada ən bərəkətli torpaqlardır. Kaxetiya Alazanisinə qədər uzanan Kaxetiya Tuşetiyası da Alvaniyadan ibarətdir [50; 66].

Vaxuşti Baqrationinin fikrincə Kaxeti və Eretidə həyat məhz Erosa görə yaranmışdır: «Eros ona çatmış torpaq hissəsinə gəlir və iki Alazaninin qovuşduğu yerdə şəhər tikir, öz adı «Ereti» ilə adlandırır və ona çatmış: cənuba -  Xorantıdan Mtkvari və  Qafqaz dağlarına, Movakani sərhədlərinədək, Şimala – Xunanidən Qulqula və Qafqaz dağlarınadək, Şərqə – Qafqaz dağlarına qərbə – Mtkvaridək [çayı] torpaqlara sahib olur. Bunlar arasındakı torpaq Eretidir ki, burada [Eros] məskunlaşmışdır və bu torpaqda onun oğulları və qohumları artıb törəmişlər [112; 3]. Əgər Ereti torpağı Erosun adı ilə bağlı adlandırılmışsa, belə çıxır ki, onun əsil adı Erdir. Həmin ad altında isə qədimdə yalnız Ra Allahı məlumdur. Bu da o deməkdir ki, gürcü mətnlərində «Erlər» adlandırılan arilər qədim Misir Allahı olan Amon-Ra -nın törəmələridir. 

Eros rəmzi eyni zamanda Eqros rəmzi ilə eyni mənalı olmaqla bərabər burada əlavə «Q», yəni Oğuz mənasını verən həyat energisi rəmzi vardır. Vaxuşti Baqrationi yazır: «Tarqamosun oğlu Eqros isə qardaşları arasında ona çatmış torpağa gəlib, həmin Eqros dağlarında, dəniz sahilindən Şərqə doğru yer tapır. O burada şəhər salır və onu öz adı ilə – «Eqri» adlandırır. Həmin Eqrosun oğulları və oğullarının oğulları ayrılıb Eqros ölkəsini doldurdular. Onlar msexet mamasaxlisinin tabeçiliyində idilər və yazıldığı kimi, vaxtaşırı itaətdən çıxırdılar. Fars eristavı Ardamın gəlişindən və Gürcüstanı fəth edilməsindən sonra, və gürcülər farslardan ayrılandan sonra, o zaman Eqrisi çayından qərbdəki [sakinlər] yunanları köməyə çağırdılar, Gürcüstandan ayrıldılar və farsları qırıb yunanlara qoşuldular, çünki onlar bunu yunanların gücü ilə etdilər və yunanların tabeçiliyində idilər» [112; 8]. Burada Eqrosun Eqri şəhərini salması o deməkdir ki, Ra Günəşi simasında Göylərə ucalan Amon Allahının ruhu orada Eqri, yəni Qor rəmzində ruhlar dünyası yaradır. Deməli, Qor deyəndə bilavasitə fəzada müəyyən ərazini tutmuş Atum Allahı, yəni Adəm başa düşülməlidir. Bu bədəni, yəni ruhlar dünyasını isə Amon Allahının ruhunun yerləşdiyi Ra Günəşi idarə edir.

Şərqə, yəni Göy dünyasına  «Qor ruhu» kimi daxil olan Ra burada Eqri-Qor torpağı yaradır və Eqrosun oğulları və nəvələri ayrılıb bu ölkəni doldururlar. Belə çıxır ki, burada söhbət Babil qalasının tikintisindən sonra Allahın insanları səpələməsindən gedir. Bir daha qeyd etmək istərdik ki, qədim yazıların hamısı rəmzlərdir və onları yalnız çox çalışanlar dərk edə bilər. Bu gürcü anqioqrafiyası olan «David və Konstantinin əzabı»nda da qeyd edilir: «Xristin müqəddəs və ağır əzabkeşləri olan David və Konstantini yada salmağın vaxtı gəlib çatdı, və bizim sözümüz də bu haqdadır. Sizsə, ey müqəddəs əzabkeşliyin təntənəsini arzulayan və könüllü gəlmiş  Xristin dindarları, ağıl və qulaqlarınızı açın ki öz evlərinizə boş deyil, faydalı (biliklə) gedəsiniz» [160].

Ereti rəmzi eyni zamanda «Arta» və «Aratta» kimi də oxunur və biz yuxarıda bu rəmzlərin açmalarını vermişik. Mənbərə görə, Eretidə Nuxpati toponimi olmuşdur ki, bu da Anx-Pta, yəni qədim Misirin «həyat enerjili Pta Allahıdır» [50; 164].

Eros rəmzi «Kitabi - Dədə Qorqud»da «Aruz», digər mənbələrdə isə «Arus/Rus» və s. kimi də qeyd edilir və bu ad altında Osiris/Oziri Allahı nəzərdə tutulur. Eros rəmzinin başqa variantı insanları öldürən Ares Allahıdır. Bu isə ona işarədir ki, «Osiris Allahı» deyəndə də Amon-Ra başa düşülməlidir.

Ereti ilə eyni ərazi mənasında olan Kaxeti rəmzi - Kax/Xak, yəni «Haq Ata» kimi açıqlanır. Vaxuşti Baqrationinin «Gürcü şahlığının tarixi» kitabında hökmdar «kexa» adlanır. Bu rəmz XI əsrə aid gürcü mənbələrində də Qak toponimi kimi qalmışdır ki, Mxitar Qoş (XII əsr) onu qərbi Albaniyada yerləşən Qaq kimi qeyd edir [50; 445]. «Aqvan tarixi»ndə isə Arsak ərazisində Qaku məskəninin olduğu bildirilir ki, bu ad Keki rəmzinin erməni variantı hesab edilir [50; 443]. Sumbat Davitisdze bildirir ki, Aşot Baqrationi Şavşeti və Klarcetidə məskən salandan sonra orada həyat canlanır. O, «Kuxi» ləqəbini aldıqdan sonra Şavşetidə Tbet kilsəsini tikir, «və müqəddəs ruhun əmrinə əsasən orada baş keşiş müqəddəs Stepanı qoyur». 

Biz yuxarıda, qədim Misir mətnindən misal gətirib göstərdik ki, qədim Misirdə Xek rəmzi Aşağı və Yuxarı Misirin Allahı mənasında iki dünyanın şahı deməkdir. Deməli, Aşot Baqrationinin Şavşeti və Klarcetidə məskən salandan sonra «Kuxi» ləqəbini alması, onun «iki dünyaya sahib olandan sonra Haqqa çevrilməsi» mənasındadır. Aşot rəmzi Issi-Ata mənasında Ata-ruhu fikrini ifadə edir ki, burada o «Allah» mənasını verir. Belə çıxır ki, mənbələrdə Kaxeti deyəndə «Eqri», yəni «Qor dünyasının sahibi olan Amon Allahı» başa düşülməlidir.

Lakin Qor-Xak rəmzi eyni zamanda mənbələrdə ismaililərin Iranda sahib olduğu əsas qalalardan biri olan «Qird-kux» qalası kimi qeyd olunur [69; 131]. Mənbələrə görə məhz buradan Xorasanın ticarət yolu keçmişdir. Qird rəmzi ilə eyni olan Qard rəmzinin açmasını biz yuxarıda verdik. Əgər nəzərə alsaq ki, mənbələrdə Xorasan rəmzi «Qoroz» və s. kimi də yazılır, razılaşarıq ki, «Gürcüstan» deyəndə «iki dünyanı birləşdirən Gelarküni», yəni Klarceti başa düşülməlidir. 

Digər tərəfdən, Kux rəmzi mənbələrdə Kuxistan kimi də yazılır və o da Iranda ismaili dövlətinə daxil olmuş torpağın adı kimi göstərilir. Hələ XIII əsrin əvvəllərində Yaqut bildirir ki, - «Kuxistan hazırki zamanda Həsən ibn Sabbahın ailəsi olan malahidlərin hakimiyyətindədir» [69; 128]. Buradakı məlahid rəmzinin Mələküt mənasında ruhlar dünyası olması aydındır. Belə çıxır ki, «Kuxistan» elə Qird-kux qalasının adlarında biridir. Bu isə ona işarədir ki, «Kaxeti» (Azərbaycanda Qax rayonu), «Qird-kux», «Kuxistan» deyəndə Haq ölkəsi, yəni «Allahlar yurdu olan Göy dünyası» başa düşülməlidir ki, onun da yolu Iranın Ələmut, yəni Midiya qalasından başlanır.

Qird-kux rəmzindəki «Qird» rəmzi gürcü mənbələrində «Kartli», yəni «Kart eli» kimi yazılır. Mətnlərdə Imeretiya və Kartli Yuxarı və Aşağı hissələrə bölünür. Bu isə ona işarədir ki, Aşağı və Yuxarı Misir elə Aşağı və Yuxarı Kartlidir. Misir, yəni Equpet [QPT] rəmzi Kartlidə Qupta [QPT] qalası kimi qalmışdır. Biz yuxarıda, Kartli rəmzi ilə eyni olan qədim mənbələrdəki Kardu/Kert/Uqarit və s. rəmzlər haqda yazdıq. 

Sumbat Davitisdze, öz kitabında Klarceti və Doliskan (bax: Delos və Kün rəmzləri) haqqında yazanda hansısa torpaqları «tış (xarici) torpaqlar» adlandırır. «Tış» rəmzi göstərir ki, buralarda eyni zamanda iç torpaqlar da olmuşdur. Bu isə o deməkdir ki, Aşağı və Yuxarı Kartli elə Tış və Iç Oğuz mənasındadır. Belə çıxır ki, «Daxili Kartli» deyəndə «Yuxarı Kartli», «xarici torpaqlar» deyəndə isə «Aşağı Kartli» başa düşülməlidir. Aşağı Kartlidə isə Kartli dərəsi, buradan da yuxarı Kartliyə giriş yerləşir. Sumbatın yazdığına görə məhz burada – Klarcetidə, Aşot «meşədə, ilk dəfə Vaxtanq Qorqasalın Artanuci adlı qalanı tikdiyi bir qaya» tapır… Aşot onu bərpa edir və qalanı yenidən tikir, qalanın önündə, onun dibində isə şəhər salır. Qalanın içində isə müqəddəs həvarilər Pyotr və Pavelin kilsələrini tikir və orada özünün sədabəsini yaradıb o qalada yaşamaq üçün məskunlaşır» [218]. 

Məbələrə görə, Artanuci Klarcinin mərkəzi hesab edilir və onların törəmələrini isə «Artanuceli» adlandırırdılar. Artan-uci [RTN-C] rəmzi Neter-içi [NTR-Ç] kimi açıqlanır ki, buradakı Neter rəmzi qədim Misir yazılarında tikili məbədgah və eyni zamanda ruhun xüsusi vəziyyəti kimi qəbul olunmuşdur [60]. Burada ruhun xüsusi vəziyyəti deyəndə sufizmin «Ibrahim məqamı» nəzərdə tutulmalıdır ki, Ibrahim peyğəmbər Kəbəni tikdiyi vaxt daşın üstündə durmuşdur. Yuxarıda yazdığımızı nəzərə alsaq, belə çıxar ki, Ibrahim peyğəmbər sufizmin ən ali məqamına (bəqa/bəg) yüksəlib, sehr, magiya vasitəsi ilə qayada, yəni Kəbə daşının üstündə Artanuci qalasını, yəni Betel (əl-Beyt) – «Allah evi»ni tikmişdir. Artanuci/Artan rəmzi Baqratuni (Bəg-Artan) kimi də qeyd olunur ki, bu da Artan [NTR], yəni Neter [NTR] rəmzinin bilavasitə bəglərə, yəni Baqi rəmzinə aid olması deməkdir.

Digər tərəfdən, biz yuxarıda qeyd etdik ki, U. Baca görə, «Allah» mənasını verən Neter sözü «güc», «qüdrət» və s. mənasındadır. Fransız misirşünası  E. Ruje isə Neter rəmzini – «dirilmə», «yenidən davam etmə» mənasında qəbul edir. Q. Bruqş da Neter sözünü – «mövcud olanı yenidən və yenidən yaradan və törədən aktiv güc kimi izah edir ki, bu da hər şeyə yeni həyat verir və cavanlığını qaytarır» [6; 15]. Burada dirilmə, cavanlığın qaytarılması, yenidən həyat verilməsi rəmzi o deməkdir ki, buradakı Allah rəmzi axirətdə yenidən yaranacaq ruhlar dünyasına aiddir. 

Artanuci [RTN-C] rəmzi, qədim Misir yazılarında Ruten [RTN] kimi qeyd olunur ki, misirşünas Bruqş, Rutenin yuxarı və aşağı Rutendən ibarət olmasını yazmışdır [2; 589]. Belə çıxır ki, Artanuci rəmzi elə «Ruten-Içi» mənasında «Yuxarı Ruten» deməkdir. Eyni zamanda, yazdığımız kimi Geliopol şəhəri də öz növbəsində aşağı və yuxarı hissələrə bölünürdü ki, mənbələrdə Atum Allahı «Geliopolun iki torpağının sahibi» adlanır. Əgər nəzərə alsaq, «Klarci» deyəndə Gelarküni, yəni Geliopol şəhəri nəzərdə tutulur, razılaşarıq ki, Klarcinin mərkəzi olan Artanuci – Geliopolun yuxarısında yerləşən Ruten, yəni «Allahlar dünyası» mənasındadır. 

Mənbələrə görə, Aşotun törəmələri Artanuci qalasında böyüyür və Şavşetiya, Klardjeti və Niqalinin bütün xeviləri sarasinlərə xərac verirdilər. Artanucinin bu tərəfində isə onlar atalarına məxsus olanları (mülkləri) geri alıb, Baqratı kuropalat təyin etmişdilər və Allah onların hakimiyyətlərini idarə edirdi. 

Vaxuşti Baqrationi yazır: «Xüsusilə Tao-Klardjeti və Şavşeti-Artanucinin osmanlar tərəfindən zəbt edilməsindən sonra onları orada tapmaq mümkün deyildi, çünki osmanlar mülk və ianələri tamamilə almışdılar. Orada rahibliyə meyl edən qalmamışdı, oradan müqəddəs ikona, xaç və quru cəsədləri Samsxe, Kartli, Imeretiyə aparırdılar. Samsxedə də eyni hadisələr baş verirdi, orada yepiskop və monastırlar qalmadı, belə ki, bu torpağın əyanları Allahın qəzəbi ilə müsəlmanlaşdırılıb o vaxtdan tatarlara çevrildilər və o zamandan xristianlıq qiymətdən düşdü. Katalikoz və yepiskopa və hakimiyyətə tabe olunmurdu, kilsə və monastırların dağıdılması (baş verirdi) və camilərin tikilməsi gedirdi. Möminlər isə ikonaları, xaçları və quru cəsədləri gizlədirdi, bəziləri isə  əvvəlkitək Imereti və Kartliyə aparırdılar» [112; 7]. Bu mətndə söhbət Göy dünyasının yaradılmasından və insanların bu Göy dünyası üzünə səpələnməsindən sonrakı vaxtdan gedir. Məhz o zaman bütün ikonalar, müqəddəslərin quru cəsədləri və Allahın digər yaraqları mağaraya, yəni «ölüm şəhlığına» - Xel/Gelə - Gelarkuniyə toplanır ki, sonuncunu da gürcü mənbələri «Klarceti» adlandırır. Bu nəhənglərin ruhları isə «yeni tikilmiş dünyada» yaşamağa başladılar. Aşotun Artanucidə böyüməsi və atasının torpaqlarını geri alması onu göstərir ki, messiya Göy dünyasında böyüyür və Allah axirət günündə onu haqq-ədalətin bərpası üçün göndərir.

Sumbat Davitis-dze «Baqratonianlar və bizim gürcü şahları haqqında rəvayət və tarix» kitabının əvvəlində yazır ki, Süleymanın oğulları çariça Rakaelin yanına - Eklesiyə gəldilər. Onlar Ermənistan ölkəsində (gürcü mətnində «Somxiti») qaldılar və onların törəmələri bu günədək Ermənistanda hökmdarlıq edirlər. Onların dörd qardaşı isə Kartliyə, yəni Gürcüstana gəlir. Onlardan birini, Quaramı isə Kartli eristavı seçirlər və gürcü Baqratonianları həmin Quaramın törəmələridir. Lakin Bizans mənbələri Kartlinin hökmdarını «Qurqen», yəni Girkan adlandırır. Qen/ğan və və s. rəmzlər qədim yazılarda «kahin», «müqəddəs ata», «şəhər», «hökmdar» və s. kimi bir çox mənalarda istifadə olunur. Biz yuxarıda yazdıq ki, Strabona görə Girkan və onunla sərhəddə aparnalar, yəni pirlər, fironlar yaşayırlar və Girkan [GR-KN] rəmzi Ge[l]arküni [G(L)R-KN] rəmzinin variantıdır ki, buradakı Gelar [GLR/QLR] rəmzi əvəzinə Qor [QR] rəmzi yazılır. Buradan belə çıxır ki, Somxitidə, yəni Ermənistandakı Eklesiyada yaşayan çariça Rakael [R-KL] (Gelar [KL-R] rəmzi) elə Eklesiya (Kola) kimi qeyd olunan Gel torpağında yaşayır. 

VII əsrin  məşhur erməni tarixçisi Leontiyə (Qevond) görə, Kola Gürcüstanın ərazisinə aiddir. Kür çayının başlanğıcı rayonunda olan Kola, «Erməni coğrafiyasına» görə Tao vilayətinin (Klarceti – F. G. B.) bir hissəsi olmuşdur. «Erməni coğrafiyası» Tao-nu («Tayk») erməni vilayətlərindən hesab edir. Q. Qeybullayevə görə, Tay(k) vilayətində Kol ərazisi məvcud olmuşdur [50; 109]. Eyni zamanda Tao-Klarceti adlanan bu vilayət elə böyük Sisaka nəslinin yaşadığı Gelar, Gelarkünidir. Mənbələrdə Işxani (erm.Sisakan), cənub-qərbi Gürcüstanda, Tao-da yerləşən qala və monastırdır. Deməli, Kola, Eklesiya rəmzi Gel torpağının müxtəlif variantlarıdır. Tao rəmzinin Klarcetiyə, yəni Gelarküniyə aid edilməsi o deməkdir ki, yuxarıda yazdığımız Aid/Dao/Tayi və s. rəmzlər də bilavasitə bu əraziyə aiddir. Burada «Süleyman» deyəndə, yəhudi Süleyman peyğəmbər (Solomon şah) nəzərdə tutulur.  

Qeyd etmək lazımdır ki, qədim farslar Gürcüstanı «vrkana», əhalini  «vrk», ermənilər isə – «vras» adlandırırdılar. Burada Vrkana rəmzi - «Künidən olan əvrələr (əvrən)», «vrk» - «əvrə Ağa», «vras» deyəndə isə «əvrə issi», yəni yəhudi ruhu başa düşülməlidir. Deməli, Gürcüstanın əhalisi «yəhudi» adlandırılan bəg əvrənlərdir ki, mənbələrdə «iberlər» [BR], «avarlar» [VR] və s. kimi qalmışlar.

Bizans imperatoru Konstantin Baqryanorodnı [216; 45] yazır: «Məlum olmalıdır ki, ivirlər, yəni kuropalatın (ivirləri) öyünürlər ki, onlar, Urinin, peyğəmbər və Şah Davidin qeyri-qanuni evləndiyi arvadından törəmişlər… Onlar deyirlər ki, o Davud və onun qardaşı Spandiat, hansı ki Allahdan, müharibələrdə ürəkdən başqa heç yerinə  qılınc batmazlıq vergisini almışdı və ürəyini də hansısa silahla gözləyirdi – Yerusəlimdən idilər. Buna görə də farslar ondan qorxurdular. O isə onlara qalib gəlmiş, fəth etmişdi və [öz] qohumları olan ivirləri, indi oturduqları yer olan çətin keçilən yerlərdə yerləşdirmişdi; onlar oradan yayılıb çoxaldılar və böyük xalq oldular». Gürcü yazılarında Davudu «bizim şahımız, magistr Davud», «qüdrətli və qətiyyən məğlubedilməz kuropalat Davud», «bütün Şərqin kuropalatı» və hətta «Allah tərəfindən tac qoyulmuş şahlar şahı, Allah tərəfindən magistr qoyulmuş Davud» adlandırırlar [217]. Bu isə o deməkdir ki, burada «Davud» deyəndə Dədə rəmzli Qor Allah, «Uriya» deyəndə isə Ər, yəni Amon Allahının ruhu olan Ra Günəşi başa düşülməlidir. Buradakı kuropalat rəmzi Qor-Palat (Pilat) mənasında «Qor Allahının Apa elatı», yəni «Qor-Pta» deməkdir. 

Digər yerdə qeyd olunur ki, Konstantin Porfiroqenet özünün «Xalqlar haqqında» əsərində Adarnas haqqında çox danışır və onu «Gürcüstanın kuropalatı olan Adarnasir» və ya çox vaxt sadəcə «kuropalat» adlandırır ki, bu adla bütün Yaxın Şərqin sahiblərindən yalnız «Tao-Klarcetinin sahibləri» adlanırlar [217]. Canaşianın yazdığına görə, qədim zamanlarda Tao-Klarceti Gürcüstanın maarif, incəsənət mərkəzi olmuşdur və onu «Gürcülərin Sinayı» adlandırmışlar. Bu şahlıq eyni zamanda «kartvelilərin kuropalatı», buranın hökmdarı isə «iberlərin kuropalatı»» adlandırılırdı. Klarcetinin, yəni Gelarküninin «Gürcülərin Sinayı» adlanması heç də təsadüfi deyildir. Çünki əsil Yerusəlim, yəni Sinay həqiqətən də Klarcetidə, yəni Gelarkünidə yerləşir. Biz bunu M. Xorenatsidən sitat gətirib qeyd etdik: «Vespasianın, Titin və özünün dağıtdığı Yerusəlimi tikdikdən sonra onu, öz adına uyğun «Gel» adlandırdı, çünki Adrian həqiqətən də Günəş deməkdir» [49; 60]. Buradakı Adrian isə Gürcüstanın kuropalatı olan Adarnasir, yəni Adarnasdır.

Gürcü [GR-C] rəmzinin kökündə duran Qor rəmzi mənbələrdə eyni zamanda «Qurieli» kimi yazılır və Quriyanın, yəni «Qor ölkəsinin sahibkar knyazı» mənasını verir. Yazılarda «Qurieli» və «Dadiani» terminləri altında eyni şəxsiyyət nəzərdə tutulur. Dadiani rəmzi Dədə (qədim Misirdə Dedun) rəmzindən yaranmışdır və mətnlərdə Dadian rəmzi odişlilərə şamil edilir. Lakin mənbələrdə Eqrisi rəmzi də eyni zamanda «Odiş» adlandırılır. Odiş rəmzi Ada/Ata issi mənasında - Allah ruhu fikrini ifadə edir. Digər tərəfdən, altaylarda və teleutlarda odun sahibinə «Ot-ezzi» deyirlər [68; 155]. Ata rəmzi ilə od (ilahi od – ilkin materiya) rəmzinin eyni məna verməsi, hər ikisinin yaradıcı, həyatverici olmasıdır. Odişidə Poti [PT] şəhəri və  Ruxi [RX] qalası vardı ki, bu rəmzlər qədim Misir mənbələrindən «Pta [PT] Allahının Göy dünyası» və ya «Xor» [XR] kimi tanışdır. Burada qala və şəhər, Baidza, Bediya monastrları mövcud olmuşdur. Bu rəmzlər – «kamilliyə çatmaq», «dərkedilməzi anlamaq», «ekstaz vəziyyətində görmək» mənasını daşıyan Bodi (Viti - Əl-Beyt) sözündən əmələ gəlmişdir. Deməli, bu qala Göydəki ruhlar dünyasının, yəni əl-Beytin giriş qalasıdır. Gürcü sözü olan «batono» sözü (müq. Herodotda Budin) məhz bodi/budin rəmzlərindən əmələ gəlmişdir. Başqa sözlə qala - Allahın mövcudluğu olan, yəni Ilahi odun, nurun sakin olduğu Ilahi çadırın rəmzidir.

«Ata-issi» mənasını verən Odiş (atəş rəmzi) rəmzini eyni zamanda «Aşot/Şet/Set/Ataş» və s. kimi yazmaq da olar. Qeyd edək ki, Kartli-Şamşadilonun, yəni «El-Şamşad»ın adı «Şavşet» rəmzindən yaranmışdır ki, buradakı Şavşet rəmzi «Sav-Set», yəni «Səba Atanı ruhu» mənasındadır. Şavşetiyada «Doliskan» adlanan yerin olması bu ərazinin bilavasitə Delos, yəni Tilos/Talış ərazisindəki Küni, yəni Gelarküni ilə eyni olması deməkdir. Şavşet [ŞV-ŞT] rəmzinin eyni zamanda BaşAtaş [BŞ-TŞ] – atəşpərəstlərin baş atəşi, yəni «odlar odu» kimi də oxumaq olar. Aşotun [ŞT-TŞ]  (Atəş – od) qətli haqqında deyilir ki, o qurbangah üstündə ölümü qəbul etdi, və «qurbangah onun qanına bulaşdı, çünki onu qurbangahın pillələrində quzu kimi kəsdilər və onun axmış qanı bu günədək görünür» [218]. Deməli, Aşotun ölümü Məsihin ölümdən sonra «ilahi atəşə» çevrilməsi mənasındadır.

Sumbat Davitisdze yazır: «Msxetada o zaman katalikos Samoel idi və onun zamanında Tbilisi sakinləri kilsə (Sion məbədi) tikməyə başladılar ki, onun da yarısını «bütün xalq» (orijinalda «Erlər», yəni ərlər) digər yarısını isə hansısa bir qadın tikirdi». Aydındır ki, «hansısa bir qadın» deyəndə Amon Allahının ruhu olan qadın Qaliurunninin ilkin materiya ilə birliyi nəzərdə tutulur. Bu isə o deməkdir ki, Göy Yerusəlimini qadın rəmzli ilkin materiya özü yaratmışdır. 

Mövzudan kənara çıxaraq qeyd edək ki, Skandinav salnamələrinə görə, ilkin materiyanın rəmzi olan qadının adı Asiyadır: «Asiya adı dünyanın Şərq yarım hissəsindəki bütün dövlətlərə hökmranlıq edən hansı-sa bir qadının adıdır». Asiyanı mətnlərdə eyni zamanda «Şərq imperiyası» da adlandırırlar və mənbələrə görə Asiyada Simin törəmələri yaşamışlar [2; 605]. Asiyada Simin törəmələrinin yaşaması, Sim, yəni Səma elindəki ruhların Göy aləmində yaşaması mənasındadır və s.

Tbilisi [TB-LS] rəmzi sufizmdə «Tuba-Sel» [TB-SL] kimi açıqlanır ki, buradakı Tuba rəmzi yazdığımız kimi, «həyat ağacı» - «mücrü» (sandıq) deməkdir [107].  Islamda Tuba [TB] (müq. «bit» - [BT] ) cənnətdə bitmiş ağacdır. Sel/Sul/Şeol – «Issi El» rəmzi isə Allahın Göydəki eli fikrini ifadə edir. Buradakı Tbilisi rəmzinin Tiflis variantı olan «TF-LS», yəni Fət/Pat/Pta Sel rəmziləri – Pta Allahının elinin ruhu mənasını verir. Gürcü mətnində «Temur Tavriz – Gilanlı» rəmzinə rast gəlinir ki, Vaxuşti Baqrationi bu rəmz altında Gellər torpağı – Gilanda (Gilar – F. G. B.) ucalan «həyat ağacını»nı nəzərdə tutur. Tblisi rəmzi ilə məna yaxınlığı olan Tavriz rəmzi [TV-RZ] - «Tuba-Oziri» [TB-ZR] kimi izah olunur ki, bu da «Azər odundan yaradılmış dünya ağacı» mənasındadır. Timur [TMR] rəmzi isə Misirin poetik adı olan Ta-meri rəmzidir. 

Yuxarıdakı sitatda, Msxetada katalikos Samoeldən danışılması ona işarədir ki, Msxeta/Mos-Xet rəmzi bilavasitə Samoel, yəni Səma eli rəmzi ilə eynidir. Bu isə o deməkdir ki, Tblisi sakinlərinin tikdiyi Sion məbədi Tövratdakı Sim çadırıdır [8; Bıt.9:25-27] ki, onun səmadakı hissəsini qadın rəmzli ilkin materiya özü yaratmışdır. Kilsənin yarısını bütün xalq, yəni erlərin tikməsi isə onu göstərir ki, bu kilsənin yerdəki hissələrini erlər, yəni ər mənasında olan qamərlər - ilk insanlar olan nəhənglər tikmişlər.

«Davud və Konstantinin əzabı» adlı gürcü aqioqrafiyasında bildirilir ki, ərəb sərkərdəsi Mərvan ibn Mühəmmədin dağıntı ilə basdırdığı şəhərdəki kilsənin altında Davud və Konstantinin cəsədləri – «məşhur Baqarat şahın günlərinə qədər naməlum olaraq qalır və Müqəddəs ruh onu, oradakı səhralıqda və kiçik yerdə monastır tikməyə sövq edir. Müqəddəs Ruh orada müqəddəs əzabkeşləri yada salmaq üçün gözəl kilsə ucaldır və insanlar üçün o müqəddəslərin ruhlarını ziyarət etməyi mümkün edir və onları özünün ucaltdığı gözəl tabutda sakinləşdirir». Deməli, Aşot Baqrationi Klarcetidəki həyatı canlandıran Məsihin obrazıdır və o axirətə qədər sirli qalmış Sioni (Yerusəlim) məbədinin sirlərini açacaqdır. 

Msxeti rəmzi eyni zamanda Məsih-Ata rəmzi kimi də oxunur ki, bu da «axirətdə gəlməli olan Mehdi» mənasındadır. Vaxuşti Baqrationiyə görə, Quram - Samsxe-Klarceti və Gürcüstanı vahid şahlıqda birləşdirdi və klarc və mesxlərin hökmdarı oldu. Mesxi rəmzi qədim yazılarda xett tayfası hesab edilən mosxilərdir. Onlar həm də assuriyalı muşk tayfasıdır ki, sonuncular eyni zamanda friqiya xalqı hesab olunurlar. Friqiya rəmzinin Afrika rəmzi ilə eyniliyi və burada erməni və s. xalqların yaşaması haqda biz yuxarıda yazdıq. Bu isə o deməkdir ki, bu termin sufiliklə əlaqədardır. Mesxi [MSX] rəmzinin gizli mənası Moşiax/Məsihdir [MSX]. Deməli, digər qədim kitablardakı kimi, burada da söhbət axirət günündən gedir və qeyd olunan hadisələr bilavasitə Gelarküni/Klarceti ilə bağlıdır.

Mənbələrə görə, Samsxe-Klarcetidə Atabəglik olmuşdur [112; 2]. Atabəg rəmzi (gürc. Saatabaqo) sufizmdə «Allahlar atası» deməkdir ki, bunun sinonimi yüksək vəzifə sahibi, hökmdar mənasını daşıyan bəglərbəgdir (bəylər bəyi). Samsxenin, Cakeli evinin sahibi Atabəglər olmuşlar. Cakeli rəmzi türk mənbələrindəki «çigil», yəni «Iç gel» rəmzidir. Mətnlərdə Samsxe-Klarcetidəki  Sakanapedəki qaladan danışılır ki, «Sakanape» rəmzi «Sakan-Apa» və «Saki-pan» kimi yozulur. Antik mənbələrə görə, Albaniyada sakapanlar məlumdur ki, bu da elə Sakanap rəmzi ilə eyni mənalıdır (Ptolomey 12/9). Ümumiyyətlə Samsxe rəmzi Sam-sax mənasındadır ki, bu da Klarcetinin üstündəki səmada sakların (sisaka) yaşaması deməkdir.

Gürcülərin Bokauli rəmzi də – «bəg eli», yəni «bəglər ölkəsi» mənasını daşıyır. Klarcetidə yerləşən Atabəg rəmzinin «Saatabaqo» adlandırması o deməkdir ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz «ata-issi» mənasını verən odiş, şet, şiyat və s. rəmzləri ilə Ata rəmzi qədim mənbələrdə sinonim kimi qəbul edilmişdir. Bu isə o deməkdir ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz əmir-seyidlər olan amorey-sutilərin şahlığı bilavasitə Gellər şəhəri olan Gilarda (Gelarküni/Klarceti) yerləşmişdir. Klarceti rəmzi isə «Gilarxuda» mənasında Gel ərlərinin Xudalar nəsli olması fikrini ifadə edir.

Gel rəmzi Imeretidə, yəni marlar torpağındakı kafedral caminin, monastrın yerləşdiyi «Gelati» adında qalmışdır. Mənbələrə görə, gürcü çarlarının da qəbrləri Xelatda, yəni Gelatidə yerləşir [109; 234]. Yuxarıda yazdığımız kimi, Gelati/Xilat/Xelatın Azərbaycan və Gürcüstan atabəglər ailələrinin malikanələri olmaları, ərmənşahlar nəsli sayılması və həm də gürcü çarlarının qəbirlərinin burada yerləşməsi və eyni zamanda yuxarıda qeyd etdiyimiz yəhudi və Əhəməni şahlarının bu nəslə aid olması onu göstərir ki, bütün qədim mənbələrdə, müxtəlif rəmzlərlə yalnız bir torpaqdan və bu torpaqda baş vermiş bir hadisədən danışılır. Bu hadisə isə dünyada dastanlar, rəvayətlər söylənilməsinə layiq yeganə hadisədir. 

Mənbələrin yazdığına görə, birləşmiş Gürcüstanın ilk şahı III Baqrat «abxazların, kartvellərin, erlərin və kaxların şahı» titulunu daşıyırdı. Şahlığın, yəni Imeretiyanın paytaxt şəhəri Kutaisi idi. Kutaisi rəmzi [KTS] yuxarıda qeyd etdiyimiz Kadus [KDS] rəmzi ilə eynidir ki, bu da onun marlar torpağındakı kaduslara aid olması deməkdir. «Kutaisi» sözü bəzən «Kutatisi»  [KTTS] kimi də yazılır ki, bu da mənasına görə, Xattus [KTTS] – Xattlar ölkəsi mənasını daşıyır. 

Biz qeyd etdik ki, mənbələrdə Gürcüstan əvəzinə «abxaz» və «Abxaziya» rəmzləri qeyd edilir. Abxaz/Abqaz [BXZ/BQZ] rəmzi «bəg issi» yəni «bəgin, Allahın ruhu» mənasını daşıyır və bu rəmz qədim mənbələrdə Baxus [BXS] kimi də yazılır və Osiris/Oziri Allahı ilə eyniləşdirilir. Abxaz [BXZ] rəmzinin baxşı [BX-Ş] rəmzi ilə eyniliyi o deməkdir ki, abxazlar, baxşıların piri olan ər Qorqudun (Qor Allahının) nəslidirlər. Qor rəmzinin Qoroz/Eqrisi rəmzi ilə eyni mənalı olması isə onu deməyə əsas verir ki, gürcülər deyəndə məhz pirlər, seyidlər və s. tərikə yolunu keçmiş türk bəgləri nəzərdə tutulmalıdır. Abxaz rəmzinin Özbəg [ZBG] və qədim Misirin Sebek [SBK] rəmzləri ilə eyni olmasını biz əvvəldə bildirdik. Eyni zamanda Imeretiyada da Sebeka qalasının olması onu göstərir ki, Abxaz rəmzi Sebeka Allahının adlarından biridir. 

Qədim yazılara görə, «abxaz» adı (antik tarixçilərdə apsil) assuriyalıların arasında olan apeşlaylar tayfasının adı ilə identikdir. Tiqlatpalasar mətnində onları ümumi ad olan «kaskeylər», yəni «oğuz-qayı» (müq. kas/sak – key/qai) adı ilə adlandırırlar. Mənbələrdə urumeylər tayfalarının da adları çəkilir ki, I Tiqlatpalasara aid yazılara görə, apeşlaylar və urumeylər «Xett ölkəsinin itaətsiz (dikbaş) insanlarıdır» [41; 107]. Urumey rəmzinin aramey variantı isə əsasən Mesopotamiyaya ilk gəlmiş «axlameylər» və ya «alamu» tayfasına aid edirlir [83; 425]. «Axlameylər» [XLM] rəmzi Gelam [GLM] adı ilə, yəni Gellə (Gelarküni) ilə bağlıdır. «Alam» rəmzi isə aləm mənasında, Göydəki Qaba aləmə aiddir. Deməli, mənbələrdə Mesopotamiyaya gələn axlamey və alamu tayfası deyəndə Göydəki Qaba aləmdən gəlmiş Gelam tayfası başa düşülməlidir.

Bildirmək istərdik ki, mətnlərdə «Urum» rəmzi altında Türkiyə, «urumlar» deyəndə isə türklər nəzərdə tutulur. Erməni mənbələri Türkiyəni Oromstan, romeylər ölkəsi adlandırırlar. Eyni zamanda «romey» («orom») rəmzi ilkin olaraq romalı, sonralar isə bizanslı, yunan mənasını daşıyırdı. Sufizmdə Urum/Orom rəmzi Aram/Irəm/Roma [RM] rəmzləri ilə eynidir.

Lakin Urum [RM] rəmzi altında əjdaha doğumlu marlar [MR] da nəzərdə tutulur. Onlar indiki Gürcüstanda «marqal-lar» (mar-gellər), yəni «meqrellər» adı ilə məlumdurlar. Məhz bu rəmzlərdən «Marqveti», «Marqvi» rəmzləri yaranmışdır. Gürcü mənbələrində «xevi» [XV] rəmzinə də rast gəlinir ki, bu rəmz həm «dərə», həm də «inzibati bölmə» mənasındadır. Bu söz qədim Misir sözü «Qeba»dan əmələ gəlmişdir və Göy dünyası – ölüm şahlığı mənasını daşıyır ki, onun də qapısı Klarceti «dərə»sindədir. Qeyd etmək lazımdır ki, yəhudi rəmzi olan  «Yaxve» (Ieqova) rəmzi, gürcülərin «xevi» rəmzinə daha yaxındır.

Gel rəmzi ilə bağlı soyad, orta əsr Ingiltərədə ən qüdrətli zadəgan nəsli olan Kler nəslidir. Bu soyadlı zadəganlar Ingiltərə və Fransada yüksək vəzifələr tutmaqla böyük torpaq sahələrinə malik idilər. Ümumiyyətlə, Ingiltərə, ingilis rəmzləri də angel, Yevangel rəmzləri kimi, gel rəmzindən yaranmışdır.

Biz yuxarıda yazdıq ki, Kiçik Asiyada «ölüb-dirilən Attis Allahı»nın [Adonis,Tammuz, Kibela] bayramı Gilar bayramı adlanırdı [162; 83, 86]. Assur yazılarında Kollar dağına rast gəlinir ki, Urartuda bu rəmz Kular kimi yazılır [50; 262]. M. Kalankatuatsi, Əl-Bəlazuri və s. yazılarında Xerxilan, Xarqlan ərazisindən danışılır. Orta əsrlərdə Qarabağda Karkilar kəndi mövcud olmuşdur ki, dillərdə o «Kergilar» kimi qalmışdır. V. V. Radlov isə altaylarda və tubalarlarda Kerqil tayfasının adını çəkir ki, bu da Herakl və Koroğlu rəmzləri mənasındadır [50; 116].  

Gilar/Klar rəmzi, xristianlıqda Klir (yunan. kleros) kimi qalmış və bütövlükdə «ruhani», «kilsə» və «din xadimləri» mənasını verir. Klir eyni zamanda Allahın torpağı, klirlər isə levit və peyğəmbərlər hesab edilir. Kelar rəmzi isə lüğətlərdə «monastır təsərrüfatına baxan rahib» mənasındadır. Plano Karpininin yazdığına görə, Böyük monqol imperatorunu «rus klirikləri» və ya «xristian klirikləri» adlandırılan kilsə xadimləri əhatə edirdi [3; 485].. Əgər nəzərə alsaq ki, Gelarkünidə məhşur Makenasos monastırı olmuşdur və məhz bu torpaqda xristian müqəddəsləri olan Yəhya (Ioann), həvari Foma və ilkin şəhidlərdən olan Stefanın cəsədinin qalıqları mövcuddur, razılaşarıq ki, bura xristian dünyasının ən müqədəs torpağı sayılmalıdır [81]. 

Qədim mənbələrə görə, levitlər yəhudi cəmiyyətində ən vacib vəzifələrdə olurdular və Əhdi-Ətiq ənənəsinə görə, Musa özü də levit olmuşdur. Levit rəmzi «el-vit», yəni «əl-beyt» mənasındadır və biz yuxarıda yazdıq ki, bu rəmz əhli əl-beyt kimi - «evin sakinləri», «peyğəmbərin ailəsi», «Kəbə əhli» və s. mənalarındadır. Yəhudilərdə «betel» [BTL] kimi də qeyd olunan «levit», yəni «əl-beyt» rəmzi sufiliyə görə, Badil [BDL] rəmzi ilə eyni mənalıdır və bu da Abdal – «bodi eli», yəni «tam kamilliyə çatmış», «başa düşülməyən şeyləri dərk etmə», «qamlıq, ekstaz vəziyyətində görən» və s. kimi «müqəddəslərin eli» deməkdir. Deməli, levit deyəndə Allah nəsli başa düşülməlidir. Vite (Vitae ) rəmzinin latınca «həyat» mənasını verməsi onu deməyə əsas verir ki, le-vit rəmzi eyni zamanda «həyat verən Allahlar ölkəsi» mənasındadır və s.

Tövratda Allah Musaya deyir: «Levino nəslini gətir və qoy onlar Aaron keşişin qarşısında olsunlar, ona qulluq etsinlər; onlar onu qorusunlar və vəhy çadırının yanında olan bütün toplantı cəmiyyətinin mühafizəsində dursunlar ki, vəhy çadırında ibadət etmək olsun; qoy vəhy çadırının toplantısının bütün əşyalarını qorusunlar, qoy Izrail oğullarının keşiyində dursunlar ki, vəhy çadırını toplantısının yanında ibadət etmək olsun… Budur, Mən levitləri Israil oğullarından, onların bütün ilkinlərinin əvəzi kimi, Israil oğullarından analıq bətnini ilk açan kimi götürdüm. Levitlər Mənim olmalıdırlar [8; Çis.3:5-13]. Bu mətnlərdən göründüyü kimi, «levit» deyəndə Levino, yəni Alban nəsli nəzərdə tutulur və məhz onlar Allahın vəhy çadırının və əşyalarının qoruyucularıdırlar. Mənbələrdə Israil oğulları deyəndə də məhz Göydəki Əzraillər nəslinin yerdəki nümayəndəsi kimi Allahı onları seçmişdir. Ziqmund Freyd «Bu insan Musadır» kitabında yazır: «Qədim yəhudi tarixinin ən böyük sirlərindən biri levitlərin meydana gəlməsidir. Deyilənə görə, onlar on iki Israil nəsillərindən biri olan Levi nəslinə mənsubdurlar, lakin rəvayətlərdən heç birində  bu tayfanın ilkin olaraq harada yaşaması  və fəth edilmiş Xananın hansı hissəsinin ona məxsusluğu haqqında kiçik bir işarə də yoxdur» [190]. Burada on iki Israil nəslindən birinin Levi nəslinə mənsub olması, on iki rəmzinin, yəni on iki həvari, on iki əshabə və on iki imam nəslinin birinin məhz levit nəsli olması deməkdir. 

Tövratın yazdığına görə, Musa Sinay dağından lövhələrlə enəndə yəhudilərin qızıl öküz qarşısında etdikləri bütpərəstliyi görür və düşərgənin darvazasında durub deyir: «Kim Allahındırsa mənə yaxınlaşsın». Bu çağırışa dərhal onun özünün də mənsub olduğu Levi nəsli səs verir: və bütün Levi oğulları onun ətrafına toplanır [8; Isx.32:26]. Bu isə o deməkdir ki, axirətdə Mehdinin səsinə də məhz levit (əl-Beyt) sayılan Allah nəsli səs verəcəkdir və s. 

Monastır rəmzi ilə bağlı biz yuxarıda yazdıq ki, Iran mətnlərində Suzada tikilmiş «hadish» iqamətgahından danışılır ki, onu xüsusi ifadə ilə - «hakimiyyət monastırı» adlandırırlar. Buradakı hakimiyyət rəmzi bizə deyir ki, söhbət adi hakimiyyətdən yox - Ilahi hakimiyyətdən, yəni Allahın hakimiyyətindən gedir. Digər tərəfdən, Artakserks bu monastır haqqında açıqlama verərək bildirir ki, «Hörmüzün iradəsi ilə mən, bu cənnət monastırı (iqamətgahı) sarayını tikdim». «Hadish» rəmzinin kadus/kudus (müqəddəs) və Qades/Qüds (ölüm şahlığı) rəmzləri ilə eyniliyi ona işarədir ki, bu «cənnət monastırı» - yerdən Göyə ucalan ruhlar dünyasıdır. Və bu ruhlar dünyasına, yəni «Ermənistanın yuxarı ərazisi»nə getmək üçün isə Arakelin yazdığına görə, insan mütləq «simasını» dəyişir və «qalxıb göz görünən yerə: dağlara, səhralara, insan səsinin ucalmadığı yerlərə səpələnərək, tanınmayan kimi yaşayırlar». Arakel - Taron qavarında yerləşən Lazarın monastırını «mələklərin yaşadığı məkan və müqəddəs səhra» adlandırılır. Və bu qavarda (qəbir/kəbir rəmzi ilə eynidir) katolikos Movses «Günəş kimi, hər kəsi işıqlandıraraq ölkədə dolaşır» və «müqəddəs Ruh özü ona ruhani zahidliyi, gələcək günlər üçün öyrədirdi... O Sünik qavarına çatanda isə, «Böyük səhraya («Atalar monastırı») çəkildi və orada, səhrada yaşamaq üçün bərqərar oldu və yalnız müvəqqəti çıxır, dolaşır v səhraya qayıdırdı, «çünki o, [o zaman], sudan çölə atılmış  balıq kimi idi, ölümə yaxın idi, lakin [yalnız] oradan suya düşəndə yaşayırdı: səhradan çıxanda [vardapet Movses boğulurdu], və ora qayıdanda [dirilirdi]» [30; 24].

Taron qavarında yerləşən və «mələklərin yaşadığı məkan və müqəddəs səhra» adlanan Lazarın monastırı deyəndə Ibrahim peyğəmbərin atası Azər başa düşülməlidir ki, yuxarıda yazdığımız kimi, Lukanın [8; Luk.16:22-25] Incilində Ibrahimin atası Azər adı ilə yox, Lazar kimi göstərilir və Ibrahim özü, «Ibrahim qucağı» adlanan yerlə assosiasiya olunur. Bu isə o deməkdir ki, «Lazarın monastırı» deyəndə, ruhlar dünyasına aparan yolun yerləşdiyi Allahın Mülkü başa düşülməlidir ki, məhz buradan Mələkütə, yəni mələklər dünyasına yol başlanır. Taron [TR-N] rəmzi isə, Aduran/Turan rəmzləri ilə eyni mənada olan Neter [N-TR] rəmzi mənasında - Allah (Allah eli) deməkdir.

Lakin monastır rəmzi altında eyni zamanda, xristianların monax ordenlərinə oxşar sufi qardaşlıqlarının, yəni Allahın mistik dərki yolu ilə gedən müxtəlif tərikə cəmiyyətlərinin - türüklərin (türk) yaşadığı sufi monastırı, sufinin yaşadığı yer – Zaviyələr başa düşülməlidir. Bu monastır eyni zamanda «müqəddəs pirin, şeyxin» monastırı sayılır ki, bura, həmişə səyahətdə (ekstazda) olan dərvişlərin də yurdu hesab edilir.

Bütün bunlar o deməkdir ki, Xor/Xristosun xaçı bilavasitə Gel, yəni Gelarkünidəki təpənin üstündə yaradılmışdır. Bu təpənin altında, qədim misirlilərin «Duat» (yunanlarda Qades, Aid) adlandırdıqları ölüm şahılığı mövcuddur ki, ölmüş insanın ruhu məhz buradan Göydəki ruhlar dünyasına düşür və oradakı cənnətdə əbədi yaşayır. Qeyd etmək lazımdır ki, xristianlarda «Allah evi» mənasında olan kilsə/kəlisə (gel-issi) rəmzi də «Gel Isa» mənasındadır. 

Isa peyğəmbər Nazaretin Qaliley şəhərindən olmuşdur ki, burada «Nazaret» deyəndə nizarilər, yəni ismaililər eli, «Qaliley» deyəndə isə Qalil/Xəlil yurdu başa düşülməlidir. Bildirmək istərdik ki, Nizari/Nazaret rəmzinin «Nisir» variantı, Gilqameş haqqındakı rəvayətdə Subasmadan sonra gəminin «lövbər saldığı» dağın adıdır. Əgər, Nuhla bağlı rəvayətdə gəmi Ararat dağında dayanırsa, digər mənbələrdə bu dağın adı Nisir, Cudi, Otris və s. kimi qeyd olunur. «Gilqameş» dastanında Nuh rolunda göstərilən Ut-Napiştimin digər adı Atraxasisdir ki, bu rəmzi Adər-Sisaka kimi də oxumaq olar [163; 61-62]. Cudi rəmzinin Kuti/Quti mənasında olmasını da nəzərə alsaq razılaşarıq ki, Nuhun gəmisi məhz Gel elində (Xulvan/Gel-Van rəmzi) «lövbər salacaqdır». 

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Qalil rəmzi özü «Gel-eli» deməkdir və bu rəmz Tövratda «Kana Qalileyskiy», yəni «Xəlil xanəsi» adlandırılır. Buradakı «xanə» rəmzi, təbii ki, Gelaküni rəmzindəki «küni» rəmzi deməkdir. Qalil/Xəlil rəmzinin xallux və karluk rəmzləri ilə eyniliyi haqqında biz artıq yazdıq. Yuxarıda qeyd etdiyimiz Irakl/Erakl/Raxil [R-KL/R\XL] rəmzi isə məhz Gelar [GL-R] rəmzi, yəni «Gel elinin Günəşi» mənasındadır. Bütün bunlar isə o nəticəyə gətirib çıxarır ki, Isa peyğəmbər Gelarküni elindən yaranmalıdır və ikinci həyat ağacı da öz vaxtında buradan ucalmalıdır. 

Isa rəmzinin ruh mənasını verməsi və Isa Qalileylinin axirətdə gəlişi, Qalleya kometasının gəlişi kimi də rəmzləndirilir ki, rus mətnlərində bu kometanı gəlişi Toxtamış xanın rus dövlətinə gəlişi kimi göstərilir [3; 948]. Göydə uçan Qalileyli Isanın ruhunun rus dövlətinə gəlişi, Mehdinin ruhunun Göylərə ucalması mənasındadır. Toxtamış (Xuda Atum issi) rəmzi sufizmdə Atum Allahının ruhu mənasını ifadə edir ki, onun rus rəmzi ilə əlaqəsi - onun Osiri Allahına çevrilməsi deməkdir.

Islama görə, Isa peyğəmbər uzunqulaq üstündə gələcəkdir ki, bu rəmz Əhdi-Cədiddə Isa peyğəmbərin təntənəli surətdə Yerusəlimə cavan, dişi uzunqulaqda daxil olması kimi göstərilir [8; Mf.21:2-7]. Tövratda isə bildirilir ki, xilaskar, yəni Isa peyğəmbər öz uzunqulağını adi üzümlüyə, uzunqulağın balasını isə ən yaxşı üzümlüyə bağlayır [8; Bıt.49:11]. Zəkəriyyə peyğəmbərin yazısında deyilir: «Sevincindən şənlən, Sion qızı, Yerusəlim qızı bayram et: Sənin şahın sənə gələcək, mömin və xilaskar, sakit, eşşək və cavan eşşək üstündə sənə gələcək, əsir oğlu. O zaman Efremin arabalarını və Yerusəlimdəki atları məhv edəcəyəm və döyüş oxu məhv olacaq: və o xalqlara sülhü xəbər verəcək və onun həkimiyyəti dənizdən dənizə və çaydan torpağın axırına qədər olacaq» [8; Zax.9:9-10]. Burada uzunqulaq rəmzi, yuxarıda qeyd etdiyimiz «kainat atı» mənasındadır ki, Koroğluda bu rəmzlər «Qırat və Dürat» kimi qeyd olunur. Deməli, burada iki uzunqulaq rəmzi, iki kainat atı mənasını verir ki, birincisinə Amon Allahı özü minmiş, sonrakına isə onun oğlu, yəni Mehdi minməlidir. 

Tövratda yəhudi qollarından biri olan Issaxar (Sokar – F. G. B.) obrazı da - axar sular arasındakı sakitlikdə həyat sürən uzunqulağa bənzədilir [8; Bıt.49:14,15]. Lakin Tövratın uzunqulaq obrazı, eyni zamanda Ibrahim peyğəmbərin Aqaradan, yəni Həcərdən olan Izmail, yəni Ismail oğluna da şamil edilir: «Və Allahın mələyi ona (Aqaraya) dedi: «Sən hamilə qalacaqsan və oğul doğacaqsan və onu Izmail adlandıracaqsan, çünki Allah sənin kədərini eşitdi. Və o «Pere Adam» kimi – onun əli hamıda, hamının əli onda olacaq və o öz qardaşları ilə üz-üzə yaşayacaq» [8; Bıt.16:11-12]. Burada «Pere Adam» rəmzi sufizmdə «Pir-Adəm», yəni «firon Atum Allahı» mənasını verirsə də, yəhudi yazılarında bu «vəhşi uzunqulaq» mənasındadır. Bu isə o deməkdir ki, axirətdə gəlməli olan Isa peyğəmbərin obrazı məhz Ibrahim peyğəmbərin oğlu olan Izmail, yəni Ismail obrazıdır. 

Uzunqulaq rəmzi ilk dəfə qədim Misir yazılarında rast gəlinir ki, burada o cinsi potensiyası ilə əlaqədar Günəş Allahının rəmzi kimi də qəbul edilmiş və eyni zamanda Set və Tifonla da assosiasiya olunur. Deyilənə görə, Tifon Qordan uzunqulaqda qaçır və bu qaçış 7 gün davam edir [18; 167, 168]. Bu rəmzdən, ilkin materiyadan birdən-birə küllü miqdarda həyat enerjisi ayrılması mənasında istifadə olunmuşdur. Deməli, bu rəmz bilavasitə axirət üçün hesablanmışdır. Amduat kitabında, uzunqulaqla bağlı «uzunqulaq parçalayan» obrazı da var ki, yaranışın ikinci saatında bu obraz – taxtda oturan və əlində bıçaq olan öküzbaşlı obrazdır və cənnətə gəlmək istəyən günahkarları məhv edir. Möminlər isə onun yanından rahat keçib gedir. Mənbələrə görə, Fars şahı olan Oxanın Uzunqulaq ləqəbi olmuşdur və o bildirir ki, «Bu uzunqulaq sizin öküzünüzü yeyir» [18; 168]. Burada, uzunqulağın öküzü yeməsi rəmzi, axirətdə gələn bu obrazın, Göy öküzü rəmzindəki birinci ruhlar dünyasının yerinə keçməsi mənasındadır.

Tövrat yazır: «Və Allahın nəzəri bu yeniyetmənin (Izmailin – F. G. B.) üstündə idi və o böyüdü və səhrada yaşamağa başladı və əla oxatan oldu. O Faran səhrasında yaşayırdı və anası ona Misir torağından arvad aldı» [8; Bıt.21:20-21]. Əl-Kəlbinin yazdığına görə Ibrahim, Ismailin doğumundan sonra, Saranın təkidi və Allahın göstərişi ilə onun anası ilə Məkkəyə, yəni Farana apardı. Ismail orada Kəbəni tikdi və ərəb tayfalarının əcdadı oldu. Ismailin törəmələri amalikləri qovdu və Məkkədə yaşadı [132; 40, 41, 14]. 

Tövratda Farandan gələn «parlaq Allah nurundan» danışılır: «Allah Sinaydan gəldi, Seirdə onlara açıldı, Faran dağından nur saçdı və on minlərlə müqəddəslərlə gəldi: Allahdan sağ tərəfdə qanunun odu vardı» [8; Vtor.33:2]. Avvakum peyğəmbər isə deyir: «Femandan Allah və Faran dağından müqəddəs gələcək. Onun böyüklüyü Göyləri və onun şöhrəti isə yerlərlə dolacaq» [8; Avak.3:3]. Belə çıxır ki, axirətdə gələcək Mehdi məhz Faran dağından zühur edəcəkdir. 

Biz yuxarıda bildirdik ki, əl-Bakuviyə görə, Faran türklərin vilayətidir və o Balasaqun yaxınlığında yerləşir [121; 70b]. Buradakı Balasaqun rəmzi vilayət-«Sakan», yəni «Sisakan eli» mənasındadır. Faran isə Israil oğullarının bütün qırx illik səyahətinin keçdiyi böyük və dəhşətli səhradır [8; Vt.1:1, Çis.10:12]. Lakin Faran eyni zamanda özündə həm Sin səhrasını (Süni/Sünik – F. G. B.) və həm də Kadisi, yəni Kadus torpağını birləşdirir. Bu isə o deməkdir ki, Izmail, yəni Ismail obrazında Farandan gələn Mehdi, bilavaisitə Kadus elindən zühur etməlidir.

Quranda Ismail haqqında deyilir: «Kitabda Ismaili də yada sal! O həqiqətən, öz vədinə sadiq və bir elçi və peyğəmbər idi» (Quran, 19:54-57). Tövrata görə isə Izmail birinci insandır ki, doğulmamışdan əvvəl Göylər tərəfindən ona ad verilmişdir. Əhdi-Ətiqdə izmaillilər [8; 1Par.5:10, Ps.82:7, Var.3:23] deyəndə məhz Ibrahim peyğəmbərin Aqaradan olan oğlu Ismailin törəmələri nəzərdə tutulur ki, Izmail tayfasının şahzadələri 12 nəfər olmuşlar [8; Bıt.17:20]. Mənbələrdə izmailli (ismaili) deyəndə əsasən Qalaad (Gilad/Gilar) və Madiam (Midiya) nəzərdə tutulur. Tövrata görə, qardaşları Iosifi məhz Qalaaddan gələn izmaillilərin karvanına satır və onlar digər yerdə «Madiam tacirləri» adlanırlar [8; Bıt.37:25,28]. Digər yerdə də izmailli deyəndə bilavasitə Madiamlılar nəzərdə tutulur [8; Sud.8:24-28] və onlar, yəhudilər «vəd olunmuş torpağı» alanda, Qalaadla Fərat arasında yaşayırlar. Müqəddəs həvari Pavelin «Qalatalara müraciətnamə»sində deyir ki, Aqar rəmzi Ərəbistanda Sinay dağı deməkdir və indiki Yerusəlim şəhərinə  uyğundur [8; Qalat.4:25]. Aqara rəmzinin eyni zamanda Sinay dağı, yəni Yerusəlim olması o deməkdir ki, Izmail/Ismail rəmzi müqəddəs Sinay dağı ilə bağlıdır və biz yuxarıda yazdıq ki, erməni mənbələrində Sinay dağı Süni kimi qalmışdır. Süni/Sünik isə Gel/Gelarküni deməkdir ki, bu rəmz eyni zamanda «Qalut/Gilad/Qalata» və s. kimi yazılır. 

Sina rəmzi mənbələrdə «Turi-Sina» və ya «Cəbəl ət-Turi-Sina» kimi qeyd olunur. Cəbal əyaləti Iranın şimal-qərbində yerləşir və məşhur azərbaycanlı sufi şeyxi Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi burada doğulmuşdur. Bu ərazilərdə Tur rəmzi Atropatena, yəni Napatın Atura elidir ki, Adər (Azər) rəmzi də onunla bağlıdır. Belə çıxır ki, Musanın Allahla danışdığı Tur dağı elə Atura, yəni Atropatenadaki dağdır. 

Tur rəmzi Əhdi-Ətiqdə əsasən Tir və Ermondakı Itureya [8; Lk.3:1] rəmzinə uyğundur ki, yazılanlara görə, Itureya öz adını Izmailin oğlu Ieturun adından götürmüşdür. Atura/Tur [TR] rəmzi eyni zamanda Tir [TR] rəmzi ilə eynidirdir və o öz ürəyində demişdir: «mən Allaham və dənizlərin ürəyindəki Allah taxtında otururam» [8; Iez.28:2]. Tir şahı Xiram [8; 2Çar.5:11, 3Çar.5:1-18] isə Xor/Qor/Kir Allahının rəmzidir.  Avestada Turanda (Turyan) yaşayan «sürətli atlı» turlardan [TR] söz açılır. Qeyd edək ki, «Vundaxşin» kitabında Turan yerinə bir neçə dəfə «Türküstan» rəmzi işlənmişdir və s.

Biz yuxarıda yazdıq ki, Atar rəmzi, qədim Misir yazılarında «Ta ur» kimi də yazılır və «böyük torpaq» mənasında Abidos şəhərinə aid edilir ki, məhz bu şəhərdə Allahla söhbət baş tutmuşdur. Atropatena rəmzi isə «Atro-Paten», yəni «Böyük torpaq olan Napat» başa düşülməlidir. Napat/Nifat rəmzi yazdığımız kimi qədim Misirin baş Allahı olan Napatlı Amonun vətənidir və Strabonun «Coğrafiyası»sına görə kadusların, amardların və s. tayfaların səpələndiyi Nifat və Zaqr dağlarıdır (Strabon XI:13/3). Bu Qafqaz dağlarını Azərbaycanlılar Fit, ərəblər Cəbəl əl Fəth və s. adlandırırlar. Iran yazılarında Napat rəmzi «Bəgnapat» kimi qeyd olunur ki, bu da Napat elinin «bəg eli» olması deməkdir. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, Izmail obrazı Midiya ərazisi olan Gel/Gelarküni eli ilə bağlıdır və yuxarıda biz islamdan sonrakı ismaililərin də qədimdəki kimi, məhz bu ərazi ilə, yəni mələklərin yaşadığı Ələmut qalası ilə bağlı olmasını yazdıq.

Sebeos «Imperator Iraklın tarixi» kitabında ismaililəri «əjdahalar» adlandırır və onları Allahın əmrlərini yerinə yetirən div, cin və s. kimi təqdim edir. Onların gəlişi dəhşətli hava burulğanına bənzədilir və onlar dağ və təpələri dağıdır, yeri boşaldırlar. Ismaililəri eyni zamanda «aqaralılar» adlandıran Sebeos, kitabında Babili bütün xalqların anası, onun şahlığını isə Şimal ölkələrin şahlığının anası adlandırır və bildirir ki, buradan dəhşətli burulğan gələcək. Digər yerdə isə o hər şeyi məhv edən burulğanın səhradan gələcəyini xüsusi qeyd edir. Sebeos  ismaililərin bu yürüşünü Daniil peyğəmbərin kitabında yazıldığını bildirir [106; 3/34]. Daniil, dünyanın dörd tərəfini dörd vəhşi heyvana bənzədir və bildirir ki, ismaililərin şahlığı dördüncü heyvan rəmzindədir və o bütün dünyanı tutacaq və «qədimdə olduğu kimi, onun on buynuzu - on padişah təki qalxacaq və ondan başqaları da qalxacaqlar». Sebeos ismaililərin Midiyaya gəlişini qeyd edəndə, buradakı Cor keçidindən, Kaspi darvazalarından xüsusi söz açır ki, bu ismaililərin bilavasitə buradan gələcəyinə işarədir. Sebeosun yazdığından belə çıxır ki, burada söhbət axirətdəki məhkəmədən gedir və ismaililər də Qoq və Maqoqlar olan türklərdir. Sebeosun imperator Iraklini kitabını ismaililərə həsr etməsi isə Irakli obrazının məhz Ismail obrazı olmasına işarədir.

Ismail [SML] obrazının digər variantı isə Izrailin prokuroru və hakimi olan Samuil [SML] obrazıdır. Samuilin anası Anna (Nun – rəmzi) Skiniyanın, yəni Vəhy çadırının üzərinə uzanıb oğul üçün dua etmişdi və uşaq olanda adını Samuil qoydu. Samuil Allaha Silomda (SLM – islam), yəni Salim/Yerusəlimdə qulluq edirdi [8; 1Çar.2:11] və Allahın xüsusi nəzarətində idi. Məhz Samuilə görə Allah Izraili, qədimdə olduğu kimi qoruyurdu. Xalqın xahişi ilə Samuil Allahdan kömək istəyəndə «Allah o gün güclü gurultu ilə səs saldı» və Allahın qüdrətli səsi onları dəhşətə gətirdi. Samuil Allaha minnətdarlıq kimi Aven-ezer daşını ucaltdı. Samuilin, Allahın rəhmi ilə yaranması, onun sözü ilə qüdrətini göstərməsi rəmzləri və Əhdi-Ətiqdə [8; Ier.15:1, Ps.98:6] onun - Musa və Harun ilə bir yerdə durması və Xristlə [8; Deyan.3:24] eyniləşməsi, Samuil obrazının da Ismail obrazı kimi, Mehdinin obrazı olması deməkdir.

Yunan mifologiyasında Ismail [SML] rəmzi Semela [SML] - qadın rəmzi şəklində qalmışdır ki, ona vurulan Zevs təsadüfən onu odla yandırır. Onun daşıdığı 6 aylıq uşağı isə oddan alıb, buduna tikir və özü ilə gəzdirir. Üç aydan sonra «doğulan» uşaq Dionis Allahı olur. O anasını ölüm şahlığında tapır və Semela Olimpə aparılır. Mifoloji lüğətə görə, Semela adı friqiya dilində «torpaq» mənasındadır. Qadın rəmzli Semelanın odda yanması - qadın rəmzli birinci ruhlar dünyasının, od rəmzli ilkin materiyada məhv olması, ilkin materiyadan yaranmış birinci ruhlar dünyasının axirətdə məhv olması deməkdir. Dionisin «odda» doğulması - onun ilkin materiyadan əmələ gəlməsi, Zevs onu özü ilə gəzdirməsi isə - Məryəmin Isanı gəzdirməsi rəmzində olması deməkdir. 

Zevsin Dionisi öz budunda gəzdirməsi rəmzi peyğəmbərlər nəslinin omba rəmzi ilə bağlıdır ki, mənbələrdə müqəddəslərin bu xüsusiyyətləri onların «qadınabənzərliyi» kimi qeyd olunur. Qədim hind yazılarında enli omba - müqəddəslik və Ilahi nəslə mənsubiyyət deməkdir (şəkid 59). Midiyada bu xüsusiyyət əsasəl əl-cil (gel) tayfasında mövcuddur [70; 113]. Əhdi-Cədiddə məhz bu mənada deyilir: «Onu ombasında adı yazılmışdır: «Şahlar şahı və hakimlər hakimi» [8; Ot.19:16]. 

                                                                                                           

                                                                                                        59. Bərəkət Ilahəsi

Qədim Misir yazılarının birində deyilir: «Mən, özümü ilahə anamın Ombasında yaratmış Atum-Xepriyəm» [18; 405]. Ilahə ananın ombasında yaranmaq deyəndə, burada ilkin materiyanın bətni nəzərdə tutulur ki, bu bətn Xator ilahəsinin ombası mənasındadır. Digər yerdə - yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Mən torun yuxarı hissəsinin əhatə edən Ombanın adını bilirəm: «[onun adı] – «Allahların durduğu Dəmir Ombadır» [18; 642]. «Allahların durduğu dəmir Omba» deyəndə isə Göy dünyasında yaşayan Allahların «torpağı» nəzərdə tutulur ki, onun da rəmzi, Göyə aparan pilləkənin yuxarısına qoyulmuş dəmir lövhədir. Deməli, «dəmir Omba» deyəndə Göy aləmi başa düşülməlidir. Mətnlərin birində deyilir: «Mən Osirisdə olan Ombanı götürdüm və onunla Allahların ağızlarını açdım…» [18; 419]. Osirisdə olan ombanın götürülməsi, ruhlar dünyasının varisə, yəni Mehdiyə verilməsi mənasındadır ki, məhz onun vasitəsi ilə Allahları və dünyanı idarə etmək mümkündür. Digər mənbədəki – «[Mən] ombanı yemişəm və mən bədəni parçalamışam» deyimi də ölmüş Osirisin yerinə yeni Osirisin gəlməsi mənasındadır ki, bu halda yeni Osiris rəmzi mənada köhnə Osirisi məhv edib yerinə keçir [18; 452]. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, Ismail və onunla eyni mənalı olan rəmzlər, axirətdə gəlməli olan Mehdinin obrazlarıdır. 

Xəzər xaqanı Iosifin Xasdaya məktubuna görə, Xəzər ölkəsi elə ismaililərin ölkəsidir və burada ismaililərdən başqa əsasən yəhudilər və xristianlar yaşayırlar. Iosif yazır: «Bil və başa düş ki, Mən, çayın mənbəyində, Allahın köməyi ilə yaşayıram. Mən [Itil] çayının girişini gözləyirəm və bura gəmi ilə gələn rusları buraxmıram ki, [Xəzər dənizi ərazisindəki] ismaililərin üstünə gəlsinlər. Eyni zamanda mən onların bütün quru yol ilə «Darvazalara» gələn düşmənlərini buraxmıram ki, onların ölkələrinə daxil olsunlar. Mən onlarla müharibə aparıram. Əgər mən onları bir saatlıq [himayədarlıq etməsəydim], onlar ismaililərin bütün ölkələrini Bağdada və s. … ölkələrə qədər məhv edərdilər. Mənim ölkəmin hüdudları bura qədərdir. Sən eyni zamanda mənim yerimi soruşurdun. Bil ki, mən bu çayın yanında Allahın köməyi ilə yaşayıram və burada üç şəhər vardır» [156]. Iosifin, ismaililərin ölkəsini Bağdada qədər gözləməsi, çayın mənbəyində yaşaması və «Darvazalara» nəzarət etməsi o deməkdir ki, Iosif burada Amon Allahı rolunda göstərilir və iki dünyanın sərhəddi olan «Bərzax» keçidini gözləyir. Xəzər yəhudilərinin bilavasitə türk bəgləri olduğunu nəzərə alsaq, razılaşarıq ki, ismaililər deyəndə də məhz türklər başa düşülməlidir.

Əl Fakih əl-Həmədaninin «Izvestiya o stranax» kitabına görə, Ibrahim peyğəmbərin arvadı Sara öləndən sonra o əsil ərəb olan Katura bin Maktur adlı qızla evləndi və ondan Mədinə, Madayinə, Yansan, Aşbak və Suc oldu. O əmr etdi ki, onun törəmələrindən onlara Ismail, Ishaq, Mədin və Yansan qoşulsunlar, Madan, Aşbak  və Suc isə yad yerə, adam yaşamadığı təklikdə yaşamaq üçün qovuldular. Ibrahim peyğəmbər ona olunan əmrə əsasən belə etdiyini dedi və onların yaşaması üçün isə onlara Allahın elə bir adını öyrətdi ki, onlar onun köməyi ilə düşmənlərdən qorunsunlar və yağış yağdıra bilsinlər. Və onlar nəhayət, gəlib Xorasanda yerləşdilər və orada çoxaldılar və onlara düşmən olanlara qalib gəldilər [70; 49]. Həmədaninin yazdığından belə çıxır ki, Ibrahim peyğəmbər - Ismail, Ishaq, Mədain və Yansanla birlikdə qaldı. Madan, Aşbak və Suc isə yad yerə, adam yaşamadığı yerdə qalmaq üçün qovuldular. Əgər nəzərə alsaq ki, burada söhbət mühacir və ənsarilərdən gedir, razılaşarıq ki, Ibrahim peyğəmbərlə olanlar, Göydə yaratdıqları ruhlar dünyasında qalan mühacirlər, adamsız yerə göndərilənlər isə mülkdə qalan ənsarilərdir. Başqa sözlə desək, Iskəndər Zülqərneynin, dünyanın axırına qədər qovduğu Qoq və Maqoqlar - Ismail, Ishaq, Mədain və Yansan nəsli, Iskəndərin «Utrukuhum» (onları qoyun qalsın!) sözlərindən sonra mülkdə qalmış türklər isə Madan, Aşbak və Sucun nəslidir. Bu isə o deməkdir ki, Xorasanda yaşayan Ibrahim övladları elə Mülkdə yaşayan türk ərənləridir ki, ataları onlara yağış yağdırmaq üçün sirri açmışdır. Biz yuxarıda yazdıq ki, bu sirri Nuhun xahişi ilə Allah Yafətə, o isə Oğuz, Xallux (Karluk), Xəzər bəglərinə öyrətmişdir. Belə çıxır ki, Xorasanda yaşayan türklər məhz xallux, yəni karluk nəslidir. Karluklar isə bildirdiyimiz kimi, gellərdir və mənbələrdə onları qelolu, yəni qalileylilər adlandırırlar. Belə çıxır ki, «Xorasan» deyəndə - xəzər yəhudiləri sayılan Xris/Xristosun, yəni Isa peyğəmbərin Xor/Qor dünyası başa düşülməlidir. Bu dünya isə yazdığımız kimi, həyat ağacı rəmzində təpə başında yaradılmışdır. Əgər nəzərə alsaq ki, müqəddəs həvari Pavelin «Qalatalara müraciətnamə»sinə görə, Aqar rəmzi – «Sinay dağı», yəni «Turi-Sina» deməkdir və Tur rəmzi də «Ta ur» mənasında Napatda yaradılmış ruhlar dünyasıdır, razılaşarıq ki, Aqaradan olmuş Ismail deyəndə – Göydə yaradılış ikinci ruhlar dünyası başa düşülməlidir. Həqiqətən də Ismail [SML] rəmzi sufizmdə «Səma-eli» [SM-L] mənasını verir ki, bu da Göydəki el, ruhlar dünyası fikrini ifadə edir. 

Biz yuxarıda bildirdik ki, IX əsrdə Xorasanda «müəllim – tələbə» (şeyx, mürşid - mürid) institutu yaradılmışdı və bu dərnəyin üzvləri «tərikə yolunu tutmuşlar», yəni «türüklər» - «türklər» adlanırdı. Mənbələrə görə, XI əsrdə Xorasanda və orta Asiya kələndəriyə – tərikə dərvişlərinin hərəkatı yaranmışdı ki, bu dəstəyə «taifə» adı verilmişdi [36]. Taif rəmzi ilə eyni olan taifə rəmzi «Kitabi - Dədə Qorqud»da Oğuz nəslinə aid edilərək «taifeyi Oğuzan» kimi qeyd edilir. Taifə [TF] rəmzi eyni zamanda qədim Misirin Pta/Fət [PT/FT] eli mənasında Yafətə aid edilir. A. Masse isə, betil, yəni «əl-beyt» - «Allahın evi» ilə bağlı bildirir ki, ərəblər dik qoyulmuş daşa sitayiş edirdilər: «Betilə sitayişi ilə bağlı olan Ukaz mərkəz sayılırdı… Baş şəhər isə Taif şəhəri idi» [127; 19, 23]. Ukaz rəmzi təbii ki «Oğuz» rəmzidir və onu müsəlmanlar «Qisə» [QS], xristianlar isə «Aqios» [QS] və «Aqiazo» [QZ] kimi yazır və müqəddəs qəbul edirlər. Yəhudilər isə «Aqios» [QS] və «Aqiazo» [QZ] rəmzlərinin yerinə mənbələrdə əsasən «müqəddəs» mənasını verən yəhudilərin «kodeş», yəni Qades/Qüds/Kades/Kadus rəmzini işlədirlər. Bu isə o deməkdir ki, mənbələrdəki Xorasan rəmzi altında Qüds, yəni Yerusəlim başa düşülməli, «Xorasan türkləri» deyəndə isə ruhlar dünyasında yaşayan pirlər, şeyxlər nəsli, yəni yəhudi – Xuda seçilmişləri və onların mülkdə yaşayan və Xorasana «səyahət» edən qardaşları, yəni «türk bəgləri» başa düşülməlidir. 

Türklər haqqında daha yaxşı təsəvvür yaratmaq üçün Abu Usman Əmr ibn Bəhr əl-Cəhiz – Əl-Fəth B. Xaqana müraciətnaməsi olan «Türklərin ləyaqətləri və xəlif ordusundakı digərlər haqqında» yazısına bir daha nəzər salaq və nəzərdə tutaq ki, burada «türk» adı altında həm, Göydə ruhlar dünyası yaradıb ora köçən ilk insan-Allah olan qamərlər və eyni zamanda yerdəki dünyanı idarə etmək üçün mülkdə qalan pir, şıx və s. - bəg ərənlər nəzərdə tutulmalıdır. 

Əl-Cəhiz yazır: «Biz imamın xoşməramlı döyüşçüləri idik və o bizə inanırdı, iltifat göstərib bizə diqqət yetirirdi. Bir dəfə o dedi – Bizim işimizin uğurluluğu (aqibəti) qərbdə deyil, Şərqdə həll edilir, bu uğur geriyə deyil irəli doğru yayılacaq. Günəşin doğub gün ərzində üfüqə doğru batdığı kimi o da ayaq və dırnaqların yetəcəyi qədər uzaqlara yayılacaq. Biz Saxsaxiya, Dələkiyə, Zəkvaniyə və Rəşidiyəni öldürürdük. Biz Nəsra b. Səyyar, Ibn Cüday əl Kermani və Şeyban b. Səlma əl Xərici zamanında çuxurlarda (dərə) 

vuruşurduq. Biz Nubat b. Xanzalı, Əmir b. Dabbarı və Ibn Xubayrın tərəfdarlarıyıq. Və biz bunun səbəbkarı və davamçıları, ilk və sonuncuları idik. Mərvanı da biz öldürmüşük. Biz enlikürək, iri cüssəli, uzun və cod saçlı, iri başlı, enli alınlıyıq, uzun qollara malikik, heç kəsin bizdəki qədər çox oğlan övladı doğulmur, heç kəsin ailəsi bizimki qədər çoxuşaqlı deyil. Bizim aramızda arıq, zəif və dullara çox nadir rast gəlinir. Heç kəs bizimki qədər qədim şəcərəyə malik deyil və heç kəs bizim qədər bununla fəxr etmir. Bizim əzələ və sümüyümüz möhkəmdir, yorulmadan silah gəzdiririk, bizim ayaqlarımız göz oxşayır. Biz çoxsaylıyıq, yaxşı təchiz olunmuş və hazırlanmışıq. Çayın o tayından peyda olan Yacuc və Məcuc nə qədər çoxsaylı olsalar da, biz onlardan daha çox olacağıq. Bizim qollarımızın gücü və tutma qüdrətinə gələndə isə Ad, Samud, Amalik və Kənanilərdən sonra bizimki qədər qüvətli tapılmaz… Bizim uzun saqqallarımız var. Biz dərrakəli və tədbirliyik, bizim fikirlərimiz məntiqli olub düşüncəsizlikdən uzaqdır. Biz aş-Şam döyüşçülərinə tay olub qadınların ləyaqətinə təcavüz etmir və hər müqəddəs ocaqları murdarlamırıq. Biz sadiq və xeyirxahıq. Bizdə  doğruluq, təvazökarlıq, xidmətdə səbirlilik və uzaq səfərə cəld hazırlaşmaq keyfiyyətləri birləşib. Bizim təbillərimizin səsi vahiməli, hərbi bayraqlarımız isə nəhəngdir. Biz zirehli dəbilqə ilə bənd edilmişik, zınqırov və bəzəkli paqon (epolet) gəzdiririk, bizim uzun saçlarımız, əyri qılınc qınımız, burulmuş (eşilmiş) bığlarımız və şəşiyədən papaqlarımız var. Biz əldə dəyənək (əmud?) hərbi balta, beldə xəncərlə şəhriyyə atları üstündə meydan sulayırıq. Qılınclarımız ildırım kimi çaxır, biz isə yəhərdə sanki bənd olmuş kimi oturmuşuq. Bizi nərəmizi eşidən hamilə qadınlar vaxtından əvvəl doğur… Biz inadkarlığımızla seçilirik və gecə hücumları, günün günorta çağı bazar meydanları və küçələrdə qətlə yetirmə sənətini gözəl bilirik. Biz gizli təxribatların bacarıqlı təşkilatçıları və açıq hərbi döyüşlərin biliciləriyik. Bizim piyada döyüşçülərimiz uzun nizələrlə, atlılarımız isə qısa mızraqlarla silahlanmışlar. Pusquda biz düşmən üçün mütləq ölümü və ölümcül zəhəri xatırladırıq. Ön sıralarda (avanqard) bizim hər birimiz ordu komandanının əvəz edə bilərik. Biz gecə və gündüz, suda və quruda, kənd yeri və şəhər məhəllələrində eyni dərəcədə yaxşı döyüşürük. Biz ölüm kimi, qarşısıalınmaz, ağac kimi möhkəmik. Uzun keçidlər bizi qorxutmur, sərhədlərin müdafiəsində isə ayıqlığımız yüksəkdir. Bizim incə belimiz, möhkəm cüssəmiz, uzun saqqalımız, gözəl çalmamız və isti nəfəsimiz var. Biz diribaş igidlər və cəngavərlərik. Biz xəttatlıq və yazıda, ilahiyyat və rəvayətlərdə  güclüyük. Bütün Bağdad bizə məxsusdur -  biz susanda susur, bizə lazım olanda hərəkətə gəlir. Bütün Dünya da öz növbəsində ondan asılıdır və onun maraqlarına tabedir. Və əgər talenin qisməti olsa idi, o zaman bütün dünya ona, dünyanın əhalisi isə onun sakinlərinə – quldurlar onun quldurlarına, əxlaqsızlar onun əxlaqsızlarına, rəhbərlər onun rəhbərlərinə, möminlər isə onun möminlərinə  - tabe olardılar. Biz xəlif yanında tərbiyəçilərik və vəzirlərlə bir yerdə yaşayırıq. Biz, bizim şahların saraylarında, bizim xəliflərin himayəsi altında doğulmuşuq, onların tərbiyəsini götürmüş və onların yolunu təkrar etmişik, onlardan başqa biz heç kəsi tanımırıq və heç kəsin yanında bizi tanımırlar. Heç kəs bizi onların üzərinə qaldıra bilməz – nə onların hakimiyyətinə sahib çıxanlar nə də bu hakimiyyətə iddialı olanlar. Bu keyfiyyətlərə və xüsusiyyətlərə malik olanlar deyil, bəs kim yüksək mövqe və tərifə layiqdir?» [70; 63, 64, 68, 69]. 

Bütün bu yazdıqlarımızdan belə nəticə çıxarmaq olar ki, «Xorasan türkləri» deyəndə əsasən Göydəki ruhlar dünyasına köçmüş mühacirlər və onların yerdə qalmış türk bəgləri nəzərdə tutulmalıdır. Digər tərəfdən, Müqəddəsi də qeyd edir ki, Xorasanda və Midiyada yəhudilərlə bərabər və onlardan az da olsa xristianlar yaşamışlar [125; 42, 43]. Bu isə ona işarədir ki, burada yəhudi deyəndə yerdəki oğuzlar, xristian deyəndə isə Göydəki ruhlar dünyaısında yaşayan oğuzlar nəzərdə tutulmalıdır. Həqiqətən də ruhlar dünyası olan Xor/Qor Allahının bədəninə köçən hər bir ruh, yəni «iss» - Qoriss/Xriss, yəni xristiana çevrilir. Belə çıxır ki, ən qədim yazılarda, «xristian» və ya «Xorasanda yaşayan» deyəndə ruhlar dünyasında yaşayan ruh nəzərdə tutulmalıdır. Məhz buna görə, Zəkəriyyə Qəzvini (XIII əsr.) oğuzları xristian saymışdır və mənbələrə görə Albaniyada da, yəni Alban dağının üstündəki dünyada da xristianlar yaşamışlar. Bartold yazır ki, Səlcuq imperiyası dövründə yayılmış türk qeneoloji rəvayətlərində «Oğuz» adı əvəzinə «Çigil» (Iç-Gel) adı çəkilirdi ki, Issık-Göl (Sisaka-Gel – F. G. B.) ətrafında yaşayan bu köçəri çigillərin (karluk – F. G. B.) arasında xristianlar da mövcud idi [72; 578, 36]. Q. Qeybullayevə görə isə abdal-eftalitlər də sonradan xristianlaşmışdır [50; 397]. Movses Kalankatuatsi bildirir ki, sünik şahı Babikin zamanında, 418-ci ildə Qor və Qazan böyük ordu ilə Süniyə [SN] gəldilər və burada xristianlığı qəbul etdilər [81; 2/1]. Qor və Qazanın Süniyə gəlməsi və xristianlığı qəbul etməsi Amon Allahının, qamərlərlə Göydə Qor dünyasını yaradıb ora köçməsi mənasındadır. 

«Kitabi - Dədə Qorqud»da Oğuz elinin əsas qəhrəmanı olan Qazan xan tatar hesab edilir və «keşiş» adlandırılır [4; 117, 42]. Ingilis salnaməsində də, tatarların başçısı müqəddəs keşiş Ioann hesab edilir [3; 806]. Qərbdə yayılmış rəvayətə görə də Monqol ölkəsinin daxilində xristian dövləti olmuşdur və onun da başında keşiş Ivan durmuşdur [3; 192]. Bizans imperatoru Manuilə (yaxud Roma imperatoru Fridrixə və ya Papaya yazılmış) məşhur  «Keşiş Ioannın məktubu»nda (ilk əlyazmanın zamanı 1177-ci ildir) keşiş elan edir ki, var-dövlətə və qüdrətinə görə, o, dünyanın bütün şahlarından üstündür, onun hakimiyyəti altında üç Hindistan və müqəddəs Fomanın türbəsi vardır. Onun şahlığı Babil səhrasından Babil qülləsinə qədər uzanır və o 72 əyalətdən ibarətdir və hərəsinin də öz çarı vardır. Keşiş Ioanna amazonkalar və braminlər tabedir. Onun ərazinin bir başından keçmək üçün dörd ay lazımdır. Onun şahlığında süd və bal bolluğu ilə eyni zamanda cənnətin bir çayı axır, burada çaylar qızıl və qiymətli daşlar gətirir və s. Məktubun latın əlyazmasının birində qeyd olunur ki, keşiş Ioannın sarayında dünyanın bütün ölkələrindən insanlar vardır. Çarın şəxsi qulamlarından ilk ingilislər də vardır ki ona stul arxasında xidmət edirlər. Onun cangüdənlərinin on bir mini ingilisdir və saraya gələn hər bir ingilis, klirik və cəngavər olmasındar asılı olmayaraq, cəngavər ordeninə qəbul edilir [2; 274]. Bu məktubda, keşiş Ioannın hakimiyyəti altında müqəddəs Foma türbəsinin olması onu göstərir ki, onun şahlığı Gelarkünidə yerləşir. Çünki yuxarıda yazdığımız kimi, müqəddəs Fomanın cəsədinin qalıqları məhz burada yerləşir. Keşiş Ioann məktubunda dəqiqləşdirmə aparıb bildirir ki, oranın baş şəhəri Xulna şəhəridir və cənnətin əsas çaylarından biri olan Fizonun üstündə  yerləşir. Bu nəhəng şəhər nəhəng divarlarla əhatə olunmuşdur və  əhalisi də mömin xristianlardır. Müqəddəs Fomanın kilsəsi isə divarın çölündəki dağda yerləşir [2; 277]. Baş şəhərin Xulna adlanması buranın Xilan, yəni Gilan rəmzi mənasında qeyd olunması deməkdir ki, bu da elə Gelarküni rəmzinin digər variantıdır. Keşiş Ioanna amazonkaların tabe olması və Babil qülləsinin də bura ilə əlaqəsi, bu ərazinin məhz amazonkaların yaşadığı Albaniya ərazisində olmasını göstərir. Onun şahlığında süd və bal bolluğu və cənnətin bir çayının axması onu deməyə əsas verir ki, bura Göydəki ruhlar dünyasının, yəni cənnətin rəmzidir. Çünki, Qurana görə, süd və bal çayı xoşbəxtlər ölkəsi olan cənnətdə axır (Quran, 47:16-17). Bizans tarixçisi Lev Diakon süd və bal çayı axan xoşbəxtlik ölkəsini «Fələstin» adlandırır: «O (Nikifor II Foka) xoşbəxtlik ölkəsinə, müqəddəs yazılara görə, süd və bal axan və Fələstin adlanan dünyanın mərkəzinə getdi» [3; 852]. Əhdi-Ətiqdə isə süd və bal çayının axdığı torpaq Xanaan, Hett, Amorey, Ferezey, Ievus və s. torpaqları sayılır [8; Isx.3:8,17, 33:3]. Bütün bu rəmzlərin hamısı yuxarıda yazdığımız kimi, Midiya torpağı ilə bağlıdır. Keşiş Ioanın cangüdənlərinin əsasən ingilis olması və saraya gələn hər bir ingilis, klirik və cəngavərin cəngavər ordeninə qəbul edilməsi onu deməyə əsas verir ki, burada «ingilis» və «klirik» deyəndə məhz gel, Gelarküni nəsli nəzərdə tutulur. Bu isə o deməkdir ki, qədim mənbələrdə ingilis deyəndə, indi özlərini ingilis adlandıran xalq yox, qədim Midiya torpağında yaşayan gel, yəni Gelarküni nəsli nəzərdə tutulmalıdır. Məhz onlar qədim mənbələrdə «Tork-angel» adlandırılırdılar və s.

Müsəlman müəlliflərinin məlumatlarına görə, Türküstanın çox şəhərlərində xristian kilsələri olmuşdur. Xristian müqəddəslərini isə yazdığımız kimi aqa/aqi/aqiya, yəni Islam müqəddəsləri kimi, ağa deyə çağırırlar. Bu isə o deməkdir ki, xristianların müqəddəs mənasını verən Aqios [QS] və Aqiazo [QZ] rəmzləri elə Oğuz [ĞZ] rəmzidir. Oğuz dünyası da, yəni Göydə yaradılmış Qaba aləm elə xristian dünyasıdır ki, Xor/Qor Allahının bədənində təsəvvür olunur. Rusların Allah mənasını verən «Boq» (iranlılarda – «Baqa») sözü – «Bəg» mənasındadırsa, onların «Qospod» rəmzi - yazdığımız kimi, «Aqios Pta», yəni «Müqəddəs Yafət» və ya «Oğuz Yafət» mənasındadır. Bütün bunlar isə o nəticəyə gətirib çıxarır ki, «Xorasan türkləri» deyəndə, Göydə yaşayan Xor/Qor aləminin türkləri, yəni xristian türklər başa düşülməlidir ki, onlara bəzən «türki Xarə» (bax. Adər-Xara rəmzi) də deyirdilər. «Türki-Xarə» rəmzinin uzunqulaqla əlaqələndirilməsi Tövratda Ismail/Izmail rəmzinin, yəni Mehdi obrazının eyni zamanda uzunqulaq üstə gələcəyi ilə bağlıdır. Ismaililəri eyni zamanda «nizarilər» adlandırırlar ki, bu rəmz eyni zamanda Isa peyğəmbərə də aid edilərək onu «Nazaretdən olan Isa» kimi çağırırlar və bu haqda biz artıq yazdıq.

Islamda Ismail rəmzi ilə bağlı yaranan əsas hərəkat ismailiyə hərəkatıdır ki, o «gizli imamın», yəni  Mehdinin gəlişi ilə bağlıdır. Bu hərəkatla bağlı mənbələrdə müxtəlif fikirlər mövcuddur. Lakin əsas məsələ burada xüsusi ierarxiyanın olmasıdır. Bu təşkilatın əsas başçısı imam sayılır. Ismailiyə fəlsəfəsinin araşdırıcısı S. M. Prozorov yazır ki, ismailiyə fəlsəfi dünyagörünüşünə görə dünya - 12 ay və ya 12 bürcə uyğun olaraq, 12 «ada»dan («əl-cəzair») ibarətdir ki, hərəsinin öz ali xətibi var və onları «Dai Duat əl-cəzirə» və ya «Hüccət əl-cəzirə» adlandırırlar. Başqa mənbələrə görə, «adaların başçısı» (əshab əl cəzirə) «ən-nakib» adlanır. Adada ali xatiblərin köməkçiləri olan xatib-nakibləri də mövcuddur ki, onların sayı, tam ayın günlərinə uyğun olaraq, 30 nəfər təşkil edir. Eyni zamanda hər nakibin, günün saatlarına uyğun 24 xatib-dai köməkçisi var və onların 12-si «görünən» (gündüz üçün) və 12 – «gizli»dir (gecə üçün). Görünən dailər bütün adalar üçün – ismailiyə xatiblərinin ən aşağı təbəqəsi sayılır və s. elmlərini gizli saxlayan neofitlər kamilləşdikcə dai olmaq səviyyəsinə qalxırlar və «ada»nın ali dai-sinin «yığıncağına» buraxılırlar. Ali rəhbərliyin üzvləri «Dai əd-Duat» adlanır. Ondan aşağı təbəqədə «Hüccət əl-imam» durur ki, onun adı «gizlilik» (əs-satr) dövründə yalnız imama məlumdur. Imama ən yaxın vəziyyətdə «Bab əl-əbvab», və ya «əl-Bab» (qapı) olur ki, onun səlahiyyəti də məhz imama və vərəsəyə məlumdur [36; 112]. 

Ismailiyə ideologiyasının əsasını təlimin iki istiqaməti tutur ki, bu da hamı üçün nəzərdə tutulmuş xarici, yəni zahiri və yalnız seçilmişlərə (əl-xassə) məlum olan daxili, yəni batini təlimdir. Ismailiyənin daxili, yəni gizli olan batini hissəsi də iki yerə bölünür: «ət-təvil» – Quranın və şəriətin alleqorik izahı və «əl-həkaik» (haqq-həqiqi) – Ilahi biliyin və fəlsəfi sistemin təlimi olan ən ali gizli həqiqətin izahı. Əl-həkaik –hərflərin və rəqəmlərin mistik izahı ilə bağlı olan təlimdir ki, dövrlər nəzəriyyəsi ilə bağlıdır [36; 112]. «Batini Quran» kitabı da məhz bu nəzəriyyənin elmi izahına həsr olunmuşdur.

Ismailiyə fəlsəfəsinə görə, dünyanın - 12 ay və ya 12 bürcə uyğun olaraq, 12 «ada»dan («əl-cəzair») ibarət olması və bu adaların başçılarının «Dai Duat əl-cəzirə» və ya «Hüccət əl-cəzirə» (cəzirəyə, yəni haqq dünyasına həcc – F. G. B.) adlandırılması bizim yadımıza yuxarıda yazdığımız – qədim Misirin ölüm şahlığı olan «Amduat», yəni «Duatda olanlar» rəmzini salır. Belə çıxır ki, «Dai Duat əl-cəzirə» deyəndə ölüm şahlığı adasının başçısı başa düşülməlidir. «Duatda olanlar» kitabında, Günəşin 12 saat ərzində batması və onun yerinə yeni Günəşin çıxması təsvir olunur. Burada hər saatda Günəş yerin altında müəyyən bir ərazini keçir və bu zaman müəyyən hadisələr baş verir. 12 saatdan sonra isə artıq qoca Günəşin əvəzinə «gecə Günəşi» adlandırılan yeni cavan Günəş çıxır. U. Bacın «gecə Günəşi» rəmzini «Seker» adı ilə əlaqələndirib - «kim ki gizlindədir» kimi göstərməsi o deməkdir ki, burada, ismailiyə fəlsəfəsindəki 12 – «gizli», yəni gecə vaxtı üçün (axirətdən sonrakı dövr mənasında) çıxmalı olan Mehdinin yaranma prosesi təsvir olunur. Bu isə o deməkdir ki, ismailiyə fəlsəfəsi elə qədim Misir Allahlarının gizli elminin indiyə qədər gəlib çatmış və rəmzləşdirilmiş elmidir və bu elm adi insan üçün nəzərdə tutulmamışdır.

Duat adasında ali xatiblərin köməkçiləri olan xatib-nakiblərin sayının 30 nəfər təşkil etməsi və hər nakibin, günün saatlarına uyğun 24 xatib-dai köməkçisi olması, qədim Misir yazılarındakı mətnləri yada salır. Bu mətnlərdə qeyd olunur ki, Oziri Allahını çoxlu miqdarda müqəddəslər əhatə edib, gecə-gündüz ona qulluq edirlər. Onlar yatmır, həmişə gümrah halda axşam düşənə qədər, səhərə qədər, Allaha qulluq göstərirlər. Bundan başqa günün hər 24 saatı üçün xüsusi Allahlar var ki, Ozirini gözləyir və onu seyr edir [75; 224]. Digər bir yazıda isə deyilir: «Ey Osiris, Sənin oğlun Qor Günəş kimi sənin taxtında oturmuşdur, və  bütün canlılar ona tabedirlər. Milyon illər ona xidmət edirlər, ondan qorxurlar, Allahlar ittifaqı ona qulluq edir və ondan qorxur» [18; 481]. Burada oğul Qorun atasının taxtında oturması, Mehdinin ruhunun ərşə yüksəlib onu tutması mənasındadır. Eyni fikrə «Alban tarixi»ndə rast gəlmək olar və s.

Imama ən yaxın vəziyyətdə «Bab əl-əbvab», və ya «əl-Bab», yəni qapı rəmzli səlahiyyətlinin olması təbii ki, «Allahın qapısı» (Babil) mənasında, Allahın elmini yalnız axirətdə gələn Mehdi, yəni vərəsə vasitəsi ilə dərk etmənin mümkünlüyü və axirətdən sonra məhz onun izni ilə onun ruhlar dünyasında yaşamağın mümkünlüyü mənasındadır. Bab əl-əbvab rəmzinin Dərbənd şəhərinə aid edilməsi «Allahın qapısının», yəni ruhlar dünyasının rəmzi olan ilk məbədin bilavasitə bu rəmzin yerləşdiyi yerdə tikilməsi deməkdir.

Araşdırıcı S. M. Prozorov ismailiyə cərəyanı haqqında yazır: «Ismailiyə fəlsəfi nəzəriyəsinə görə, dünyanın yaranmasının əsas səbəbi – Ilahi əmrin, Ilahi həqiqətin həyata keçməsidir. Dini tarix burada «həqiqətin və tək Allahlılığın» dövrü (tsikl) inkişafı kimi baxılır. Insan tarixi burada dövrlərə və ya eralara (ədvar/daur) bölünür: «böyük» dövr (əd-daur əl-əzəm) – Adəmdən Əl-Qaimə (Mehdi) qədər olan yeddi «kiçik» dövrlərdən (əl-fitr) – peyğəmbəri göndərişlərin arasındakı müddətdən ibarətdir. Hər peyğəmbəri dövr öz növbəsində yeddi imamla müəyyən olunur. Hər «kiçik» dövrün «sahibi» ən-natiq – «vəhy gəlmiş peyğəmbər»dir. Ən-natiqin əsas işi – Ilahi vəhyi insanlara çatdırmaqdır.  O – əvvəlki qanunu ləvğ edən və yenisini müəyyən edən dini qanunun hakimidir (sahib əş-şəriə). Ən-natiqin hər dövrdə varisi əs-samit və ya əl-əsasdır (əsas əş-şəriə – «əsas qanun») ki, peyğəmbəri sirlərin biliyinə malikdir və təfsir verməyə xüsusi hüququ vardır... Ilk altı dövrün peyğəmbərləri (ən-natiq) - Adəm,  Nuh, Ibrahim, Musa, Isa və Mühəmməddir, onların mənəvi varisləri (əl-əsas, əl-vasi) isə - Şis (Sif), Sam,  Ismail, Harun (Aaron), Şamun və Əli ibn Əbu Talibdir. Yeddinci imam hər əvvəlki peyğəmbər dövründə səviyyəcə yüksələrək sonrakı dövrün ən-natiqinə çevrilir. Bu qayda ilə Məhəmməd peyğəmbər (ən-natiq) dövründə Əli əl-əsas, Məhəmməd bin Ismayıl isə yeddinci imam olmuşdur. O əl-Qaim simasında zühur edəcək və yeddinci peyğəmbəri dövründə ən-natiq – «kəşf dövrü» (daur əl-kəşf) olacaq. Onun gəlişinin əsas mahiyyəti - dini qanunun, yəni islamın «zahiri» qəbulunu ləvğ etmək və Ilahi həqiqətləri (əl-batini) tam açmaqdır. O dünyanı məhkəmə gününə qədər idarə edəcək və məhkəmədə iştirak edəcək. «Gizli» imamın – Əl-Qaimin gəlməsinə qədər, yerdə onun səlahiyyətli nümayəndəsi 12 ərazini, yəni adanın başçıları olan 12 ali dai-dir» və s. [36; 113, 114].

Buradan belə çıxır ki, Məhəmməd peyğəmbərin obrazı eyni zamanda Sahib əz-zəman, yəni Mehdinin obrazıdır ki, axirətdə zühur etməli, bütün dinlərin bir dindən olmasını sübut edib qeybə çəkilməlidir. Onun qeybə çəkilməsi isə, qədim Misirin «Amduat kitabı»nda, yəni «Duatda olanlar» kitabında göstərildiyi kimi baş verəcək ki, 12 saat ərzində Məhəmməd peyğəmbərin ruhu bu müddətdən sonra artıq yeni Günəş kimi zühur edəcək və axirətdən sonrakı dövrü bilavasitə Məhəmməd peyğəmbərin ruhu idarə edəcəkdir.

Herodot Mehdinin ölüm şahlılına düşüb, yeni Günəş formasında zühur etməsini Herakla aid edir və Heraklın, Gerionun öküzlərini qovaraq Gelə gətirməsi kimi göstərir (Herodot, IV/8). Yunan mifologiyasına görə üçbaşlı nəhəng Gerionu, yəni Amon, Ra, Pta üçlüyünü təşkil edən Qoru (Gerion/Qoran) - Okean və Tefidanın qızı və Xrisorun arvadı olan Kalliroya (Gilar – F. G. B.) doğur. Məhz onun öküzlərini qovub Herakl Gileyaya (yəni Gelə – F. G. B.) gəlir və orada ilanla rastlaşır. Digər bir əfsanəyə görə, Etoliyada (Itil/Tilos – F. G. B.) çay Allahı, Okean və Tefidanın oğlu Axeloy ilana çevrilib Heraklla vuruşur. Axeloy/Xala rəmzi cənubi slavyanlarda əjdaha yaxud ilandır. Deməli, Axeloy və Gileya ilkin materiya rəmzli sirli çay ilə əlaqədardır. Herodot yazır ki, «Gerion isə Pontdan uzaqda, Okeandakı adada, Qadirin yanındakı Herakl sütunlarının arxasında yaşayırdı» (Herodot, IV/8). Burada Qadirin yanındakı Herakl sütunlarının arxasında deyəndə Gerionun, Xator və Herakl sütunları rəmzli ruhlar dünyasında yaşaması deməkdir. Bu isə ona işarədir ki, Gerion obrazı elə Qor dünyasının rəmzidir. 

Geldəki mağarada Herakl öz atlarına görə, yarıinsan-yarıilan olan Yexidna ilə yaxınlaşıb cütləşir. Buradakı Yexidna obrazı ümumilikdə Duatın, yəni ölüm şahlığının obrazıdır ki, yerin altındakı ilan kimi təsəvvvür olunur. Heraklın Yexidnadan - Ağafirs, Gelon və Skif adlı üç oğlu olar. Bununla əlaqədar Iustinin fikirlərinə nəzər salaq. Ippolit, özünün V kitabı «Refutatio»-nun sonunda psevdoqnostik Iustinin sistemini təsvir edir [219]. Burada o, Iustinin doktrinasını Herodotun Herakl haqqındakı rəvayətlə əlaqələndirir. Ippolit, hər şeydən əvvəl onun tələblərini çatdırır: «Göz görməyən, qulaq eşitməyən, ürəyə dammayan, və hamıdan uca olan böyük səadəti bilmək istəyirsənsə, bu təlimin gizli saxlanmasını and iç» (Ref. V/24.). Burada Iustin, Edem və Izraili «qadın başlanğıcı» adlandırır və hesab edir ki, o gələcəyi görmədən məhrumdur: «o hirsli, ikiruhlu və ikibədənlidir: özünün yuxarı hissəsi ilə o Heridata qızına, aşağı hissəsi ilə isə ilana bənzəyir. Bu üç başlanğıc – bütün yaradılışın kökü və mənbəyidir. Edemi görəndə, Ata (Allah - F. G. B.) onunla ər-arvad əlaqəsinə girdi və onlardan 24 mələk doğuldu ki, bunların da 12-i atanın, 12-i isə ananın idi». Beləliklə demək olar ki, Iustinə görə, Edem və Izrail rolunda yarıinsan-yarıilan olan varlıq çıxış edir. Və buradan da ilandan doğulmuş xəbər gətirən mələklər nəsli yaranmışlar [219]. Belə çıxır ki, mənbələrdə «ilandan doğulmuşlar» deyəndə eyni zamanda mələklər nəsli nəzərdə tutulmalıdır. 

Şərq fəlsəfəsinin məşhur bilicisi A. Korben Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin «Əqli sorx» əsərinin adını həm «Qırmızı mələk» və həm də «Qırmızı intellekt» kimi tərcümə etmişdir ki, bu da «əql», yəni gel rəmzinin həm müdriklik, yəni ağıl və həm də mələk (angel) mənasında olması deməkdir. Belə çıxır ki, M. Xorenatsinin xüsusi qeyd etdiyi «ilandan doğulmuş» («əjdahadan doğulmuş») midiyalılar nəsli – elə Gel, yəni Gelarküni nəslidir. 

Sisiliyalı Diodora (II:43/3,4) görə, skiflər də ilanabənzər qadından doğulmuşlar. Onlar əvvəllər Araz çayı ətrafında yaşayırdılar, sonralar isə «özlərinə dağlarda Qafqazadək ölkə əldə etdilər». Burada, «özlərinə dağlarda Qafqazadək ölkə əldə etdilər» deyəndə, onların Göydə özlərinə ruhlar dünyası yaratması başa düşülməlidir. Deməli, ruhlar dünyası məhz burada, Araz çayı sahillərindəki skif, sak torpaqlarında yaradılmışdır və bu Göy dünyası ilə bağlı olduqları üçün Heraklın törəmələri çar skifləri hesab edilirdilər və bütün Skifiya və qonşu tayfalar üzərində hökmranlığa iddialı idilər.

Mənbələrdə yazılanlara görə, şahlar [ŞH] ([SK] rəmzi ilə eynidir) nəsli şah skiflərdən (saklardan) törəmişlər və onlar, bütün Skifiyada və onlarla qonşu tayfaların üzərində hakimlik iddiasında idilər. Sufizmdə şah [ŞH] rəmzi ilə sak [SK] rəmzi eynidir. Skiflərin (sak) bu iddialarının əsası isə, onların, rəvayətə görə Ilahi nəsildən, yəni Herakl və Yexidnadan törəmələri olmuşdur. Biz yuxarıda bu rəvayətin açmasını verdik. Mənbələrə görə, Türküstanın ən qədim sakinləri olan oturaq baktriyalı, parfiyalılar və köçəri saklar dünyada ilk monarxlar olan Iran tayfasıdır [72; 109]. Monarx [MN-XR] rəmzinin özü sufizmdə «Əman-Xor» [MN-XR] kimi açıqlanır və Qor-Amon Allahının nəsli deməkdir. Bu məntiqlə «hegemon» [HG-MN] rəmzi – Haq Əman [HQ-MN], yəni Allah Əman fikrini ifadə edir ki, dünyanın şəriksiz sahibi də məhz odur.

Təbrizli Arakel «ilandan doğulmuş» («əjdahadan doğulmuş») Midiya maqlarını, yəni kahinlərini – «Osman şahlarının nəsli» adlandırır: «Budur onlar, osmanlı şahları, hansıları ki, Ilahi kitablar ilan adlandırır və hansılar ki, ta qədimdən ölkəni idarə edirlər; budur onların bu günədək tək-tək nəsli. Müsəlman osmanlı şahlarının mənşəyi və onların «osmanlı» adlandırılmasının səbəbi budur» [30; 51]. «Kitabi - Dədə Qorqud» abidəsinin ilk cümlələrinə görə isə, türklərin Osman nəsli, axirətdə yenidən hakimiyyətə sahib olacaq Qayı nəslidir. Bu isə o deməkdir ki, bilavasitə axirətdə gəlməli olan Mehdi obrazı məhz türklərin Osman [SMN] şahlarının nəslindən olmalıdır. Osman rəmzi, sufizmdə «issi (üzzi) Əman»[S-MN/Z-MN] kimi açıqlanır ki, bu rəmzi eyni zamanda «zaman» [ZMN] kimi də oxumaq olar. Zaman rəmzi isə əsasən Mehdinin «Sahib əz-zəman» rəmzi ilə bağlıdır. Bu isə ona işarədir ki, axirətdə gəlməli olan Mehdi, «Kitabi - Dədə Qorqud»da da yazıldığı kimi, məhz bu nəsildən olmalıdır. Əshabə rəmzi ilə eyni olan Sahib rəmzi isə, yazdığımız kimi, ilkin materiya ilə vəhdət təşkil edən Ra - Günəş Allahının ilkini - Osiris Allahının nəslindən olan Allah qüdrətli, 12 sufi kadusların sak-ruhlarıdır ki, Qaf dağındakı mağarada ölümsüzlük qazanmışlar. Belə çıxır ki, axirətdə məhz kadus müqəddəslərinin, yəni sak (Sisak) nəslindən olan sufi müdriki zühur etməlidir. Deməli, Sahib əz-zəmanın gəlişi – Osmanın əshabəsi, yəni Osman şahlarının sak nəslindən olan bəgin gəlişi mənasındadır.

Mənbələrə görə, Osmanlı dövləti Oğuzların Kayı, yəni Qayı boyundan olan Osman Qazi tərəfindən qurulmuşdur. Yazılanlara görə, Kayı boyu Böyük Səlcuqlu imperatorluğu ilə başlayan köç dalğasında Türküstandan Anadoluya gəlmişlər. Böyük bir topluluq olaraq, köçən bu boyun bir qismi Xəzər türkmənləri arasında, bir qismi Mazdaranda, Azərbaycan və Güney Qafqazda yerləşmiş, qalanları isə Anadoluya gəlmişdir [65; 245]. Anadoluya köç haqqında biz yuxarıda yazdıq və açıqladıq ki, bu köç adi köç yox, ruhlar dünyasının yaranışı zamanı tərikə yolunu tutmuş türüklərin, yəni türk müqəddəslərinin yeni yaradılmış ruhlar dünyasına səpələnməsi mənasındadır. 

Rus araşdırıcılarının Əbül-Fədadan gətirdiyi sitata görə, Ruslar da türk millətindəndir və Şərqdən quzlarla, yəni Oğuzlarla sərhəddirlər. Əbül-Fəda bildirir ki, on birinci əsrdə quzlar Fars ölkəsini tutandan sonra Səlcuq monarxiyasını yaratmışdılar [3; 34]. Buna baxmayaraq, mənbələrə görə, Səlcuqlu dövlətinin ali orqanlarında iranlılar və ərəblər əksəriyyət təşkil edirdi [65; 58]. Bu isə o deməkdir ki, mənbələrdə iranlı və ya «ərəb» deyəndə indiki fars və ərəb millətinin nümayəndələri yox, Oğuz müqəddəsləri olan pirlər, bəglər, şıxlar və mar, əmirlər nəsli olan seyidlər nəsli nəzərdə tutulmalıdır.

Təbəri türklərin arasında məşhur olan bir əfsanəyə əsasən fantastik bir ilanın yaradılmasından söz açır: «Başı incidən, bədəni altundan, gözləri yaqutdan olan bir ilan yaradılmışdır. Ona Göyün ən yüksək qatındakı müqəddəs məqama yeddi dəfə dolanması əmr olunmuşdur. Ilan o qədər uzunmuş ki, oranı yeddi dəfə dolandığı halda yarısı Göyün üst qatından yerə doğru sallanmışdır. Bu ilanın dörd başı, hər başında yeddi yüz min gözü, hər üzündə min ağzı, hər ağzında min dili, 80 min də buynuzu var idi» [205; 23]. Təbərinin yazdığında belə çıxır ki, bu ilan Göyün ən yüksək qatındakı müqəddəs məqama yeddi dəfə dolanmışdır. «Göyün ən yüksək qatındakı müqəddəs məqam» deyəndə, təbii ki, Ibrahim və ya Mahmud (Məhəmməd) məqamı nəzərdə tutulur ki, bu da, Ibrahim və ya Məhəmməd peyğəmbərin Göydə yaratdığı ruhlar dünyası mənasındadır. Belə çıxır ki, ilan rəmzi elə Qaba aləmin obrazlarından biridir. Həqiqətən də, qədim Misir rəsmlərində ulduzların arasında ilan rəsmi mənbələrdən məlumdur. Əgər nəzərə alsaq ki, mənbələrə görə, bu ilan elə Puntun sahibi olan Amon Allahının obrazıdır, razılaşarıq ki, Göydəki bu ilanı elə Amon Allahı özü yaratmışdır.

Qədim Misir mətni olan «Ra-nın yaratdıqlarının dərki kitabı»nda Ra Allah bəyan edir: «Nə Göy vardı, nə də yer. Hələ quru yox və burada ilan da yox idi. Mən onları orada Nundan, Yoxdan yaratdım» [22; 95]. Naqa məbədində, bitki yarpaqlarından qalxan, əlləri insan, başı isə Apedemek Allahının xarakterik tacı ilə taclanmış şir olan ilan görünür. Apedemak [PD-MK] adı «Pad/Ptadan çıxmış Allah» [MK] kimi mənalandırılır [116; 184,188]. Iran mətnlərində bu rəmz «kahinlərin ağası» mənasını daşıyan «maqupati» [MQ-PT] rəmzi ilə identikdir. Biz yuxarıda qeyd etdik ki, Pad/Pta [PT/PD] rəmzi yer adı kimi Nifat/Napatla, yəni Qafqaz dağı olan Fit ilə eynidir. Bu isə o deməkdir ki, yaradılmış ilan rəmzi bilavasitə Qafqaz dağları ilə bağlıdır.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz qədim Misir yazısına yenidən nəzər salaq. Burada, yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: «Baxau dağı (Günəşin çıxdığı dağ) budur, hansına ki, Göylər söykənmişdir, Göyün Şərq tərəfində yerləşir, onun ölçüləri üç yüz Xet (yəni 30000 dirsək) uzunu, yüz əlli Xet (yəni 15000 dirsək eni) enidir: Sebek - Baxaunun hökmdarı, dağın sağ tərəfində yaşayır və beləcə yerdə onun məbədgahı vardır. Dağın çıxıntılı yerində ilan uzanmışdır, hansının ki uzunluğu otuz dirsəyə çatır: birinci səkkiz dirsək uzunu daş-kəsək və parıldayan dəmir lövhələrlə örtülüdür. Yenilməz Osiris Nu-ya bu ilanın adı məlumdur, hansı-ki öz təpəliyində yaşayır, onun adı – «Öz odunda yaşayandır» [18; 515]. Dağın uzunluğunun 30000 və eninin 15000 dirsək olması ilan rəmzli mağaraların bu ölçüdəki dağların altında yerləşməsi deməkdir. Qabaq hissəsinin 8 dirsək olması əsas mağaranın ağzına qoyulan daşın hündürlüyü, metal lövhə isə daşın altındakı mağaranın ağzına qoyulan lövhə mənasındadır. Deməli, yuxarıdakı deyimdə -  «Nə Göy vardı, nə də yer. Hələ quru yox və burada ilan da yox idi. Mən onları orada Nundan, Yoxdan yaratdım» deyəndə, Amon Allahı yerin altında ilan rəmzli mağara tikmiş və onu ilan adlandırmış, onun «ruhunu» (ruhlar dünyası) da Göydə ilkin materiyadan yaratmışdır.

«Kitabi - Dədə Qorqud»da da Qazan xanın qalib gəldiyi yeddibaşlı əjdaha ilan rəmzi dağdakı daşla, Göyləri saxlayan sütunla əlaqələndirilir: «Yüksək-yüksək qara dağdan daş yuvalansa, ona öz Qaba dizimlə, ombamla mən Qazan qarşı durub saxlamışam, Firon sütunları yerdən yüksəlib çıxsa, Qaba dizimlə mən ər Qazan tutub saxlamışam... Yedibaşlı əjdahaya yetib vardım, heybətindən sol gözüm yaşardı, hey gözüm, namərd gözüm, müxənnət gözüm. Bir ilandan nə var ki, qorxdun – dedim. Onda dəxi «ərəm, bəgəm» - deyə öyünmədim, öyünən ərənləri xoş görmədim» [4; 117, 118]. Burada, yeddibaşlı əjdaha deyəndə ruhlar dünyası nəzərdə tutulmalıdır ki, o Atum (Adəm) Allahının obrazında yeddi günə yaradılmışdır Kitabın digər bir yerdə isə «əjdahalar ağzından adam alan dəli Uran» ifadəsi var ki, bu da, ilan rəmzli ilkin materiyadan Adəmin yaradılması mənasındadır [4; 95]. Deməli, «əjdaha ağzından adam alan» deyəndə, yeddi «günə» ilkin materiyadan Adəm, yəni Atum Allahını yaratmış Amon Allahı nəzərdə tutulmalıdır. Qədim Misir vinetkalarında ilanın qadın başlı təsvir olunması, onun məhz ilkin materiyanın rəmzi olması mənasındadır [18; 674]. 

Əjdaha rəmzi rus abidələrinin də əsas xüsusiyyətlərindən sayılmalıdır. Çünki rus rəmzi, yazdığımız kimi, Azər/Əsər rəmzinin variantlarındandır. Mənbələrə görə, müqəddəs Yaroslav xaç suyuna salındıqdan sonra Georgi adını almış və Kiyevdə müqəddəs Georgi monastırının əsasını qoyandan sonra bütün Rusiyaya bayramlar keçirmək əmrini vermişdi. Müqəddəs Yaroslav mənbələrdə və bir çox pul sikkələrində ağ atda, əjdahanı nizə ilə öldürən kimi təsvir olunur [2; 407]. Biz yuxarıda əjdahaya qalib gəlmiş Vaxaqn haqqında yazdıq və bildirdik ki, burada söhbət yeni Adəmin, yəni Atum Allahının yaranmasından gedir ki, məhz o axirətdə Amon-Ra Allahının yerinə keçməlidir (şəkil 60). 

                                                                                

                                                                                   60. XVI əsrin ikonası. Georgi 

                                                                                                      əjdahanı öldürür [2; ill.10]

Mənbələrdə Georgi, şah qızını əjdahanın əlindən xilas edən qəhrəman kimi göstərilir ki, bu da qədim mənbələrdə Perseyin Andromedanı əjdahanın əlindən xilas etməsi ilə eyni mənalıdır. Əjdahanı öldürən atlı emblemini araşdıran rus araşdırıcıları belə qərara gəlirlər ki, bu rəmz Moskva şahzadələrinə aiddir və bu obraz Georginin, Çingizxanın, Yuri Dolqorukinin və s. obrazları ilə eynidir və bu emblem Avropa şahzadələr nəslinin möhürlərinə xarakterikdir. Moskva sikkələrində Böyük knyaz çox vaxt öz nizəsi ilə əjdahanı öldürən atlı kimi təsvir olunur [2; 409, 413, 414]. Bəzi rəsmlərdə, daha dəqiq, rus möhürlərində əjdaha əvəzinə bir buynuzu olan kərgadan da göstərilir. Lakin qızıl buynuz rəmzi mənbələrə görə yeni Roma şəhərinin rəmzidir. Ərəb mənbələrinə görə isə bu buynuz Xorasan şəhərində böyümüşdür. Biz yuxarıda buynuz rəmzinin açmasını verdik.

Qədim yazılarda ilk dəfə ilana, qədim Misirin və akkadın möhür və mətnlərində rast gəlinir. Akkad dövrünün möhürlərində ilan adətən bədəni insan, aşağı hissəsi isə ilan kimi təsvir olunur [38; 136]. Amye, kassit silindrində olan yazıya əsasən, Dossenin açmasının tərcüməsini verir: «oğul, üçdə iki insan, üçdə bir Allah! Yeddi müdrikin hökmdarı!... Nursaçan sifətli əjdaha!» [38; 35]. Mənbələrdə «sirləri bilən müdrik» («Hər şeyi bilən») adlandırılan Gilqameş də – üçdə bir Allah, üçdə iki insan kimi təsvir olunur [5; 129]. Bu isə o deməkdir ki, Gilqameş rəmzi bilavasitə Gel qamları ilə bağlıdır. Qədim Misir yazılarında isə Atum Allahının özü ilan adlandırılır. D. Rol yazır: «O (Atum), yerdə ilk varlıq idi, çünki öz-özünün yaradıcısı olaraq özünü dünyaya gətirmişdi. Onun obrazı üfüq vaxtı feniks quşunun endiyi ilk yaradılmış təpə ilə sıx əlaqəli idi. Suların ortasında yerləşən bu məkanda o çox vaxt nəhəng ilan obrazında göstərilirdi… «Puntun sahibi» adlandırılan bu ilan – məhz, Xoşbəxtlik adasını əhatə edən sonsuzluğun hökmdarı Atum Allahı özüdür, hansı ki, biz artıq onu Dilmun/Bəhreyn adası ilə eyniləşdirdik. «Mən – sonsuzluğun hökmranı olan Atumam: mənim güc və hakimiyyətim – əbədiliyin sahibi olan Allahlardandır (şəkil 61). Digər tərəfdən Atum – sonsuzluqdakı ilandan daha artıqdır: O eyni zamanda Atum-Xarakti (Atum-Qorqud – F. G. B.) obrazında böyük  Günəş Allahıdır, daha sonralar isə Ra-Atumdur [99; 438, 439].

                                        

                                                                                                   61.  Ilan bədənli Allahın ilkin  

                                                                                                     materiyada təsviri [38; XXIb] 

Misir mifologiyasında Aker adlı torpaq Allahı eyni zamanda ölülərin himayəçisi və «yerin ruhunun» təcəssümü olan ilandır. Qədim hind yazılarına görə, Qautama Budda da ilan sülaləsi olan və şahlar nəsli sayılan Naq (ilan) nəslindən olmuşdur ki, Maqadxada şahlıq edirdi. Misirin Nefi ilanı ilə eyni olan Vişnu da Göydə, yeddigözlü ilanda dincəlir (şəkil 62). Çin mifologiyasında isə nəhəng, qorxulu ilan «Man» adlanır və ilanların şahı (qədim izahlara görə ən böyük ilan) hesab edilir [108]. Bu isə o deməkdir ki, Puntun sahibi elə Amon-Ra Allahıdır. Yunan mifologiyasında yarıinsan yarıilan obrazlarından biri də Afina çarı Kekropur obrazıdır ki, Attikanın birinci çarı olmuşdu [108]. Buradakı Afina [FN] rəmzi Pan [PN], yəni Pan eli – Alpan rəmzi mənasındadır ki, Kekropur rəmzi də Göydəki Alpan (Punt – Pan-Ata) elinin şahı olması, yəni Allah obrazında olması deməkdir. Digər yunan mifinə görə, isə yarıilan, yarıinsan olan Delfiniy, Delfadakı (Tala-Apa) məşhur baxıcılıq yerindəki müqəddəs bulağı qoruyurdu.

                                                                                           

                                                                                                 62. Ilan üstündə olan Vişnunun  

                                                                                                   qarnından, lotosda 4 üzlü, 4 əlli  

                                                                                                    Braxma boy atır [222; 293] 

Əjdaha, ilan obrazlarından biri də Vişap obrazıdır və mifologiyada o  «tufan», «burulğan» mənasında ilkin materiyanın rəmzidir ki, onunla ildırım Allahı vuruşur. Vişap rəmzi «Ba-Issi-Apa» mənasında «Baş-Apa» kimi izah olunur ki, burada «Apa» deyəndə Apa-Ata, yəni Pta/Fət Allahı nəzərdə tutulmalıdır. Əhdi-Ətiqdə, Apa rəmzi - Efa rəmzi kimi qeyd olunur ki, Ibrahimin Xetturadan olan Madianın ilkini [8; Bıt.25:4, 1Par.1:33, Is.60:6] və ərəb tayfalarının əcdadı sayılır. Isay peyğəmbərin kitabında onun adı Madiamla birlikdə çəkilir. Madiam, yəni midiyalılar isə erməni mənbələrində marlar, yəni ilan, əjdaha nəsli hesab edilir. Allahın şərəfli adlarından birini Mətin olması onu göstərir ki, Madian (Mada/Midiya) rəmzi bilavasitə Allaha aid olan rəmzdir.

Təbrizli Arakel, azəri türkü olan Şah Abbası – «vişap», yəni əjdaha nəsli hesab edir və kitabının müxtəlif yerlərində onu: «Böyük hökmdar», «qüdrətli», «sülhsevər», «arilərin şahı», «parsların şahı», «çox təcrübəli», «çox müdrik», «hiyləgər-ağıllı», «o dünyadan olan bəsirətli əjdaha», «dünya dağıdan», «qəddar», «hirsli», «ölkələr dağıdan», «xristian xalqlarını məhv edən şeytan məkanı və s.» adlandırır. Bildirmək lazımdır ki, Abbas rəmzi sufizmdə «Ba-Baş», yəni «Göydəki müqəddəs ruhların başçısı» mənasındadır. Şah Abbasın sasani variantı Xozroydur (Xosrov) ki, bu rəmz eyni zamanda «ölümsüzlük qazanan Xızır» deməkdir. Şərq tarixçiləri Xozroyu «Pərviz» adlandırırlar ki, bu da Pirlərin başçısı olmasına işarədir. Digər tərəfdən, onun «Tam-Xozroy» adlandırılması isə onu bildirir ki, buradakı Xızır, yəni Oziri obrazı elə Atum Allahının, yəni kosmik insanın obrazıdır. Mənbələrdə Xozroyun – Kavat/Qubad oğlu hesab edilməsi, onun Qaba aləmdən, yəni qədim Misirin Göydəki Qeb torpağından yaranması ilə əlaqədardır.

M. Xorenatsi «Mar Əjdaha» haqqında yazır ki, bir dəfə onda gecə Ilahi yuxugörmə oldu: «Mənim əzizlərim, deyə, o, sözə başladı, bu gün mən, yuxarısı buzla örtülü və torpaqdan hündürə qalxan dağın yanında yad bir ölkəyə düşdüm. Deyilənə görə, bura Haykidlər torpağıdır. Mənim gözümü çəkmədən baxdığım dağda, onun lap başında oturan, tünd qırmızı geyimli, Göy-mavi örtüklü, iri gözlü, hündür və alyanaqlı qadın göründü: o doğuşla bağlı əziyyət çəkirdi. Dəhşətə gəlib gözümü çəkmədən bu səhnəyə baxırdım və birdən qadın öz görkəminə və təbiətinə görə, üç kamil Ilahi qəhrəman doğdu. Onlardan biri atılıb şirə mindi və Qərbə getdi: ikinci – bəbirə minib Şimala getdi: üçüncü isə vahiməli əjdahanı cilovlayıb bir an bizim dövlətimizə hücum etdi» [49; 26]. 

M. Xorenatsinin Əjdaha övladlarını «əjdahadan doğulmuşlar» adlandırır və bildirir ki, «Əjdaha bizim dilimizdə əjdaha (Drakon) deməkdir». Bu isə onu bildirir ki, burada iki əjdahanın bir-biri ilə mübarizəsi qeyd olunur və yeni doğulmuş əjdaha köhnə, yəni qoca əjdahaya qalib gəlir və marlar, farslar ölkəsinə sahib olur. Təbii ki burada qoca əjdaha - Amon Allahı, cavan əjdaha isə Mehdi mənasındadır və bu səhnə, Allahın öz taxtını Mehdiyə verməsinin səhnəsidir (şəkil 63).

                                                            

                                                                                 63. 1600-cü ilə aid türk miniatürü. 

                                                                                                Qoca Padişahın aqibəti 

Iran eposuna görə, Qayomart (Aves. Qaya Martan, fars. Qayumars) - insanların əcdadı və ilk şah olmuşdur. Qayı rəmzinin marlarla eyni göstərilməsi onların bir nəsli ifadə etməsinə işarədir. M. Xorenatsiyə görə, ermənilər Torqomun oğlu Qaykdan (Xayk) törənmişlər. Qaykın ölkəsində isə Qayı tayfası yaşayır [106; 1]. Yazdığımız kimi, «Kitabi - Dədə Qorqud» abidəsinin ilk cümlələrinə görə, qayı tayfası türklərin Osman nəslidir. Xayk [XK] rəmzi isə sufizmdə Xak/Haq [XK/HQ] rəmzi ilə eynidir və «Allah» mənasını verir. Qayk ölkəsi eyni zamanda Haykidlər ölkəsidir. Aram Haykid rəmzi bizə deyir ki, Aram rəmzi altında Irəm/Urum və s. rəmzlər kimi, Erməni, yəni Ra-Amonun ölkəsi başa düşülməlidir. O, eyni zamanda, yuxarısı buzla örtülü və torpaqdan hündürə qalxan dağın yanındakı Haykidlər ölkəsidir ki, burada Haykid rəmzi «Hey-Xuda» mənasında, «insanlara həyat verən Xuda» kimi qəbul edilməlidir. Bu isə o deməkdir ki, Qayı, yəni marlar ölkəsindəki dağ məhz o yerdir ki, orada və onun üstündəki Göydə yeni ilan, yəni əjdaha rəmzli Allah – ikinci ruhlar dünyası yaranacaqdır.

Qayı rəmzi qədim Çin mifologiyasında ölənin ruhu mənasının verən «Quy» rəmzi kimi qeyd olunur və buddizmin yayılması ilə Quy - cəhənnəm sakinləri və cinlərin ümumi adına çevrilmişdir. Mixael Dorfman isə Qayı rəmzi ilə eyni olan Qoy rəmzini «xalq» kimi tərcümə edərək bildirir ki, Bibliya ivritindən gəlmiş Qoy rəmzi «xalq», «millət» deməkdir və həm qeyri-semit, həm də semit xalqlarına, bəzən isə yəhudilərə şamil edilir. Bibliya tərcüməçilərinin «müqəddəs xalq» kimi tərcümə  etdikləri «Müqəddəs Qoya» adı ilə yəhudilər «patriarx Yakovun törəmələri» adlandırılırdılar. M. Dorfman eyni zamanda bildirir ki, Ibrahimin böyük oğlu ilə bağlı olan Işmaililər adı altında isə, Talmudun yəhudi müdafiəçiləri olan müasir türk müsəlmanları nəzərdə tutulur [200].

M. Xorenatsiyə görə, farsların əcdadı olan Büraspi Əjdaha, insanların köç, yəni mühaciri zamanında yaşamışdır və onun əsil adı Kentavr Pürid olmuşdur. Cinlərin qulluq etdiyi əjdaha Büraspi burada Firdovsinin «Şahnamə»sindəki Zöhhak obrazında – çiynində iki ilanı olan varlıq kimi göstərilir ki, onların yemi üçün gündə bir neçə adam verirdilər [49; 32]. Hər gün bir neçə adamın öldürülməsi rəmzi, onun ölüm Allahı obrazında olmasına işarədir («Kitabi - Dədə Qorqud»da Təpəgöz obrazı). Bu isə o deməkdir ki, əjdaha nəsli adi insan nəslindən onunla fərqlənir ki, onların qolları - sağ və sol rəmzləri mənasında iki dünyanı və bu dünyaları birləşdirən Cəbərut/cəbrail/kəbir/əkbər rolundadır. Kəbir, yəni cəbrail nəsli isə ilkin materiya ilə, yəni ilkin sularla bağlı olduğuna görə, qədim rəsmlərdə nəhəng insan-Allahın çiynindən dirilik suyunun axması kimi göstərilir. Isay peyğəmbər məhz bu mənada yazır: «Bizim üçün oğul doğulmuşdur, bizə oğul verilmişdir: onun çiynində hakimiyyət olacaqdır və o möcüzəli məsləhətçi, qüdrətli Allah, əbədilik atası və dünyanın hakimi olacaqdır» [8; Isay 9:5]. Qeyd etmək yerinə düşər ki, Mehdi rəmzi ilə bağlı olan qamər rəmzini M. Xorenatsi, Murasen, yəni əjdaha nəslinin mülk sahibi Ərqam kimi yazır ki, onu «Rəhim» (Rəhim Allah – F. G. B.) kimi də oxumaq olar [73; 44]. 

Əjdaha Büraspinin eyni zamanda Kentavr Pürid olması o deməkdir ki, onun qurşağa qədər bədəni insan, qurşaqdan aşağısı isə at bədənlidir. Biz yuxarıda «kainat atı»nın yaranmasını yazdıq və bildirdik ki, bu ritualla yaradılan Göy atının bədəni – bütün dünyanı tütmuş «kainat atı», onun yuxarı hissəsi isə Amon Allahının bədənidir və Amon Allahı dünyanı bu bədən vasitəsi idarə edir. Bu isə o deməkdir ki, əjdaha Büraspi elə Amon Allahıdır ki, Pürid rəmzi də «Pir-Ata» deməkdir. 

M. Xorenatsinin mar Əjdaha haqqındakı rəvayəti, müqəddəs ilahiyyatçı Yəhyanın vəhyində, başqa variantda təsvir olunur. Burada doğmağa hazırlaşan Günəşə bürünmüş qadının əzabdan qışqırması göstərilir və bu zaman yeddibaşlı və hər başında yeddi tacı və on buynuzu olan nəhəng qırmızı əjdaha qadının qarşısına gəlir ki, doğulan uşağı parçalasın. Ilanın quyruğu o qədər uzundur ki, o gələndə ulduzların üçdə birini özü ilə yerə çırpır. Bu zaman qadın insanların hakimi olacaq oğlan doğur və uşağı götürüb, Allahın onun üçün əvvəldən hazırladığı səhraya qaçır. Bu hadisədən sonra peyğəmbər Yəhya arxangel Mixailin (Mikail) öz mələkləri ilə - əjdaha və onun mələkləri arasındakı vuruşmanı təsvir edir. Qadının doğuşundan sonra uşağı götürüb səhraya qaçması rəmzi Aqaranın, yəni Həcərin Ismaili götürüb Faran səhrasına getməsi kimi başa düşülməlidir. Deməli, burada Ismail və Məhəmməd peyğəmbərin rolunda əjdahalarla vuruşmağa hazırlaşan Mixail göstərilir. Qeyd edək ki, qədim yazılardakı Mixail/Mikail rəmzləri «Maq-eli» mənasındadır ki, bu da - qamlar, şamanlar nəsli olan gel (Ma-gel) türklərinin elinə aiddir. Mixailin arxan-gel [RXN-GL], yəni baş mələk adlandırılması onun gel nəslindən olması deməkdir. Çünki, arxangel rəmzi ilə Gel-arküni [GL-RKN] rəmzi eyni mənalı rəmzlərdir.

Göydə Mixaillə əjdahanın vuruşu başlayır. Burada peyğəmbər Yəhya böyük əjdaha kimi qeyd etdiyi bu qədim ilanı eyni zamanda «bütün kainatı yoldan çıxaran şeytan» adlandırır və onun devrildiyini yazır. Bu zaman Göydən səs gəlir ki, bundan sonra xilas və güc, yəni Xristin hakimiyyəti başlayır. Əjdahaya - quzu rəmzli Mehdinin qanı və onun öz şahidliyinin sözü qalib gəlir: «Sevinin, Göy və onun əhalisi! Torpaqda və dənizdə yaşayanların vay halına! Çünki sizin üçün çox qəzəbli şeytan gəldi və o az vaxt qalmasını bilir». Devrilmiş əjdaha oğlanı doğmış qadının dalınca düşür. Bu zaman qadına iki qartal qanadı verilir və o səhradakı öz yerinə uçur və s. [8; Otkr.12:1-14]. Buradakı əjdaha rəmzi altında iki məna gizlənir ki, bunlardan biri ilk Allah olan Amonun rəmzidirsə, ikinci rəmz – əjdahanın xaos mənasıdır. Deməli, Mixail burada Göylərlə, yəni Göy rəmzli əjdaha ilə vuruşur və Göylərə qalib gəlib yeni ruhlar dünyası yaradır ki, bu ruhlar dünyasının də rəmzi yenidən Göyə qalxan qadın rəmzidir. Göylərdə vuruş – hind yazılarında Kurukşetradakı vuruş kimi qeyd olunur və A. Ç. Bxaktivedanta Svaminin yazdığı kimi, «Kurukşetra döyüş sahəsi – müqəddəs torpaqdır. Burada Allah, insanları həqiqət yoluna çəkmək üçün yerə enmişdir». «Kitabi - Dədə Qorqud»da bu səhnə Bayandır xanın «ağ meydanında» cəng edən və buğaya qalib gələn Buğac kimi göstərilir [4; 36].

Lakin bu yazıda əsas diqqəti çəkən məqamlardan biri də əjdahanın qırmızı rəngdə olmasıdır. M. Xorenatsinin rəvayətində dağın başında oturan və doğuşla bağlı qışqıran qadın da tünd qırmızı geyimlidir. Qadın rəmzinin ruh və ruhlar dünyası mənasında olmasını yazmışıq. «Kitabi - Dədə Qorqud»da qırmızı rəng qırmızı dam mənasında «al ban», «ala ban» kimi qeyd olunur ki, bu ban qara yerin üzərinə tikilmiş Göy mənasındadır [4; 33, 15]. Bu Göy eyni zamanda qırmızı çadır mənasında sübh qızartısı ilə əlaqəlidir. Bu isə o deməkdir ki, bu qadın rəmzli ruhlar dünyası eyni zamanada sübh və sübh Allahı ilə də bağlıdır. Qırmızı rəmzi eyni zamanda mənbələrə görə, Idumeya/Edom, yəni qırmızı torpaqla və xürrəmilərlə, yəni qırmızı geyinmişlərlə bağlıdır. Adəm rəmzini də yəhudilər həm qırmızı rəng ilə və həm də torpaq mənasında qeyd edirlər ki, bu da «qırmızı torpaq» deməkdir. Xürrəmilər isə yazdığımız kimi, gellər və oğuzlardır. Sührəvərdi də qırmızı rəngi bilavasitə gel nəslinə aid edərək əsərini «Əqli sorx», yəni «Qırmızı mələk» (və ya «Qırmızı intellekt») kimi mənalandırır. Tövratda isə bildirilir ki, Isağın ekiz oğullarından birincisi - Isav doğulanda qırmızı rəngdə olur və ondan sonra Yaqub (Iakov) doğulur [8; Bıt.25:25]. Bu isə o deməkdir ki, gel nəsli məhz Adəmin nəslidir ki, onlar Yaqubdan, yəni Qaba aləmdən – ruhlar dünyasından əvvəl yaradılmışlar. Digər tərəfdən, biz yuxarıda yazdıq ki, peyğəmbərin sözlərinə görə türklər də qırmızı rəngdədirlər və «dəmirdən hazırlanmış qalxana bənzər qırmızı sifəti olan türklər» gəlməyincə axirət olmayacaq. «Kitabi - Dədə Qorqud»da, Göy üzərindən uçub gələn Əzrail də al qanadlıdır [4; 81, 79].  Bu isə o deməkdir ki, qırmızı rəngli əjdaha rəmzi bilavasitə Göydəki ruhlar dünyasının və bu dünyanı idarə edən 124 min peyğəmbərlərin rəmzidir.

Qırmızı və ya odlu əjdaha rəmzi eyni zamanda qədim assuriyalıların və fars ölkəsinin də rəmzləri olmuşdur. «Böyük qırmızı əjdaha» rəmzinə eyni zamanda Babil, Nineviya, Romada da rast gəlmək mümkündür. Yunan və romalılarda ümumiyyətlə «əjdaha» deyəndə böyük və qorxunc ilan, qeyri-adi gücə malik nəhəng, səhrada, quruda, dənizdə olan, od püskürən qanadlı, zəhərli varlıq nəzərdə tuturdular.

Əhdi-Ətiqdə «əjdaha» deyəndə əsasən leviafan yada düşür ki, bu rəmzi Isaya (27:1) peyğəmbər - əyilən dəniz nəhəngi kimi, Əyyub [8; Iov 7:12] - dəniz nəhəngi, Tövrat [8; Bıt.1:21, Isx.7:9, Vt.32:33] isə böyük balıq, ilan, əjdaha kimi qeyd etmişdir. Dəniz əjdahası rəmzi sonsuz ilkin materiyanın rəmzidir. Psalomda, Yəhva sularla vuruşaraq çoxbaşlı Leviafana qalib gəlir və gecə və gündüzü, Göy cisimlərini və ilin fəsillərini yaradır: «Sən öz qüdrətinlə dənizə qalib gəldin, Sən suda ilanların başını əzdin. Sən leviafanın başını əzdin və onu səhra adamlarına yeməyə verdin» [8; Ps.73:12-17]. Burada ilan, əjdaha və s. təbii surətdə mövcud olduğu üçün heyvani qüvvələri təmsil edir. Eyni zamanda ilan - qəzəb [8; Mf.23:33], qəddarlıq [8; Ps.57:5, Prit.23:32] və hiyləgərlik [8; Bıt.49:17] rəmzinə çevrilmişdir. Ilanın qəzəb, qəddarlıq, hiyləgərlik rəmzi, ali idrakı təcəssüm edən ilkin materiyanın sərt qanunları mənasındadır. Lakin bu ali idrak yaxşı və pisin nə demək olduğunu araşdırmır və yalnız öz təbii yaratma qanunlarını həyata keçirir. Allah bu qüvvələri məhv etmir, yalnız qurunun coşqun dəniz dalğalarına çəkdiyi sədd kimi, onları cilovlayıb, onlardan yeni kosmik varlıq – Atum Allahını yaradır [8; Ps.103:6-9]. Deməli, «əjdaha», «ilan» deyəndə ilkin materiya nəzərdə tutulmalıdır (şəkil 64). 

                                                                                          

                                                                                        64. «Şeytan»ın öldürülməsi

Tövratda Yaqub əvvəlcədən törəmələrinin taleyini söyləyərkən deyir: «Dan öz xalqını mühakimə edəcək… Dan yoldakı ilan olacaq, yol üstündə atın ayağından çalan zəhərli ilan olacaq [8; Bıt.49:16,17]. Digər yerdə Dan: «Vasandan qaçıb çıxan cavan şir» [8; Vt.33:22] adlandırılır. Danın xalqı mühakimə etməsi, yolda ilan rəmzində atı çalması, bu rəmzin eyni zamanda axirətdəki Mehdinin rəmzi olması deməkdir. Çünki məhz o axirətdə, birinci kainat atını «çalacaq» və böyük Məhkəmə quracaq. Danın, Vasandan qaçıb çıxan cavan şir olması da onun bilavasitə yeni yaranmış şir rəmzli Allah obrazında olması deməkdir və s.

Biz yazdıq ki, şeytan eyni zamanda qədim ilandır və o Tövrata görə, məhz ilan simasında Həvvanı yoldan çıxarmışdır [8; Bıt.3:1-7]. Ilanın eyni zamanda «şeytan» adlandırılması və şeytanın ilan cildinə girməsi deyəndə, ilkin materiyanın müxtəlif formalarda təzahür etməsi başa düşülməlidir ki, ali idrak da məhz onun əsas xüsusiyyətlərindəndir. Burada müxtəlif formada təzahür deyəndə, ilkin materiyanın od, su, hava və torpağın xüsusiyyətlərinə uyğunlaşaraq onlara çevrilməsi və bu rəmzlərdən sonra varlıq yaratması başa düşülməlidir ki, biz bu haqda yuxarıda yazmışıq. Deməli, «şeytan» deyəndə də, bütün varlıqlara yaranış vermiş və dərkolunmaz hesab edilən ilkin materiyanın təbii halı təsəvvür olunmalıdır.

Y. P. Blavatskaya «Şeytan haqqında mif» əsərində ilan rəmzini «həmişə hərəkətdə olanların anası» mənasında planetlə əlaqələndirir və yazır ki, bizim planetimiz yumurtayabənzər olmazdan əvvəl kosmik tozların və odlu dumanın uzun izi kimi, ilanvari hərəkət edən olmuşdur. Onun təfsirlərdən gətirdiyi sitatlara görə, Ilahi ruh xaosda o qədər hərəkət edir ki, onun nəfəsi kosmik materiyada oturur və onu, ilanın ağzında öz quyruğu olan kimi, üzükvari forma almasına məcbur edir. Bu rəmz, mənəvi mənada əbədiliyin rəmzi və fiziki mənada isə bizim dünyanın rəmzidir. Blavatskaya yazır ki, qədim filosofların məntiqinə görə, torpaq - ilan kimi dərisini atır və kiçik dövrdən sonra yeniləşir. Böyük dövrdən sonra isə dirilir və öz subyektiv vəziyyətindən obyektiv vəziyyətinə keçir. Ilan kimi o nəinki «öz qocalığını atır» və eyni zamanda «ölçüdə böyüyür və güclənir». Buna görə də təkcə Serapis yox, sonradan Isa peyğəmbər də böyük ilan simasında göstərilir [180]. 

Belə çıxır ki, Göyləri tədqiq edən Amon Allahı, ilkin materiyanı özünə tabe etmək üçün onu ilan rəmzi ilə eyniləşdirib, bənzərlik qanunu vasitəsi ilə ilkin materiyanı ilan rəmzində özünə tabe etmişdir. Buna görə ilan eyni zamanda yaxşılıqla əlaqələndirilir. Plutarx yazır ki, Homer böyük xeyirxah insanları «Allahabənzər», və «Allahabərabər» adlandırır, şeytan (iblis) sözünü isə həm yaxşılara və həm də pislərə aid edir. Plutarxa görə, Isida və Osiris xeyirxah şeytanlardan Allahlara çevrilmişlər və onların şərəfləri də ikili xarakterlidir ki, həm Allahlara və həm də şeytana şamil edilir [18; 167]. Hesiod  «müqəddəs şeytanlardan», «insaniliyin qoruyucularından», «var-dövlət bağışlayanlardan» və Əflatunun - Allahlarla insanların keçid variantı olan varlıqlardan, Allahların iradələrini yozanlardan, onların ehtiyaclarını yerinə yetirənlərdən, insanların dualarını və istəklərini Göylərə çatdıranlardan və oradan əvəzində həyat verən və baxıcılıqla bağlı şeyləri gətirənlərdən danışır [18; 167].

Digər tərəfdən, biz yuxarıda qeyd etdik ki, qədim mənbələrdə «şeytan» [ŞT-N] deyəndə əsasən Set [ST] rəmzi nəzərdə tutulur ki, ingilis dilində «set» rəmzi – «şet» [ŞT] kimi, rus dilində – «satana» [ST-N] kimi qalmışdır. «Issi Ata», yəni «Ata ruhu» mənasını verən Set rəmzi də bütün yaradılmışların səbəbi olan ilkin materiyanın, yəni Atanın materiallaşması, onun ruhunun müəyyən varlıqda təzahürü mənasındadır. Biz yuxarıda Sara ilə bağlı qeyd etdik ki, şeytan - canlıların daxilindəki ruh mənasında heyvani qüvvələrdir (ehtiras və qəzəb qüvvələri) ki, insani qüvvə olan əql qüvvəsinin (söz qüvvəsi) əksidir. Əqli qüvvə isə bu dünyada heç bir varlıqda tam təzahür etməmişdir və yalnız Amon Allahı onu insanlara vermiş və insanlar onun hesabına Kamil Insana çevrilmişlər. Set/Sata rəmzi ilə bağlı yuxarıda gətirdiyimiz sitatda, yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu özünü, «yaşı çox olan, hər gün ölüb-dirilən, gün-gündən cavanlaşan və ən uzaq yerlərdə yaşayan Sata ilanı» adlandırır. Belə çıxır ki, Set rəmzi altında təbiətin yeniləşməsi - günlərin, illərin bir-birini əvəz etməsi və s. nəzərdə tutulur ki, bu da ilkin materiyanın qanunları ilə bağlıdır. Deməli, «Set/Sata ilanı» deyəndə təbiət qüvvəsi və onu yaradan ilkin materiya başa düşülməlidir. Bu isə o deməkdir ki, «Bexdetli Qorun altı günə Set şeytanlarının öldürülməsi» deyəndə, Amon Allahının altı günə xaosa (şeytana) qalib gəlib, onu Atum dünyasına çevirməsi başa düşülməlidir.

Qeyd etdiyimiz sitatların birində Setin başının kəsilməsi tufanla, yəni subasma ilə də əlaqələndirilir: «Və Ra Tota dedi: «Düşmənlər və Set qoy Isida və oğlu Qora verilsin və onlar onunla nə istəsələr etsinlər». Və O və oğlu Qor, bu vilayətdə tufan (bədbəxtlik) olan zamanı öz nizələrini ona soxdular və Allahın Gölü o gündən bu günə ədər Şe-en-axa adlanır». Setin başını kəsən Qor və Isida onu ayağından öz vilayətinə dartır və Tot deyir ki, bu gündən Qorun vilayətinə gətirilmiş bəla «Atek» adlanmalıdır və bu günə qədər də belə adlanır. Və bundan sonra qanadlı disk, yəni Günəş, düşmənlərin başını kəsən Qorun amuleti, yəni rəmzi olur [18; 96]. Bu sitatdan açıq görünür ki, subasma, yəni Göydəki Misir torpağı yarandığı zaman Qor Setin başını kəsmiş və onu öz vilayətinə, yəni «Atek» adlanan vilayətə aparmışdır. Bu isə o deməkdir ki, subasma torpağı və Setin başı (ilkin materiya) «Atek» adlanan vilayətdə yerləşir. Atek isə yazdığımız kimi Əl-Mədinə şəhəridir ki, onu mənbələrdə «Əl-Mədinə əl-Atika» adlandırırlar. Digər tərəfdən, Kəbənin də digər adının «Beytül-Ətiq» olması və eyni zamanda bu rəmzin «Utik» kimi qeyd edilib Arsaka və Albaniyaya aid olması o deməkdir ki, ilkin materiya bilavasitə Azərbaycan ərazisindəki qədim Midiya torpağında yerləşdirilmişdir və s.

Misirlilərin «Ölülər kitabı»na görə, Set yerin altında gizləniir: «Isida, oğlu Qorla Bexdetli Qorun düşmənlə vuruşduğu yeri Tot – «Aat-Şatet» adlandırır… Set fışıldayan ilan cildini alaraq bu vilayətdə yerin altına girir. Və Ra deyir: «Set fışıldayan ilan cildinə girdi. Qor Isida oğlu Qor, qırğıbaşlı keşikçi olaraq, onun gizləndiyi yerdə olsun ki, ilan heç vaxt oradan çıxa bilməsin». Digər mənbələrə görə isə Set – «Geliopolda yaşayan Allah» adlandırılır. Qora həsr olunmuş himndə deyilir: «Tot deyir və bu Allah [aşağadakıları] bildirir: «Mən Şet[enudan olan] Qoram. Sən, ey mağarada olan, ey mağarada olan. Sən, ey mağaranın qapısında olan. Sən, ey yolda olan. Sən, ey yolda olan. O, Urmerdir (Mnevis), hansı ki hər bir insana və heyvana yaxındır. O, Iunuda (Geliopol) olan Set Allahına bənzərdir. O Əqrəb [Allahıdır] ki, Böyük Evdədir (Xet-ur)...». Bu isə o deməkdir ki, Set, yəni ilkin materiya Geliopol, yəni Gel şəhəri olan Gelarkünidəki mağarada və onun üstündəki ruhlar dünyasında mövcuddur.

Qədim Misir yazılarında Qorla Setin mübarizəsi – işıqla qaranlığın, həqiqətlə yalanın, günahın mübarizəsi kimi qeyd olunur ki, sonda bu, əbədi olan möminin günahla mübarizəsinə çevrilir. Kopt yazılarında isə bu mübarizə müqəddəs Georginin əjdaha ilə mübarizəsi kimi göstərilir ki, bu da Qorla Set mübarizəsinin xristian variantından başqa bir şey deyildir [18; 41].

Qədim Misir mətnlərinin birində Bexdetli Qor öz simasını dəyişib qanadlı diskə çevrilir və yanına ilan simalı Nexbet və Uacet ilahələrini qoyur ki, Sabui şeytanı onu görəndə bədəni titrəsin. Onların cəsarəti Qorun cəsarəti qarşısında çəkilir və onlar məhv olurlar. Onda Qaraxuti qayığında üzən Allahlar dedilər: «O, iki ilahə vasitəsi ilə onlara etdikləri çox böyük, çox böyükdür, çünki, o, düşməni, onun qarşısında öz qorxusu ilə məhv etdi». Və Ra-Qaraxuti dedi: «Bu gündən Bexdetli Qor, iki ilahə ilanının böyüyü Ur-Uatexti adlanacaq» [18; 103]. Bu mətndə iki ilan simalı ilahə rəmzi, iki ruhlar dünyası mənasındadır və axirətdə bunlardan birincinin yerinə ikincisi gələcəkdir. Buradakı «Qaraxuti qayığındakı Allahlar» deyəndə - Qor Allahının, yəni Qorqudun ruhlar dünyasındakı qamərlər, yəni Əzraillər nəsli başa düşülməlidir. Ra Allahına həsr olunmuş himndə isə deyilir ki, Ra-nın düşməni olan Ilan oda verilmiş, şeytan-ilan Sebau devrilmiş, onun əlləri qandallanmış, ayaqları isə Ra tərəfindən kəsilmişdir [18; 316]. Burada Sebau şeytan-ilanı da Set kimi, ilkin materiya mənasındadır və o ram edildiyi üçün qandallanmış hesab edilir və s.

Set obrazının digər variantı olan Tifonun yunan mifologiyasına görə, yüzlərlə əjdaha başı var və o qurşağa qədər insan bədənli, aşağı tərəfləri isə ilandır. Y. P. Blavatskaya yazır ki, Plutarx - Tifon adı altında bütün qızğınlığı, qəzəbliliyi və qaydasızlığı nəzərdə tutur. Nilin daşmasını da misirlilər «Tifon» adlandırırdılar. Ümumiyyətlə, Plutarxa görə, yunanlar Kronosu – zaman kimi, Qeranı isə hava kimi rəmzləşdirmişlər və bildirirlər ki, Qefestin doğumu, havanın oda çevrilməsidir. Bu filosofların məntiqlərinə görə, misirlilər «Osiris» deyəndə Nili, Tifon deyəndə isə Nilin töküldüyü dənizi nəzərdə tuturlar [18; 169]. Misirlilərin Osirisi Nil adlandırmaları, onların bu rəmz altında ilkin materiyanı nəzərdə tutmaları deməkdir. Burada Nilin töküldüyü dənizin «Tifon» adlandırılması, Tifon rəmzinin Nifat/Napat rəmzi altında Amon Allahının (Napatlı Amon) dünyası mənasında olması deməkdir. Digər tərəfdən, Plutarxa görə, «Tifon nə vaxtsa bütün Misirin hökmranı olmuşdur, yəni nə vaxtsa Misir dənizlə örtülmüşdü. Nil il-ildən yeni torpaqlar yaratdı və dənizi get-gedə uzaqlaşdı, yəni Osiris Tifon üzərində qələbə qazandı» [18; 173]. Tifonun, bütün Misirin hökmranı olması, onun məhz Napatlı Amon rəmzində olması mənasındadır. Lakin ikinci mənada Tifon ilkin materiya rəmzində başa düşülməlidir ki, «subasma torpağı» olan Misir yaradılmazdan əvvəl Göydə məhz o mövcud olmuşdur. Osirisin Tifon üzərində qələbə çalması da Amon Allahının magiya vasitəsi ilə Göyləri tutan qurbanların ruhlarını ilkin materiya ilə qarışdırması və bununla da onu özünə tabe etməsi deməkdir. Bu qurbanlar qanla müşayət olunduğu üçün Misirlilərin Tifonun da sifəti qırmızı rəngdədir. Və ümumiyyətlə, qırmızı sifət Misir yazılarında bütün şeytanlara xas sayılır [18; 164].

Plutarxın izahlarının bir variantına görə Osiris – Ay, Tifon isə Günəşdir. Bu məntiqdə Günəş - Herakla, Germes isə Aya uyğun gəlir [18; 174]. Osirisin Ay, Tifonun isə Günəş rəmzində olması bilavasitə axirətlə bağlıdır. Yazdığımız kimi, axirətdə Ra-Amonun Günəş Allahının yerinə Ay rəmzli Mehdi obrazı keçəcək ki, bu da qədim məntiqə görə, ikincinin birinci üzərindəki qələbəsi kimi qəbul olunmuşdur. 

Y. P. Blavatskayanın yazdığına görə,Tifon, Günəşə qurban bayramında uzunqulaq rəmzində qeyd edilir: «Isanın doğumuna iki əsr qalmış, biz görürük ki, yəhudilər öz məbədgahlarında «uzunqulağın qızıl başına» sitayiş edirlər: Apionun yazdığına görə, Antioxiy Epifan onu özü ilə aparır. Zaxariya da, məbədgahda uzunqulaq obrazında əmələ gələn ilahini görüb dəhşətə gəlir» [180]. Tifon-Sifin ofsunlarının birinə əsasən, professor Ryuvens yazır ki, misirlilər - uzunqulaq obrazında Tifona səcdə edirdilər və onun fikrincə - «Sif, semitlərin dini görüşündə arxa plandan yavaş-yavaş üzə çıxır». Plutarxın sözlərinə görə isə Qor Allahı ilə Tifonun döyüşü zamanı Tifon öz törətdiklərinin nəticəsindən qorxuya düşüb «yeddi gün  uzunqulaqda qaçır və qaçarkən Yerosolumosu və Yudayosu (Yerusəlim və Iudeya) uşaqlarına hamilə qalır». Tifonun öz törətdiklərinin nəticəsindən qorxub yeddi gün qaçması, dünyanın yeddi günə yaranması rəmzi ilə bağlıdır. Burada onun uzunqulaqda qaçışı isə yuxarıda yazdığımız «kainat atının» digər variantı mənasındadır. Yəni əgər Amon Allahı dünyanı «kainat atı» vasitəsi ilə idarə edirdisə, axirətdə gələn Mehdi dünyanı, atdan zəif olan «kainat uzunqulağı» rəmzində idarə edəcəkdir. Əgər nəzərə alsaq ki, Tifon [TFN] rəmzi eyni zamanda - Nifatu/Napat [NFT/NPT], yəni Amon Allahının məkanını bildirir, razılaşarıq ki, Tifon – Midiya dağlarının üstündəki Napat elinin rəmzidir və məhz burada Yerusəlim və Iuda, yəni Mehdinin obrazları (dünya və Allah mənasında) yaranmalıdır. Neemiya peyğəmbərin - əjdahalar mənbəyini Yerusəlim, vadi darvazaları və divarının yanında göstərməsi o deməkdir ki, həqiqi Qüds elə «qaniçən kaduslar» ölkəsidir [8; Neem.2:13]. 

Yazdığımız kimi Təbrizli Arakel Şah Abbası – «vişap», yəni «əjdaha nəsli» hesab edir və onu «xristian xalqlarını məhv edən və ölkələr xaraba qoyan, şeytan məmləkəti» adlandırır [30; 4]. Bu isə ona işarədir ki, Şah Abbas burada birinci ruhlar dünyasını məhv edən Mehdi obrazındadır. Onun «şeytan məmləkəti» rəmzi ilə bağlılığı isə, bu ruhlar dünyası rəmzi ilə bağlılığına işarədir.

Əjdaha rəmzi ilə bağlı Çin yazılarında qeyd olunur ki, Çinin yüz minlərlə li şimal-qərbində Xuasyu nəslinin çiçəklənən ölkəsi olmuşdur. Ora adi yolla getmək mümkün deyildir. Ora yalnız «fikir vasitəsi ilə getmək olar». Orada «insan simalı və ilan bədənli» və ya «insan simalı və əjdaha bədənli» Fu-si yaşayırdı. Allah oğlu olan Fu-sinin anası cənnət ölkəsindəndir və o doğulanda Ilahi simada doğulmuşdur. Rəvayətlərdə Fu-si Şərqin ali hökmdarı kimi göstərilir [104; 52, 53, 55]. Cənubi-qərbdə isə Baqo ölkəsi mövcuddur. Rəvayətə görə, Fu-sidən Syan-nyao, Syan-nyaodan Çen-li, Çen-lidən isə Xou-çjao doğulmuşdur ki, o da Baqo xalqının əcdadıdır. Baqo ölkəsi çzyanmu ağacının ucaldığı yerin yaxınlığında yerləşir. Onun yaxınlığında isə üç yüz li ərazini tutmuş Lüxansinşi ölkəsi vardı. O dağ və çaylarla əhatə olunmuş, gündəlik həyatdan uzaq və ölməzlər məkanı kimi pakdır [104; 58]. Fu-sinin ən böyük nailiyyətinin – insanlara od verməsi olması o deməkdir ki, Fu-si burada, yunan mifologiyasına görə, insanlara od vermiş Prometey rolundadır. Belə çıxır ki, Fu-si elə Prometeydir. Bu isə o nəticəyə gətirib çıxarır ki, Fu-si - «ilandan doğulmuş» («əjdahadan doğulmuş») midiyalıların hökmranıdır və Baqo deyəndə də Bəglər ölkəsi nəzərdə tutulmalıdır [104; 54].

Tövratda ilanla bağlı [8; Çis.21:9] deyilir ki, Allahın hökmü ilə Musa peyğəmbər misdən ilan heykəli düzəldir və onu bayraq kimi yerləşdirir ki, ilan çalmış insanlar ona baxanda sağ qalırlar. Yəhyanın [8; In.3:14,15] kitabında Musanın misdən yaratdığı ilan heykəli Isa peyğəmbərlə eyniləşdirilir: «Necə ki, Musa peyğəmbər ilanı səhrada ucaltdı, eləcə də Insan oğlu ucalmalıdır ki, Ona inanan hər bir kəs məhv olmasın və əbədi həyatı olsun». Insan oğlunun, yəni Isa peyğəmbərin ilan rəmzi ilə eyniləşdirilməsi və ona inananın əbədi həyat qazanması o deməkdir ki, Isa peyğəmbər burada ilan mənasında ruhlar dünyasının rəmzidir. Ilan çalanın sağ qalması deyəndə də ilkin materiya ilə təmasda olanın, ruhlar dünyasında əbədi yaşaması mənasındadır. Mənbələrə görə, çar Yezekiya mis ilanı məhv edənə qədər Izrail oğulları onu «Nexuştan» adlandırır, ona yaltaqlanırdılar [8; 4Çar.18:4]. Burada, ilanın Nexuştan adlanması, onun «anx» və «setan» rəmzləri ilə, yəni həyat enerjisi və şeytan rəmzləri ilə bağlılığı mənasındadır ki, biz yuxarıda Saranın «şeytan» adlandırılmasında bu rəmzin bilavasitə ruha aid olduğunu yazdıq. Belə çıxır ki, «Nexuştan» deyəndə - həyat enerjisi ilə bağlı ruh, yəni ruhlar dünyası başa düşülməlidir ki, birinci ruhlar dünyasını da axirətdə Yezekiya, yəni Sak rəmzli Mehdi məhv etməlidir. 

Biz yuxarıda «həyat» rəmzinin - üst tərəfi dairəvi olan xaçın, elə Isanın xaçı mənasında olmasını yazdıq. Digər tərəfdən, nexu/anx rəmzi - «Kitabi - Dədə Qorqud»da eşikdəki «inaq» bəgləri kimi, erməni mənbələrində isə «inoq» - zahidlərin «Böyük səhranın qardaşlığı» cəmiyyətinin dərəcəsi kimi göstərilirsə, hind yazılarında bu rəmz «naqa» kimi - ilan bədənli, bir və ya bir neçə insan başlı qeyd olunurlar [108]. Bu müdriklər və maqlar «Patala» adlandırılan yeraltı dünyada yaşayırlar ki, oranın paytaxtı da Bxaqovatidir (Bəg və qavat rəmzləri). Pruss mifologiyasında Patala rəmzi ilə eyni mənalı olan Patols, Patolyus rəmzləri yeraltı dünya və ölüm Allahı sayılır [108].  Puto isə uzaq Şərq buddizm mifologiyasında bodxisatva Avalokiteşvaranın (Quanin) peyda olduğu qədim Malakuta (Mələküt – F. G. B.) dövlətində yerdir: sonradan Potalaka (Potala, Puto) Çində və Tibetdə, guya Quanin (Kənan/Xanaan – F. G. B.) olan başqa yerə köçürülmüşdür [108].

Patala rəmzi (Eptal), «Pta eli» mənasındadır və yuxarıda bildirdik ki, erməni dilindəki sülalə banisi mənasını verən «Naxapet» rəmzi də var ki, bu da «Inaq-Afet», yəni «Yapet/Yafət» nəsli mənasındadır. Belə çıxır ki, erməni mənbələrindəki erməni sülaləsi də yeraltı dünyanın sakinləri olan ilan müdrikləri ilə bağlıdır. Nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, indi özlərini erməni adlanan topluma bu yazılanların heç bir aidiyyəti yoxdur. Indiki ermənilər - pir, türk, bəg, şıx və s. müqəddəslər nəslinin tam əksi olan qullar nəslidir ki, erməni mənbələrinin özündə onları nifrətəlayiq, yəni «heyvani insan» sayırlar. 

«Ilan» mənasını verən Efa (Ofi/Əfi) rəmzi Əhdi-Ətiqdə, Ibrahimin Xetturadan olan Madianın ilkini [8; Bıt.25:4, 1Par.1:33, Is.60:6] və ərəb tayfalarının əcdadı sayılır. Mənbələrə görə, məhz bu rəmzdən ilanlara sitayiş edən ofitlər təlimi (ingilis dil. ophidian – ilanabənzər deməkdir) yaranmışdır. Efanın Madiandan yaranması onun məhz Midiya və midiyalılardan, yəni marlardan (ilan mənasında) doğulması deməkdir. Burada bildirmək istərdik ki, Ibrahimin arvadı olan Xettura rəmzi, qədim Misir yazılarında «Xator» kimi yazılır və ruhlar dünyası (Xorun/Qorun evi) fikrini ifadə edir. Yuxarıda yazdığımıza görə, Madian, yəni Midiya rəmzi olan Mada/Müti rəmzi də ruhlar dünyasının rəmzidir və Məhəmməd rəmzi ilə eyni mənalıdır. Bu isə o deməkdir ki, buradakı Madian və Efa rəmzi altında axirətdə yaranmalı olan ikinci ruhlar dünyası və bu ruhlar dünyasını yaradacaq ikinci ilan rəmzli Apa/Efa, yəni Pta/Fət (Apa-Ata) Allahı başa düşülməlidir. 

Araşdırıcı V. Solovyov «Ofitlər» məqaləsində bildirir ki, ofitlər Misirdə yaranmış «qnostik qardaşları» cəmiyyətidir ki, onlar «Ilan qardaşlığı» adı ilə də tanınırlar. Xristian  qnostikləri, o cümlədən naazen, yəni ilana sitayiş edənlər də ofiti - xristian üçlüyündəki oğula (Isa – F. G. B.) bərabər tuturlar ki, onların rəmzi əjdaha bürcü olmuşdur. Ümumiyyətlə, bu araşdırıcıya görə qnostiklər, yəni xristianlıqla digər dini cərəyanların qarışığı – xristian cərəyanı deyildir, çünki, xristianlığa qədərki Xristos - insan-Allah olan Xristos yox, Buddhi ilə birləşmiş Ilahi varlıqdır. Solovyov yazır: «Onların Xristosu xristian erasından bir neçə min il əvvəlki «əbədi müdrik», səyyah idi ki, yüzlərlə ofit rəmzlərində qeyd olunmuşdur. Onu Misirdəki «Belsoni baş daşı abidəsində» - üç başlı (Atma-Buddhi-Manas) və dörd insan ayağı ilə təmsil olanmuş uçan ilanda görmək olar. Ramzesin uyuduğu məbədgaha düşən yerin divarında isə o qırğı (quş) qanadlı ilan simasında göstərilir ki, buradakı qırğı və qızılquş Günəş rəmzləridir. Gerşel isə bildirir ki, Misirin ulduz xəritəsində «Göydə çoxlu ilan çəkilmişdir». Bonvik, özünün «Egyptian Belief» yazısında bildirir ki, «Müqəddəs Söz olan Meissi (Məsih – F. G. B.) – xeyirxah ilan olmuşdur». «Bu – xaçın yuxarısında yerləşmiş başı taclı yaxşılıq ilanı – Misirin müqəddəs rəmzi olmuşdur». Yəhudilər «Musanın mis ilanını» onlardan götürmüşlər. Buna görə, ofitlər öz cəmiyyətlərin mənasını izah edəndə, Isaya və onun - «necə ki, Musa peyğəmbər ilanı səhrada ucaltdı, eləcə də Insan oğlu ucalmalıdır ki, Ona inanan hər bir kəs məhv olmasın və əbədi həyatı olsun» sözlərinə yox, məhz bu «Şəfa verənə» və ya «Xilaskara» müraciət edirlər. Tertullian, ya bilərəkdən və ya bilməməzlikdən bunları qarışdırır. Dörd qanadlı ilan - Xnuf Allahıdır. Xeyirxah ilan, boynunda və ya ağzında sallanan xaç gəzdirir. Qanadlı ilanlar yəhudilərin Serafimləri (Seraf, Saraf) oldular. «Ritualın» (Ölülər kitabı) 87-ci bölümündə, insan ruhu - hər şeyi bilən Bata ilanına çevrilib deyir: «Mən Bata ilanıyam, Ruhlar Ruhuyam, hər gün oturub gözləyən və doğulanam: Mən, yerə enən Ruham» [183]. 

V. Solovyovun gətirdiyi sitatlardan belə nəticə çıxarmaq olar ki, həqiqətən də ofitlərin təliminə görə, Isa peyğəmbər ilan rəmzi ilə bağlı olan, yəni «ilandan doğulmuşlar» nəslinin nümayəndəsidir. Ofitlərə görə, Isanın (Xristos) ilandan (ilahi müdriklik) yaranması o deməkdir ki, o «ilan elmi» ilə tanış olandan sonra Allah oğluna çevrilmişdir. Ümumiyyətlə isə ilan rəmzi, demək olar ki, bütün qədim dinlərin kökündə durur.

Y. P. Blavatskayanın sözlərinə görə, Fələstinin ilan tayfası və ya xivilər, Izrailin ofit və levitləri kimi, məbədgahdakı din xadimləridir. Biz yuxarıda levit rəmzinin «əl-Beyt», yəni «Məhəmməd peyğəmbərin ailəsi, onun evinin sakinləri», «Kəbə əhli» mənasını verməsini yazdıq. Əl-Beyt rəmzinin eyni zamanda «Beyt əl-Müqəddəs» adlanması və Məhəmməd peyğəmbərin müqəddəslər nəsildən olması o deməkdir ki, bu nəsil də ilan rəmzi ilə bağlıdır. Həqiqətən də bu günə kimi, Azərbaycan ərazisində yaşayan müəddəslər nəsli olan pir, seyid, şıx və s. nəslinin bəzi ailələrini ilanlar qoryur. Bu ilanlar ev ilanı hesab edilir və ona toxunmaq qadağandır. 

Mənbələrə görə, Musa peyğəmbər də Levinin, yəni ilan tayfasının törəməsi olmuşdur. Musa rəmzi qədim Misir yazılarında axirətdə gələcək oğul Qor Allahı rəmzində göstərilir və «Amsu» kimi qeyd olunur: «Mən – işığa qalxan Amsu Allahıyam: «Qoy mənim başıma iki lələk qoyulsun». Bu kimdir? Amsu – Bu Qordur, atasının qisasçısıdır, onun işığa qalxması isə doğulması deməkdir. Onun başındakı lələklər – Isida və Neftidadır, onlar keşikçi kimi onun başında öz yerlərində görünürlər, onlar onun başının lazımi əlavələridir, və ya (başqalarının dediyi kimi), onlar atalarının başında həddən artıq böyük ilandırlar və ya (başqalarının dediyi kimi), onun gözləri – onun başındakı bu iki lələkdir» [18; 379]. Belə çıxır ki, Musa/Məsih rəmzləri ən qədim zamanlarda axirətlə bağlı yaradılmış rəmzlərdir və axirətdə gələcək bu ruh, Göyə qalxıb Allaha çevriləndə o - iki lələk, yəni Maat/Atum rəmzində köhnə və yeni ruhlar dünyasının ağasına çevriləcəkdir. Musa/Amsu rəmzi eyni zamanda «Meses» kimi yazılır ki, mətnlərdə Ra Allahının bu oğlu: «Ra-Meses-Peri-Amen, hansı ki, bədəni Amon-Ra -dan yaranmış adlandırılır [18; 109].

Musa/Amsu rəmzi mənbələrdə Qor Allahı ilə birgə yazılır və bu da Qor-musa, yəni Germes Allahıdır. Yunan mifologiyasında Germes yol Tanrısı, Tanrılara xəbər gətirən, yolçuları himayə edən, ölmüşlərin ruhuna bələdçilik edəndir. Məşhur mifoloq M. Seyidov yazır ki, Germesin, yolçuların ruhuna bələdçilik etməsi, onun türk və ərəblərin Xıdır və Xızır, Xızır Ilyası ilə eynilik təşkil etməsi deməkdir. Deyilənə görə, Germesin adı yunan dilindəki Egna – daş-qalaq və eləcə də daş-dirək sözlərindən yaranmışdır. Germes eyni zamanda ölümün, olumun bələdçisi sayılmışdır. O eyni zamanda «çobanları himayə edən», «Xızır kimi yazı, baharı oyadan» adlandırılır [91; 166, 167]. Bu isə o deməkdir ki, Germes Allahı elə ölümsüzlük qazanmış Xızır/Xıdır peyğəmbərin obrazıdır. Misirlilərin deyimlərinə görə, Germesin əlinin biri digərindən uzun olmuşdur [18; 164]. Bir əlin digərindən uzun olması, bu əlin, Allahın Göydəki «əli»nin rəmzi olması deməkdir. Deməli, Qor Allahı mənasında olan Germesin sağ əlinin uzun olması, Allah rəmzində olan Mehdinin sağ əlinin, Göydəki Ka rəmzli ilkin materiyanın rəmzi olması deməkdir və s.

Y. P. Blavatskayanın yuxarıda qeyd etdiyimiz sitatından belə çıxır ki, Fələstin ölkəsi elə Hettlər ölkəsidir və Assuriya yazılarında da Fələstin – «Hettlər ölkəsi» adlandırılır. Misir papirusları da bunu təsdiq edərək Sifi – sütun Allahının yerli Allahı kimi qəbul edir. Arxangel Mixaillə Yəhva  Allahının xarakterləri və s. haqqında müqayisə aparan Blavatskaya belə nəticəyə gəlir ki, «Musanın bədəni» elə Fələstin adlanan Hettlər ölkəsidir və bu ölkə Sifin xüsusi ərazisi olmuşdur [180]. Belə çıxır ki, Musa burada Allah obrazında çıxış edir ki, onun da bədəni Göydəki ruhlar ölkəsi olan Fələstin rəmzindədir. 

Mənbələrdə «Fələstin şəhərləri» deyəndə əsasən Qaza, Ekron, Qef, Azot, Askalon nəzərdə tutulur ki, bu rəmzlərin sufi mənalarını biz yuxarıda qeyd etmişik. Lakin buradakı Askalon rəmzi mənbələrində «Saqaleyn» kimi də yazılır və Məhəmməd peyğəmbərlə əlaqələrdirilir. Məhəmməd peyğəmbərin «Seyyidüs-Saqaleyn» adlandırılması, onun «sak eli olan Askalon əmiri» olması deməkdir. Fələstinin ən iri şəhəri Şimalda, Xula vadisində yerləşən Xasordur. Buradakı Xasor rəmzi Xəzər/Xızır, Xula isə Gel mənasında qəbul olunmalıdır.

Y. P. Blavatskaya bildirir ki, ofit cəmiyyəti ilan obrazında Ali müdrikliyin təcəssümünü görürdü ki, bu təcəssüm insanlara - Demiurqun uşaq kimi gizli saxladığı həqiqi biliyi çatdırır. Bu isə o deməkdir ki, ofit obrazı axirətdə insanlara ən qədim sirləri açan Mehdinin obrazıdır ki, axirətə qədər Amon Allahı qədim sirləri insanlardan gizli saxlamışdır. Mənbələrə görə, ofitlərin, yəni «ilan qardaşlığının» ən qədim qarışıq dini təlimləri olmuşdur ki, bunlardan ofitlərdən başqa naasenləri (naazen), peratları, sifianları, kainitləri, varveliotları və s. göstərmək olar. Qeyd etmək istərdik ki, buradakı Naasen [NSN] rəmzi – yəhudicə «naaş», yəni «ilan» rəmzindən yaranmışdırsa, bu kökdən eyni zamanda «insan» [NSN] rəmzi də yaranmışdır. Deməli, qədim mənbələrdə «insan» deyəndə, ilk yaradılmış «Insan-Allah», yəni «Adəm» başa düşülməlidir. Quranın 114-cü surəsi «ən-Nas», yəni insanlar kimi tərcümə olunur və burada deyilir: «De: «Pənah aparıram: Insanların Rəbbinə; insanların şahına, insanların Allahına, vəsvəsə verib gizlələnlərin şərindən, hansılar ki, insanların könlünə vəsvəsə salır, ya cinlərdən, ya insanlardan» (Quran, 114:1-6). Deməli, insanların Allahı deyəndə söhbət müqəddəslərin Allahından gedir. Burada vəsvəsə verib gizlənənlər, taleləri əvvəlcədən müəyyən edib Göydə yaşayan ruhlar nəzərdə tutulur. Belə çıxır ki, bu surədə, Allahın yazısından törəyən şərdən Allaha pənah aparmaqdan danışılır.

Bütün bunlar o deməkdir ki, ofit kimi qeyd olunan rəmz, digər mənbələrdəki Afət, yəni Yafət törəmələri olan marlar – midiyalılara aiddir. Məhz onlar eyni zamanda xristianlığın kökündə duran türk bəgləridir və dünyanın bütün sirləri də bilavasitə onlarla bağlıdır. Buradakı sifian rəmzi isə ona işarədir ki, bu qardaşlıqlar elə «sufi qardaşlıqlarıdır» və onları eyni zamanda «tərikə (türük) qardaşlığı», «Böyük səhranın qardaşlıqları» və s. də adlandırırlar.

Qədim mənbələrdə ilan rəmzinin nə demək olduğunu başa düşmək üçün kiçik araşdırma aparaq. Biz yazdıq ki, Y. P. Blavatskayanın sitatlarına görə, Ilahi ruh xaosda o qədər hərəkət edir ki, onun nəfəsi kosmik materiyada oturur və onu, ilanın ağzında öz quyruğu olan kimi üzükvari forma almasına məcbur edir. Belə çıxır ki, ilan deyəndə - dairəvi hərəkət edən və hər şeyin səbəbi olan ilkin materiya nəzərdə tutulmalıdır. Digər tərəfdən, arxangel Mixaillə əjdahanın vuruşu ilə bağlı peyğəmbər Yəhya, «böyük əjdaha» kimi qeyd etdiyi bu qədim ilanı eyni zamanda «bütün kainatı yoldan çıxaran şeytan» adlandırır və onun devrildiyini yazır. Kainatı yoldan çıxaran ilanın devrilməsi isə o deməkdir ki, burada «şeytan» deyəndə Amon Allahının ruhu başa düşülməlidir. Həqiqətən də, yuxarıdakı sitatda Ibrahim peyğəmbərin arvadı Sara ilə bağlı rəvayətdə, Saraya toxuna bilməyən «zalım hökmdar»: «Həqiqətən, siz mənim yanıma insan yox, şeytan gətirmisiniz!» deyir ki, bu da Sara rəmzinin, yəni Amon Allahının ruhunun şeytan mənasında olması deməkdir. Şeytan rəmzinin yarandığı Set/Setau rəmzinin, yazdığımız kimi, yerdəki bütün canlı və cansız varlıqları bildirməsi o deməkdir ki, burada o materiallaşmış ilkin materiya mənasındadır. Qədim mənbələrdə isə material aləm, yəni dünya - şeytanın, onun əksi olan mənəvi aləm isə - Allahın mənəvi dünyası sayılır. 

Zalım hökmdar rəmzi ən qədim zamanlardan amansız təbiət və təbiət qüvvələri mənasında ilkin materiya deməkdir. Lakin Kliment şeytanı da eyni zamanda «tiran», yəni «zalım» adlandırır ki, bu da ilkin materiyanın hər şeyi yaradan və məhv edən bir qüvvə olmasına işarədir. Deməli, əslində, şeytan rəmzi - var və yox edən ilkin materiyanın rəmzidir. Qeyd etdiyimiz sitatlarda isə bu mənanı - insanlara həyat verən və onları öldürən Amon Allahı ifadə edir. Bu isə o deməkdir ki, Amon Allahı burada ilkin materiyanın rəmzi mənasındadır. Araşdırmalar aparan Y. P. Blavatskaya da bu qərara gəlir və yazır ki, ümumiyyətlə «şeytana üç müxtəlif istiqamətdən: Əhdi-Ətiq, xristian ataları və qeyri-yəhudi bütpərəstik istiqamətlərindən baxılmalıdır. Ehtimal olunur ki, o Eden/Ədn bağında ilan rəmzindədir. O yəhudi müqəddəs yazılarındakı heç bir ilan növünə uyğun gəlmir. Musanın mis ilanına izraillilər Allah kimi səcdə edirdilər, çünki o Esmun-Asklepiyanın, finikiyadakı Iao-nun rəmzləri idi. Həqiqətən də şeytanın xarakteri bir tərəfdən Davudu, izrailliləri saymağa vadar edir ki, bu hərəkət digər yerdə Ieqovo Allahının özünə şamil edilir. Burada isə qəti bir nəticə çıxarmaq olar ki, şeytan və Ieqovo (Yəhva) eyni mənalıdırlar» [180]. Deməli, qədim məntiqə görə, Ilahi və şeytani obraz - eyni varlığın iki müxtəlif təbiətlərinə, yəni heyvani və Ilahi təbiətlərinə uyğundur. Amon ruhunun burada həm şeytan və həm də Ilahi obrazlarda çıxış etməsi, bu ruhda heyvani və Ilahi qüvvələrin öz keyfiyyətlərini saxlaması deməkdir. Həqiqətən də Amon Allahı, qoyduğu qanunlara riayət etməyənləri cəzalandırır ki, bu cəzaya vadar edən qüvvə, yəni «qəzəb qüvvəsi» - heyvani qüvvədir. 

Qədim mənbələrdə Midiya əhalisi olan kadusları da «qaniçən kaduslar» adlandırırdılar ki, bu da kadus/kudus, yəni müqəddəslər nəslinin həyatla bərabər insanlara ölüm verməsi ilə bağlıdır. Digər tərəfdən, Amon Allahının ruhunda eyni zamanda ehtiras qüvvəsi də var ki, bu da onun razılıq, məmnunluq xüsusiyyətlərində özünü göstərir. Bu isə o deməkdir ki, Amon Allahının Göydə yaşamasına baxmayaraq, o özündə bütün insani xüsusiyyətləri (bütün qüvvələri) saxlamışdır. Belə çıxır ki, Amon Allahı - sadəcə cildini və məkanını dəyişmiş və Göydə məskən salmış insandır. 

Amon Allahın, qədim mənbələrdə eyni zamanda ölüm Allahı olması və yaşından aslı olmayaraq, insanların həyatlarına son qoyması mənbələrdə bədii formada təqdim olunur. Bu mənada, qədim Misir mətnlərində, yeddi il çəkən aclıqdan danışılır ki, bu zaman aclıqdan insanlar bütün heyvanları yeyib qurtarandan sonra insanlara keçdilər və insan əti açıq satışda idi: «Pəncərədən atılan qarmaqla küçədən keçənlər tutulur və içəri çəkilir, sonra isə öldürülüb, onlardan yemək hazırlanırdı». Insan əti yemək adi hala çevrildi. Valideynlər öz uşaqlarını öldürüb yeyirdilər, qadına rast gəlmək olurdu ki, öz ərini bədəni çiy halda yemişdi. Çağadan qovurma və uşaq başından yemək adi yemək sayılırdı. Yemək məqsədi ilə hətta bütün qəbirstanlıq talan edilirdi» [18; 58]. Burada, pəncərədən atılan qarmaqla insanların ovlanması deyəndə, ruhlar dünyasından bu dünyaya açılan kiçik bir «pəcərədən keçib», insanların ruhlarını ovlayan Əzraillərin «vəzifə borclarından» danışılır. B. A. Turayev, öz kitabında bu mətnlərdən sitatlar çoxlu  gətirmişdir. Burada ruhları yeyənlərin məhz Misir Allahları olması açıq qeyd olunmuşdur [5; 190, 191]. Misir yazılarında göstərilən faktlarla eyni mənalı mətnlərə Təbrizli Arakelin «Tarixlər kitabında» da rast gəlinir. Burada bildirilir ki, «Ararat vilayətində, Oşakan adlı kənddə hansısa bir adam öz evində gizlicə zirzəmi qazmışdır və oraya yad adamları aldadaraq gətirib ölürür, o zirzəmidə saxlayır və hər gün az-az yeyirdi. Sonralar bu haqda kənd sakinləri öyrəndilər və onu kənddən güclə qovdular» [30; 7]. Arakel bundan başqa Ermənistanda insan əti yeyənlərə dair çox faktlar gətirir və bildirir ki, aclıq zamanı ermənilər nəinki yadları, hətta özününküləri də «yeyirmişlər» (şəkil 65). Bu rəvayətdə qeyd olunan Oşakan mağarası Sisakan mənasında Gelarkünidəki mağarada yerləşən Qades ölüm şahlığını nəzərdə tutur ki, insanlar öləndən sonra məhz bura düşür. Oşakan rəmzi eyni zamanda Skiniya mənasında - Allahın mövcudluğu çadırı, yəni ölən insanların ruhlarının qalxdığı ruhlar dünyasıdır ki, bu yer erməni mənbələrində «Araqil» (Qil-ar) adlanır və insanlar o dünyaya uçmazdan əvvəl məhz burada qanad geyərmişlər. 

                                                           

                                                                   65. Parijli Matfeyin salnaməsindən: 

                                                                                        «Tatarlar insan əti yeyir» [3; 807]

Qədim Misir yazılarına görə, ölüm şahlığına düşən günahkarların ruhlarını – timsah rəmzində olan qədim Misirin Sebek Allahı parçalayır və məhz bundan sonra bu insanın ruhu ölmüş hesab edilir. Sebek rəmzi - «issi bek», yəni bəg (Baqa/Boq), Allah ruhu kimi yozulur və biz bu rəmz haqqında yuxarıda yazdıq. Mənbələrdə günahkarların ruhlarının düşdüyü yer – qeenna, yəni cəhənnəmdir (yəhud. Xinnom vadisi). Canna isə – bağ, əbədiyyət bağı, Edem bağı, yəni xoşbəxtlər adası olan möminlərin məskənidir. Mahiyyətcə Qeena [QNN] və Canna  [CNN] rəmzləri eynidir və bunların hər ikisi Xanaanda - Erməni mənbələrində «Xunan/Xunanakert» kimi qeyd olunan Göy dünyasında yerləşir ki, onun da giriş qapısı «Oşakan» kimi qeyd olunan Sisakanda yerləşir. Xunan/Xanaan rəmzinin eyni zamanda hunn rəmzi ilə eyniliyi onu deməyə əsas verir ki, insanların ruhlarını ovlayan Əzraillər nəsli elə hunnlar nəslidir.

Tövrata görə, Xanaan torpağının ən böyük şəhəri və dəhşətli səhrası Kadesdir (Kades-Varni). Kades [KDS] rəmzi isə eyni zamanda ölüm şahlığı olan Qades [QDS] və Yerusəlim mənasında Qüdsdür [QDS]. Lakin islamda müqəddəslər də «kudus» adlanır ki, bu da mənbələrdə «qaniçən kadus» kimi qeyd olunur. Rufi Fest Avlen (IV əsr) özünün «Yer dairəsinin təsviri» əsərində yazır: «Burada, Xəzər sularının yaxınlığında döyüşkən skif dolaşır, elə burada da qəddar albanlar yaşayır. Orada daşlı çölləri qaniçən kadus, sürətli mardlar, qirkanlar və apirlər tutur» [50; 361]. Kadusların qana susaması, onların ölüm mələkləri olan Əzraillər nəsli olması ilə əlaqədardır.

Digər tərəfdən, bu sitatda albanların qəddar adlandırılması, bizim yadımıza Qurandakı «zalım», «qəddar» adlandırılan xüsusi qövmü (tayfanı) – firon qövmünü salır və burada bildirilir ki, bu nəsil artıq yoxa çıxmışdır: «Və sənin Allahın Musaya belə demişdi: «Zalım qövmə get - firon qövmünə, məgər onlar qorxmurlar?... Artıq o zalım tayfanın kökü kəsilmişdir. Həmd olsun aləmlərin Rəbbi olan Allaha» (Quran, 26:10, 6:45). Firon rəmzi ilə bağlı Quran yazır: «Həqiqətən, firon yerdə baş qaldırmış və onun əhalisini zümrələrə bölmüş və onun bir hissəsini zəiflətmişdi: o onların oğullarını öldürür, qızlarını sağ saxlayırdı. Həqiqətən, o fitnə-fəsad törədənlərdən idi! Biz isə istəyirdik ki, o yerdə zəif düşüb əzilənlərə mərhəmət göstərək, onları öndə gedənlər və varislər edək» (Quran, 28:4,5). Fironun yerdə baş qaldırması deyəndə, təbii ki, bütün qədim yazılar kimi iki məna başa düşülməlidir. Birinci mənaya görə, burada firon rəmzi ilkin materiya, efir mənasındadır ki, yerdə müxtəlif qarışıqlarda canlılar yaratmışdır və zaman yetişəndə onların bədənləri parçalanıb məhv olur, ruhlarını (qadın rəmzi) isə yenidən ilkin materiyaya qalxır. Ikinci mənaya görə, Amon Allahının Göydən gəlmiş pirlər, yəni fironlar nəsli insanları ali və aşağı təbəqələrə bölərək ağalıq edirlər. Və Allahın istəyi də, bu nəslin axirətdə zəif düşmüş hissəsini varis edərək öndə gedənlərə çevirməkdir. Quran yazır: «Yerdə onlar üçün bərkitmək və Firona, Hamana və onların ordularına onların qorxduqları şeyi göstərmək istəyirik!... Biz Musanın anasına: «Onu yedizdir: ondan ötrü qorxduqda isə onu dənizə at və qorxma, qəmlənmə! Biz onu sənə qaytaracağıq və peyğəmbər edəcəyik!» (Quran, 28:6,7). Bu ayədə əsas məna, axirətdə gəlməli olan Musaya (Məsih) ilkin materiyanı tabe etmək və kafirlərə Allahın qüdrətini göstərməkdir. Burada Musanın dənizə atılması, onu dünyanın yaradıldığı zaman yaradılması və axirətə qədər kainat sularında qalması mənasındadır.

Quranda zalım tayfanın məhv olması bilavasitə subasma ilə əlaqələndirilir: «Və deyildi: «Ey yer, sənin suyunu ud: ey Göy, dayan!» Su çəkildi və əmr yerinə yetdi və o əl-Cudi dağında bər-qərar oldu və dedilər: «Zalımlar xalqı məhv olsun!» (Quran, 11:44). Quranın bu ayəsindən aydın olur ki, Nuhun gəmisinin əl-Cudi (digər mənbələrdə Ararat, Nisir, Otris və s.) dağında dayandıqdan sonra, yəni axirətdə fironlar nəslinə qarşı məhkəmə olacadır. 

Quranda «Misir» mənasında olan «subasma torpağı» Cənnət kimi qeyd olunur: «Allah iman gətirənlərə isə Fironun arvadını misal çəkdi. Budur o, dedi: «Ya Allah! Mənim üçün öz dərgahında – Cənnətdə bir ev tik və Fironun və onun işindən qurtar. Məni kafir xalqdan xilas et!» (Quran, 66:11). Burada fironun işindən xilas deyəndə, efirin – insan ruhunu parçalaması nəzərdə tutulur ki, məhz Göydə yaradılmış cənnətin hesabına insan ölümdən xilas olmuşdur. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, qəddarlar, zalımlar nəsli bilavasitə Göydəki ruhlar dünyasında yaşayırlar və onlar əvvəllər yerdə fironlar olmuş və öləndən sonra ölməz ruhlara çevrilərək axirətə qədər Göydəki dünyada yaşamışlar. Axirətdə isə bu nəhənglər nəsli yerdə məhkəmə quracaq və günahkarları cəzalandıracaq.

    

   Aşura

Aşura mərasiminin yaranma tarixini Islam alimləri VII əsrə aid etmək istəsələr də, bu mərasim öz mənası ilə çox qədimlərlə bağlıdır. Mənbələrin araşdırması onu göstərir ki, Aşura mərasimi ən qədim zamanda Babildə də keçirilirmişdir. Lakin orada Həsən, Hüseyn əvəzinə Adonisin adı çəkilir. Misirşünas alim Erdmanın fikrincə, Hüseynin mərasimi, yəni Aşura – Tammuz/Ta-uz şəbihi ilə əlaqədar keçirilən mərasim ilə bağlıdır [5; 147]. Həqiqətən də, müsəlmanlarda matəm günü olan aşura axşamı, yəni məhərrəm ayının 9-cu günü «Tasua/Tasus» adlanır ki, bu da «Ta-uz» (Tammuz) mərasiminin adına çox uyğun gəlir. Bu matəm mərasimindəki ağlaşma isə «Təziyə» adlanır ki, bu da «Ta-uz» rəmzi ilə eynidir. Belə çıxır ki, Aşura mərasimi adi insanın ölümü ilə yox, qədim Allahın ölüm mərasimi ilə bağlıdır.

C. Frezerin yazdığına görə, qədim Finikiya, Misir, Yunanıstan, Siriya və s. ölkələrdə keçirilən Tammuz (Ta-uz), Adonis, Attis və s. Allahların ölüb-dirilməsi mərasimləri eynidir və öz kökünü qədim Misirdə keçirilən «Oziri Allahının ölüb-dirilməsi» mərasimindən götürmüşdür ki, bu mərasim sonralar xristianlıqda Isanın ölüb-dirilməsi kimi qalmışdır. Kiçik Asiyada bu mərasimlər, yəni ölüb-dirilən Attis, Adonis, Tammuz, Kibela və s. Allahların bayramı Gilar bayramı adlanırdı [162; 83, 86]. 

      Finikiya ibadətgahı olan Biblosun Astartasında Adonisin ölümü hər il xüsusi mərasimlə keçirilirdi. Bu zaman insanlar ah-zar edir, öz sinələrinə döyür və inanırdılar ki, növbəti gün Ilahi Adonis həyata qayıdacaq və hamının gözü qarşısında ərşə yüksələcək [80; 316]. Kibela və Attisin böyük yaz bayramının Roma, Friqiya variantına görə, 22 martda meşədən şam ağacı qırılaraq məbədgaha gətirilirdi. Onu müqəddəs hesab edərək, parçaya bürüyüb, üstünə gül tökürdülər. 23 martda əsasən nəfəs alətləri çalınırdı. «Qanlı» üçüncü gün baş kahin öz venasını kəsir, aşağı təbəqəli kahinlər isə baraban və digər alətlərin qarışıq səslərinin müşayəti ilə başlarını əsdirərək dağınıq saçla, ağrı hissiyatını itirib quduzluq halına gələnə qədər fırlanırdılar. Daha sonra onlar bıçaq və s. alətlərlə özlərini yaralayıb, qanlarını qurbangaha və müqəddəs ağacın üzərinə tökürdülər. Eyni mərasimi Avstraliya aborigenləri də keçirirdi. Belə ki, onların kahinləri özlərini axtalayır və bədən üzvünü ilahə heykəlinin altına atırdı. Daha sonra isə onu yerdə basdırırdılar ki, Attis Allahı qayıtsın. Qədim Şərqin ən populyar yeri olan Ierapolisdə, Astartanın məbədgahında keçirilən bu tip mərasimlərə varlılar Assuriya, Babil, Finikiya, Ərəbistan və s. ölkələrdən axışıb gəlirdi. Baraban və qışqırıq səsilə, axtalanan kahinlər özlərinə bıçaqla zərər yetirir və ekstaz halına gəlirdilər [80; 328, 329, 332].

Herodota görə, Oziri (Osiris) Allahının qəbri aşağı Misirin Sais şəhərində yerləşirdi və buradakı gölün ətrafında xalq gecələr Oziri Allahının əziyyətlərinin şəbihini çıxarırdı. Ildə bir dəfə keçirilən bu mərasimdə Allahın ölməsinə münasibətini bildirərək insanlar hönkürtü ilə ağlayır və öz sinələrinə vurub, Isidanın Ozirisi diriltməsi üçün getdiyi yolu təsvir edirdilər. Qeyd edək ki, «ölüb-dirilən Attis Allahı»nın  mərasimi martın 24, 25-də keçirilirdi ki, bu gün də eyni zamanda Xristosun ölüb-dirilməsi günü sayılırdı. Maraqlı faktdır ki, xristian və bütpərəstlərin ölüb-dirilən Allahlarının  mərasimi eyni ərazidə və eyni vaxtda keçirilirdi. C. Frezer yazır ki, buna görə, xristian və bütpərəstlər arasında mübahisələr olurdu. Yazdığımız kimi, bütpərəstlər - xristianların «ölüb-dirilən Xristos»un mərasimini saxta adlandırıb, öz mərasimlərinin daha qədim olduğunu iddia edirdilər [80; 350, 351, 339]. Bütün bu mərasimlərin kökü isə bilavasitə qədim Misirin «ölüb-dirilən Oziri» (Osiris) Allahı haqqındakı  rəvayətlə bağlıdır ki, onun da yaşı 5500 ildən artıqdır. 

Ölüb-dirilmə rəmzi Quranda da xüsusi yer tutur və burada nəzərə çatdırılır ki, Allah insanlara ağıl verib düşünən insan kimi yaradandan sonra öldürüb yenidən ruh (quş rəmzində) dirildir və onlara Göy dünyasında yeni formada yaşamaq üçün yer verir: «Ölsəniz də, öldürülsəniz də, təbii ki, Allahda cəm olacaqsınız… Allah yolunda öldürülənləri heç vaxt ölmüş hesab etmə. Yox onlar diridirlər! Onlar öz Allahının yanında malikanə qazanırlar… Məgər ölü ikən diriltdiyimiz və nur verib, insanlar içində gəzən – qaranlıqda olan və oradan çıxmayan bir kimsəyə bənzərmi? Kafirlərin etdikləri onlar üçün belə bəzədilmişdir… Əgər sən təəcüblənirsənsə, əsl təəcüblənəsi onların bu sözlərilir: «Doğrudanmı biz torpağa dönəndən sonra biz yeni yaradılmış içində olacağıq?... O, sizin üçün yeri bir döşək, Göyü bir bina etdi… Allahı siz necə inkar edərsiniz. Siz ölü idiniz, o sizi diriltdi, o sizi yenə öldürəcək və yenə dirildəcək və sonra siz ona qaytarılacaqsınız... Bir zamanlar bir canı öldürüb onun haqqında mübahisə edirdiniz. Halbuki, Allah gizlinləri açandır… Və Biz dedik: «Onun bir parçasını ona vurun». Allah ölüləri belə  dirildir və onun nişanələrini sizə göstərər, ki ağlınız başınıza gəlsin… Ey iman gətirənlər. Öldürülənlər haqqında üzərinizə qisas yazıldı: azadçün – azad, qula – qul, qadına – qadın. Kim isə (ölənin) qardaşı tərəfindən bağışlanmışsa, adətə görə, xoş rəftar edilməlidir. Bu rəbbiniz tərəfdən sizə yüngülük və mərhəmətdir. Bundan sonra təcavüzkarlıq edəni şiddətdi əzab gözləyir!. Ey ağıl sahibləri bu qisas sizin üçün həyat deməkdir! – bəlkə Allahdan qorxasınız… Məgər sən öz məskənlərindən çıxan və sayı minlərlə olanları görmədinmi – ölümdən qorxurdular?  Allah onlara «ölün!» dedi. Sonra O onları diriltdi. Həqiqətən Allah insana lütf edəndir, lakin insanları bir çoxu şükr etməzlər» (Quran, 3:158,169, 6:122, 13:5, 2:22,28,72,73,178-179,243). Burada, «məgər sən öz məskənlərindən çıxan və sayı minlərlə olanları görmədinmi – ölümdən qorxurdular?  Allah onlara «ölün!» dedi, sonra O onları diriltdi» ifadəsi, dünyanın yaradılması zamanı 120 min (islamda 124 min peyğəmbər) kəbirin (qamərlər) Allahın əmri ilə bir-birlərini öldürməsi və sonradan Əzrail simasında yenidən dirilməsi mənasındadır.

Qurandakı – «Onun bir parçasını ona vurun» - Allah ölüləri belə dirildir və onun nişanələrini sizə göstərər ki, ağlınız başınıza gəlsin» ifadəsi isə, axirətdə dirilik suyu rəmzidə olan ilkin materiyada yaradılmış dünya ağacının budağının ölmüş Osiris Allahına vurularaq onu yenidən diriltməsi mənasındadır. Bu zaman gələn Mehdi obrazı Allahın bütün nişanələrini açaraq insanlar göstərəcək və qədim sirlərin izahını verəcəkdir. Ayədəki - «bir zamanlar bir canı öldürüb onun haqqında mübahisə edirdiniz» deyimində Atum rəmzli Osirisin ölümü nəzərdə tutulur ki, bu haqda axirətdə heç kəsdə məlumat olmayacaq və insanlar bilmədikləri şeylər haqda mübahisə edəcəklər. Deməli, buradakı «bir canı» deyəndə, Göydə Atum (Adəm) simasında yaradılmış kosmik insanın ölümü nəzərdə tutulmalıdır ki, ölüm şahlığı məhz bu kəbirin bədənində yerləşir. Qurana görə, bu nəhəngin ölümü, canlı ruhların ölümü kimi qəbul edilməlidir: «Buna görə də Biz Israil oğulları üçün təyin etdik: hər kim ki, yer üzündə bir canı, cana görə yox və ya fəsad törətməmişi öldürsə, o, elə bil ki, bütün insanları öldürür. Kim onu diriltsə, elə bil ki bütün insanları dirildir» (Quran, 5:32). Bu isə o deməkdir ki, axirətdə insanların dirilməsi deyəndə, Atumun yenidən yaranması ilə bərabər, ruhlar dünyasında ölü vəziyyətində (zəif halda) olan ruhların yenidən dirilərək orada həyatlarını davam etdirməsi nəzərdə tutulur. Bu rəmz Quranda başqa variantda da qeyd edilir ki, bunlar mənaca eynidirlər: «Yaxud uçulmuş bir kəndin yanından keçən kimsənin əhvalatını bilirsən?  O kimsə: «Əcəba Allah bu kəndi ölümündən sonra necə dirildəcək? - demişdi. Allah onu yüz illiyə öldürdü və sonra dirildərək dedi: «Nə qədər qaldın?». O da: «Bir gün ya da bir gündən daha az» demişdi. O dedi: «Yox, yüz il qaldın. Yeməyinə və içməyinə bax onlar xarab olmamışlar. Bir də uzunqulağına bax ki, biz səni insanlar üçün rəmz olaraq göndərdik – indi uzunqulağın sümüklərinə bax, gör biz onu necə qaldırırıq və onu ətlə örtürük» - deyə buyurdu. Ona bunlar aydın olanda: «Artıq bildim ki, Allahın qüdrəti çox böyükdür» dedi» (Quran, 2:259). 

Sümüklərin ətlə örtülüb yenidən dirilməsi, bizim yadımıza Əhdi-Ətiqdəki bir deyimi salır. Burada, Iezekiil peyğəmbərin kitabında bildirilir ki, Allah ona (ruhuna) sahədə quru sümükləri göstərib soruşur ki, bunlar dirilərmi? Və Allah quru sümüklərə dirilməsini əmr edir və sümüklər əvvəl bir-birlərinə yaxınlaşaraq biləşir və damarlar əmələ gəlib ətlə örtülür. Daha sonra Allah əmr edir ki, dörd küləydən ruh gəlsin və bu ölmüşlərə ruh versin. Əmrə əsasən ruh cana daxil olur və ölmüşlər dirilir və ayaq üstə qalxır. Allah Iezekiilə deyir: «Insan oğlu, bunlar – bütün Israil evidir. Budur onlar deyirlər: «bizim sümüklərimiz qurumuşdur. Bizim ümüdümüz itmiş, biz öz kökümüzdən ayrılmışıq». Allah isə deyir: «… Mən sizin tabutunuzu açacağam və sizi – Mənim xalqım öz tabutunuzdan çıxaracağam və sizi Israil torpağına aparacağam. Və siz, tabutlarınızı açıb sizi tabutdan çıxaranda biləcəksiniz ki, Mən sizin Allahınızam. Sizə Öz ruhumdan verəcəyəm və siz diriləcəksiniz və sizi öz torpağınızda yerləşdirəcəm və siz biləcəksiniz ki, Mən Allaham, dedim və etdim!» [8; Iez.37:1-14].

Iezekiilin bu rəvayətindən aydın olur ki, ölmüş kənd elə Israil elidir və axirətdə Allah məhz bu Israil evini dirildəcəkdir. Burada ölmüş uzunqulağın da dirilməsi, axirətdə gələcək Isanın mindiyi uzunqulaq mənsındadır ki, bu da müqəddəslər nəslinin mindiyi «kainat atının» rəmzində uzunqulağın ruhunun yenidən, əvvəlki kimi, kainatı əhatə etməsi deməkdir və s.

Aşura mərasiminin adı mənbələrdə «Şaxsey-Vaxsey» kimi qeyd olunur ki, bu da yuxarıda yazdığımız kimi Sak-Say və Bəg-Say mənasında, sakların, bəglərin Göydə - ilkin materiyadan yaratdıqları ruhlar dünyasının axirətə yaxın məhv olması mənasındadır. Bəg, sak, say rəmzləri ilə bağlı yuxarıda yazdıqlarımıza yenidən nəzər salaq.

Bəg rəmzi ilə bağlı biz yuxarıda qeyd etdik ki, qədim Misir yazılarında, Allahların ağası olan Amon-Ra və Xor/Qor Allahı - Bakıda, yəni bəglər ölkəsində yerləşir və bu Allahlar sülaləsi «Bakıər», yəni «bəg-ər» adlandırılır [116; 71, 74, 76, 112, 146]. M. Xorenatsiyə görə Bakür, yəni «Bəgər» - Süni (Sünik) sülaləsinin (Gelarküni) banisi olmuşdur [73; 63]. Süni sülaləsi isə erməni mənbələrinə görə, Sisaka/Sisakan nəslidir ki, sufilərdə bu rəmz (Tövratda Skiniya, Quranda Sakin) «Allahın mövcudluğu» deməkdir. Deməli, Sisakan (SKN) rəmzi, ilkin materiya, yəni Ilahi enerjinin (cövhər) müəyyən məkanda, Sisaka rəmzi isə bu Ilahi mahiyyətin insanda mövcudluğu mənasındadır. Mənbələrdə Sisaka rəmzi sak, skif kimi qeyd edilir və onlar şahlar nəsli sayılır. Rufiy Fest Avien (IV əsr) yazır ki, «Kaspi dənizi yaxınlığında döyüşkən skif, qəddar albanlar yaşayır. Buradakı daşlıq sahələri qaniçən kadus, cəld mərd, qirkan və apirlər yaşayırlar». Kaspi dənizinin «həyat enerjisi» mənasında ruhlar dünyası olduğunu nəzərə alsaq, başa düşərik ki, skif və albanlar Göydəki Qaba aləmdə yaşayırlar. Digər tərəfdən, biz yuxarıda Kas/Quz rəmzinin - «həyat enerjisi», yəni ilkin materiya mənasında olduğunu qeyd etdik. Skif rəmzi - «müdrik (Yəfətin) ağa ruhu», sak rəmzi isə «ağa ruhu» mənasındadır. Deməli, bu rəmz eyni zamanda kassi, kaspi rəmzləri ilə eynidir. Protogenə həsr olunmuş dekretdə şah skiflərinə «say» də deyilir [166; 23]. Saklara eyni zamanda «say» da deyilməsi, onun həqiqətən «müqəddəs ruh», Allah mənası verməsi deməkdir. Çin yazılarında da saklar - «say» və «say-vanq» adlanır [89; 101]. Lakin buradakı «say-vanq» rəmzi, yuxarıda qeyd etdiyimiz «vaxsey» rəmzi ilə eyni mənalıdır. Bu isə o deməkdir ki, Şaxsey-Vaxsey mərasimi, axirətdə ilkin materiyanın müqəddəslər elindən kəsilməsi ilə bağlıdır ki, bu da qədim mənbələrdə Oziris, yəni Azər Allahının ölümü kimi qəbul edilmişdir. 

Kərbəla müsibətində «qətlə yetirilən» Imam Hüseynin oğullarının birinin adı Əsğərdir (Əsgər) ki, bu ad sufizmdə «od» mənasını verən Əskər/Sokar sözləri ilə eynidir. Lakin mənbələrə görə, qeybə çəkilmiş 12-ci imam Mehdi Sahib əz-zəmanın da adı Məhəmməd əl-Əsgəridir (Əsğər) və o axirətdə qayıdıb, Yer üzündə ədaləti bərpa edəcəkdir. Imam Hüseynin digər oğlu isə Əkbərdir ki, islamda bu rəmz Kəbir rəmzi ilə eyni olub «nəhəng insan» mənasındadır. Qədim mənbələrdə «nəhəng insan» deyəndə «Kamil - Insan» nəzərdə tutulur ki, Əbu Yəzid Əl Bistami bu «Kamil Insanı» - «Əl Kamil ət Tamm» (Tamm/Atum – F. G. B.) adlandırır. Bu isə o deməkdir ki, Əkbər rəmzi qədim Misirin, yeri və Göyü tutmuş Atum Allahıdır. Kərbəla rəmzi isə sufizmdə Qor-Baal (Balaat) mənasını verir və bu rəmz «Qor Allahının vilayəti», yəni ruhlar dünyası mənasındadır və s. 

Mövzudan kənara çıxıb təkrarən bildirmək istərdik ki, sufi məntiqinə görə, bütün qədim yazılar bilavasitə peyğəmbərlər nəslinə aiddir ki, adi insanlar bu baxımdan «nifrətə layiq» sayıldığı üçün kitablarda qeyd olunmağa layiq deyildirlər. Deməli, sufi məntiqi ilə kimsə peyğəmbər nəslinə əl qaldırmağa cürət edə bilməməlidir. Əks halda o peyğəmbər nəsli deyil. Qədimdə peyğəmbər deyəndə bəg, pir, şıx, seyid və s. müqəddəslər nəzərdə tutulur ki, bu insanlar, Allahın vücüdü ilə vəhdət təşkil etdiklərinə görə, başlarına gələnləri əvvəlcədən bilirmiş və sözlə istənilən varlığı məhv etmək qüdrətində olmuşlar. Yazdığımız kimi Əflatuna görə, peyğəmbərlər kimi qəbul edilmiş anlayan tayfa, yəni «xəbərdarlar nəsli» üçün Allah xüsusi qaraciyər növü yaratmış və ona «gələcəyi görmə» xüsusiyyəti vermişdir [1; 71E,72V]. Deməli, ən sadə məntiqlə, Allah səviyyəli olan Imam Əlinin törəmələrini öldürmək mümkün deyildir. Belə çıxır ki, Kərbəla müsibəti zamanı Əsğər və Əkbərin öldürülməsi deyəndə, Amon Allah tərəfindən yaradılmış «kosmik insan» olan Əkbərin (Kəbir rəmzi) və bu «insan»ı təşkil edən Ilahi «od» (Əsğər/Sokar), yəni Ra Günəşinin sonu olması başa düşülməlidir ki, bu da «ruhlar dünyasının məhvi», yəni «dünyanın sonu» deməkdir. 

Aşurada ölənlərdən biri də Qasimin nişanlısı, imam Hüseynin qızı Səkinədir (Vəfati – Səkinə) ki, biz Səkinə (Sakin/Skiniya – Allahın mövcudluğu) rəmzinin «Allahın mövcudluğu» mənasında olmasını qeyd etdik. Digər tərəfdən, Qasim adı - «Qas» [QS] rəmzindən yaranmışdır və bu rəmz yəhudi və xristian mənbələrində Aqios [QS] və Aqiazo [QZ] kimi yazılaraq müqəddəs mənasını verir. Mənbələrdə bu rəmzlərin yerinə əsasən «müqəddəs» mənasını verən yəhudilərin «kodeş», yəni Qades/Qüds/Kades/Kadus rəmzi işlənir. Yazdığımız kimi, «Kitabi - Dədə Qorqud»da Qas rəmzi «Oğuz» kimi qeyd olunur ki, bu rəmz yunan mənbələrində «Xaos» adlanır. Xaosun «qarmaqarışıqlıq» mənasında olması, təbii ki rəmzidir. Həqiqətdə isə bu rəmz «KZ» mənasında ilkin materiya deməkdir. 

Bildirmək istərdik ki, «Həsən» və «Hüseyn» adlarındakı «HS» rəmzləri sufi dilində «QS»/«XS»/«KZ» və s. rəmzlər  ilə eynidir ki, bu da qədim Misir rəmzi olan «KZ» - «həyat enerjisi», yəni ilkin materiya mənasındadır [113; 92]. «Quzan», «Oğuzan» rəmzi ilə eyni mənalı olan Həsən, Hüseyn rəmzi də bu mənada «Quz», «Oğuz» deməkdir. Digər tərəfdən, bu rəmz Islam dinində - ümumi kütlənin əksi olan «xassə» (xas – F. G. B.), «əl-xassə» mənasında «seçilmişlər», «peyğəmbərlər nəsli» fikrini ifadə edir. Islamda Allahın 99 şərəfli adlarından biri də Həsibdir (hesabsız) ki, bu da, hər bir varlığın əsasını təşkil edən «ilkin materiya ilə Ba- ruhunun birliyi» mənasındadır. Sufiliyə görə, Həsib rəmzi ilə eyni mənalı əshabə/səhabə rəmzi - sak rəmzi ilə eyni olub, «Göydəki müqəddəslər nəslinin ruhu» fikrini ifadə edir.

Rəvayətlərə görə, imam Hüseyn 72 əshabəsi ilə şəhid olmuşdur ki, buradakı 72 rəmzi də qədim Misirlə bağlıdır. Belə ki, rəvayətə görə, Oziri Allahını Set öz 72 dostu ilə qətlə yetirmişdir. Əgər Aşurada 72 rəmzi ölənlərə aiddirsə, qədim rəvayətdə bu rəmz öldürənlərə aid edilir. Bildirmək istərdik ki, bu rəmz Göydə yaranmış Atum (Adəm) Allahını təşkil edən «Enneadanın doqquz Allahı» ilə, Atum Allahının «iki dünyanın həyat enerjisi» mənasını verən səkkizbucaq işarəsi ilə bağlıdır. Enneadanın doqquz Allahından (Toquz-oğuz rəmzi) yaranmış Atum, yarandıqdan sonra iki dünyanın sahibinə çevrilmişdir ki, 72 rəmzi də burada təkdən yaranmış bütün varlıqlar mənasındadır. Deməli, imam Hüseynin 72 əshabəsinin ölümü deyəndə, axirətdə Amon Allahının yaratdıqları ruhlar dünyasının bütünlüklə məhv olacağı və yerini, yeni yaranacaq Atuma verəcəyi başa düşülməlidir.

 Yazdıqlarımızdın belə çıxır ki, Aşurada müqəddəslərin ölməsi rəmzində, 5500 il bundan əvvəl Əman Allahı tərəfindən yaradılmış ruhlar dünyasının məhv olması nəzərə çatdırılır. Həzrəti Hüseynin mənbələrdə «Sultani-Neynəva» adlanması, yəni onun Nineva-Kufə səhrasında məhv olması rəmzi onun, qədim Misir mənbələrində Nun adlanan ilkin sularda, yəni işıq okeanında məhv olması deməkdir. Bildiyimiz kimi, Əman (Amon) Allah ilkin Nun sularında milyonlarla qurban hesabına ruhlar dünyası yaratmış və özü də onun daxilində Allaha çevrilmişdi. Axirətə yaxın isə, yəni 5514 illik vaxtın bitməsi ilə əlaqədar bu canlı varlıq öz gücünü itirmişdir. 

Aşuranın atributlarından biri də «ələm götürmə» mərasimidir ki, bu mərasimi başa düşmək üçün qədim həqiqətləri bilmək vacibdir. Yazdığımız kimi, kainatın sirlərini ilk dəfə dərk edən Amon, Göydən yerə dirilik suyunu (nur - Ilahi od) gətirmək üçün, dirilik suyunun özündən, yəni ilkin materiyadan magik rituallar vasitəsilə bir cüt gözəgörünməz əl düzəltmiş və onu «öz əllərinin kölgəsi» adlandırmışdır. Qədim yazılarda «Aşiratın barmaqları»ndan (Aşşur/Assur/Osiris/Azər) danışılır ki, bu da Allahının barmaqları mənasındadır [32; 269]. Qədim Misir rəsmlərində bu rəmz – Allahın başının üstündə, qol vasitəsilə birləşmiş bir cüt əl kimi təsvir edilir və mətnlərdə «Ka», yəni «Ağa» adlandırılır (şəkil 66). 

                                                                                                           

                                                                                                   66. Qədim Misir «Ələm»i

Biz yuxarıda qeyd etdik ki, yerdə duluzçu dəzgahında gildən yeni «düşünən insan»ın bütünü düzəldib, ona rəmzi «ağıl» verən Amon Allahının əllərinin «kölgəsi» olan Göydəki bir cüt əl, yəni «Aşiratın barmaqları» - onun əllərinin hərəkətini təkrar edərək - yeni yaradılmış bu insanın ruhunu da Göydəki dirilik suyundan yaradır. Bu prosesi Əflatun rəmzlərlə özünün «Timey» əsərində yazmışdır [1; 41B, D, C]. Beləliklə, dirilik suyundan, yəni ilkin materiyadan, bütün varlıqlara söz və fikir vasitəsi ilə təsir edə bilən yeni insan növü - qədim misirlilərin «pir» (pirao), yunanların «firon» adlandırdıqları Oziri (Osiris/Azəri - F. G. B.) Allahının nəsli yaradılır və onlara dünya üzərində şahlıq verilir. Onların şahlığının əsas qüdrəti - Göydə onların əllərinin (Ka) kölgəsinin, yəni ələmin olmasıdır ki, məhz bu Ka-nın hesabına fironlar nəsli yer üzündəki bütün varlıqlara fiziki təsir edə bilirlər.

Allahın bir cüt əlinin olması haqqında biz yuxarıda yazdıq. Digər tərəfdən, Əl-Əşari yazır: «Peyğəmbərin sözlərinə əsasən çatdırılan hədisdə deyilir: «Allah Adəmi öz əli ilə yaratdı, sonra əlini onun belinə sürtdü və oradan onun törəmələrini yaratdı». Bütün bunlar o deməkdir ki, Allahın iki əli var ki, bizim onun əlinə forma verməyə ixtiyarımız yoxdur». Böyük Allah demişdir: «Yəhudilər dedilər: «Allahın əlləri qandallıdır!». Onların öz əlləri qandallıdır və belə dediklərinə görə, onlar lənətlidirlər». Onun iki əli uzadılmışdır və O istədiyi qədər verir» [21; 3]. Buradakı «Allahın əllərinin qandallanması» rəmzi, təbii ki bizim yadımıza Esxilin «Qandallanmış Prometey» əsərini salır ki, burada Prometey, gildən insan fiquru düzəldir və Zevs bu ilk düşünən insanı dirildir. Deməli, Prometey burada Allah rolundadır və məlumdur ki, O – insanlara Ilahi od, yəni Ilahi ağıl verdiyi üçün Zevs Allahı sonradan onu Qafqaz dağlarına qandallamışdır. Bu isə o deməkdir ki, yəhudilərin – «Allahın əlləri qandallıdır» deyimi bilavasitə axirətə aiddir ki, Göydə yaradılmış birinci ruhlar dünyasının yerinə ikincisinin yaranması zamanındakı qısa bir müddət, Allah yerdəki hadisələri öz əlləri ilə yox, əvvəlcədən təyin etdiyi yazısı ilə idarə edəcək. Dilimizdə bu rəmz «Əbəlfəzin düşən qolları» deyimi kimi qalmışdır. 

                                              

                                                                       67.  Exnaton Aton Allahına sitayiş edir [5; 288]

Qədim Misir kitabələrində insan və s. varlıqların üzərinə Günəşdən uzanan əllərin və bir-biri ilə qol vasitəsilə birləşən bir cüt əlin  və s. rəsmləri geniş yayılmışdır (şəkil 67). Deməli, Aşura günü keçirilən «Ələm götürmə» ənənəsi də qədim Misirdə Allahın müqəddəs sayılan bir cüt əli ilə bağlıdır. Allahın bir cüt əllərinin olması, lakin onun formasının qeyri-müəyyənliyi, Quranda (38:75), Ibn Ərəbinin, Əşarinin və s. kitablarında qeyd edilmişdir. Ələmin cuşa gəldiyini görən hər bir adam təsdiq edə bilər ki, bu adi hadisə yox, bilavasitə Allahla bağlı hadisədir. Nəzərə alsaq ki, Oziri Allahını Assuriya və s. ölkələrdə «Aşşur» adlandırırlar, onda razılaşarıq ki, Aşura sözü də bilavasitə bu mənadadır. 

Aşura mərasiminin sonunda, «əsirlərin qayıtması» mənasını verən «Riəti-Üsəra» rəmzi bu mənada axirətdən sonra «Üsarə» kimi qeyd olunan Osirisin dirilməsi deməkdir ki, bu zaman birinci dünyanın yerinə ikinci dünya (ruhlar dünyası) yaranmalıdır. Quranda (14:48) bu hadisə «torpaqların dəyişdirilməsi» şəklində yazılmışdır. Əsirlər gecəsinin Şami-Qəriban adlanması isə «Şem-Qor» mənasında səmada yeni Qor Allahının yaranması deməkdir. 

Allahın əli ilə bağlı müsəlman rəvayətlərinin birində deyilir ki, Məhəmməd peyğəmbər bir dəfə Allahla yemək yeməli olur. Bu vaxt peyğəmbərin əlindən iki düyü dənəsi Allahın əlinin üstünə düşür. Peyğəmbər sonralar kürəkənin bir əlində iki düyü dənəsinin yerində iki oxşar xal görəndə Əliyə deyir: «Doğulduğun günü görməsəydim, sənə Allah deyərdim». Bu rəvayət onu göstərir ki, Məhəmməd peyğəmbərin, Əlinin obrazları bütün qədim tarixi yazılar kimi rəmzidir.

Buxari yazır: «Bir gün peyğəmbərin yanına yəhudilərdən oxumuş bir kimsə gəlir və deyir: «Ya Məhəmməd, bilirik ki, (Tövratda deyilir) Allah Göyləri (bir) barmağına, (bütün) torpağı – digər barmağına, ağacları – üçüncü barmağına, su və torpağı – dördüncü, qalanları isə (nəyi ki o yaratmışdı) – beşinci barmağına yerləşdirəcək və sonra deyəcək: «Mən – şaham!». Yəhudinin bu sözlərinin təsdiqi kimi, peyğəmbər elə güldü ki, dişləri göründü: sonra Allahın peyğəmbəri bunu (ayəni) oxudu: «Onlar Allahı lazımi dərəcədə qiymətləndirmədilər. Axirətdə isə bütün torpaqlar onun əlində olacaq və Göylər Onun sağ əlində büküləcək! O, onların sitayiş etdiklərindən çox yüksəkdədir (Quran, 39:67)» [44; 4811]. Abu Xurayr bu haqda demişdir: «Mən eşitmişəm ki, Peyğəmbər demişdir: «Allah (bütün) torpaqları tutacaq və Göyləri öz sağ əli ilə bükəcək və sonra deyəcək: «Mən –şaham, bəs torpağın şahları hanı?» [44; 4812]. Qurana görə bu hadisələr – «Günəş sarınıb büküləcəyi, ulduzlar səpələnəcəyi, dağlar yerindən tərpənəcəyi zaman» baş verəcəkdir: «O gün ki Biz, Göyü, kitablar üçün dəftər girər lülə kimi bükəcəyik; ilk yaratdığımız varlıq kimi, verdiyimiz sözə əməl edərək, yenidən yaradacağıq. Həqiqətən Biz bunları edəcəyik!» (Quran, 81:1-3, 21:104). Burada yenidən yaradacağıq deyəndə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, yeni ruhlar dünyasının yaranması başa düşülməlidir. Qurana görə, məhz bundan sonra «Suur çalınacaq və yerin-göyün (bütün) əhalisi, Allahın (rəhm etmək) istədiyindən başqa hamı yıxılacaq. Sonra ikinci dəfə çalınacaq və (insanlar qəbirdən) görərək qalxacaqlar» (Quran, 39:68). 

Quranda axirətdə baş verənlər barəsində bunlar bildirilir: «Göylərin və yerin sirlərini bilmək yalnız Allaha məxsusdur. Qiyamət gəlişi bir göz qırpımında, yaxud daha tez olar. Həqiqətən Allah hər bir şeydən daha qüdrətlidir!... Onlar deyirlər: «Əgər deyilənlər düzdürsə, vəd olunanlar nə vaxtdır. Onlar bir-biri ilə çənə-boğaz olduğu zaman dəhşətli bir səsdən başqa heç nə görməyəcəklər. Və onlar nə vəsiyyət yazmaq, nə də ailələrinə qayıtmaq iqtidarında olmayacaqlar. Sur çalınanda onlar qəbirlərdən öz Allahlarına axışacaqlar. Onlar deyirlər: «Vay halımıza, bizi yatdığımız yerdən kim göndərdi? Bu Rəhmanın vəd etdiyidir və peyğəmbər düz deyirmiş! Yalnız dəhşətli vahid səsdən başqa heç nə olmadı və budur onlar hamısı qarşımıza gətirilmişlər!... Bu yalnız bir səsdir və budur, onlar baxır və deyirlər: «Vay halımıza! Bu məhkəmə günüdür!». Bu sizin yalan hesab etdiyiniz ayırd etmə günüdür! Onlar yalnız bir dəhşətli səs görəcəklər – o bir an belə gecikməz!» (Quran, 16:77, 36:48-53, 37:19-21, 38:15). «Kitabi - Dədə Qorqud»a görə, qiyamətin o günü bəg nökərdən, nökər bəgdən ayrılacaq [4; 50].

Cüveyni Qiyamət haqqında yazır: «Bu mənasız imanın  və ziyanlı təbliğin sirri və mahiyyəti ondan ibarətdir ki, filosofların ardınca onlar deyirdilər ki, dünya əzəldən mövcud olmuşdur: zamanın sərhəddi yoxdur və Qiyamat mücərrəd başa düşülməlidir. Onlar cənnəti, cəhənnəmi və bununla bağlı olan hər şeyi elə izah edirdilər ki, ona mücərrəd məna vermək mümkün olsun. Bu mənada onlar deyirdilər ki, Qiyamat o zaman baş verir ki, insanlar Allaha yaxınlaşırlar və bütün yaranışın sirri və həqiqət açılır, mütilik aktı ləvğ olunur, çünki bu dünyada hər şey hərəkətdir və əvəzi yoxdur, gələcək dünyada isə hər şey əvəzdir və hərəkət yoxdur. Məhz bu, bütün dinlərdə vəd olunmuş və gözlənilən mənəvi «dirilmə» və Qiyamətdır…» [69; 184].

Ədəbiyyat

1. Platon, «Timey» 

2. Q. V. Nosovskiy, A. T. Fomenko, «Imperiya», M., 2000

3. Q. V. Nosovskiy, A. T. Fomenko, «Novaya xronoloqiya Rusi, Anqlii i Rima», M., 2001

4. «Kitabi - Dədə Qorqud», B., 1988

5. B. A. Turayev, «Istoriya drevneqo Vostoka», tom I, L., 1935

6. U. Bac, «Yeqipedskaya reliqiya. Yeqipedskaya maqiya», M., 2000

7. M. A. Korostovsev, «Reliqiya drevneqo Yeqipta, M., 1976

8. «Bibliya», M., 1994

9. Abdul Xazrat, «Tayna nekronomikona» (Al Azif), sayt: http://castaneda.dzr.ru/cc/books/t_necro.htm

10. «Kniqa Bojestvennoy Korovı» iz «Leqendı ob uniçtojenii çeloveçestva», U. Badj «Leqendı o Yeqipetskix boqax»,  M. 1997, sayt: http://egypt.boom.ru/egyptboom/texts/knut/00.htm

11. Q. Frankfort, Q. A. Frankfort, C. Uilson, T. Yakobsen. «V preddverii filosofii», M., 1984.

12. D. Laertskiy, «O jizni, uçeniyax i izreçeniyax znamenitıx filosofov», M., 1979

13. M. Boys, «Zoroastriytsı»,  M., 1987

14. A. N. Çanışev, «Kurs leksii po drevney i srednevekovoy filosofii», M., 1991

15. Ibn Arabi, «Qemmı mudrosti», sayt:  http://www.iph.ras.ru/~orient/win/publictn/bezels/ogl.htm 

16. R. Şakurov, «Aziz Ad-Din Nasafi i eqo traktat «Zubdat al-xakaik»  http://www.upelsinka.com/Russian/text_zubdat.htm

17. Ibn Sina, «Traktat o Xayye, sıne Yakzana», sayt: http://enoth.narod.ru/Philosophy/ph04_ibnsina.txt 

18. E. A. Uollis Bac, «Yeqipetskaya kniqa myortvıx», M-SPb. Eksmo, 2005

19. «Evolyusiya formı i simvoliki pomeşeniy drevneyeqipetskix xramov», sayt: http://egypt.boom.ru/egyptboom/polka/autor/05.htm

20. E. E. Urbax, «Mudretsı Talmuda», Israil, 1989

21. Ali ibn Ismail al-Aşari, «Razyasnenie osnov veroispovedaniya», sayt:  http://salafit.ucoz.ru/load/9-1-0-82

22. O. I. Pavlova, «Amon Fivanskiy», M., 1984

23. «Kultura drevneqo Yeqipta», M.1976

24. A. N. Çanışev, «Kurs leksii po drevney filosofii», M., 1981

25. Muxammad bin Suleyman At-Tamimi, «Tri prinsipa i ix dokazatelstva», sayt:  http://www.lamro.angelcities.com/library/tri_principa.htm 

26. Maxabxarata, «Bxaqavadqita», Aşxabad, «Ilım», 1978

27. Q. M. Bonqard-Levin, Q. F. Ilin, «Indiya v drevnosti», M., 1985

28. Upanişadı, M., 2000

29. Şri Şrimad A. Ç. Bxaktivedanta Svami, «Bxaqavad-Gita» Kak ona est. M., 1990

30. A. Davrijetsi, «Kniqa istoriy», M., 1973

31. I. Dyakonov, «Istoriya Midii», M-L., 1956

32. E. Tseren, «Bibleyskie xolmı», M., 1966

33. «Kultura drevneqo Yeqipta», M., 1976

34. A. L. Xosroev, «Aleksandriyskoe xristianstvo», M., 1991

35. Con Berton, «Musulmanskoe predanie: vvedenie v xadisovedenie», M-SPb., 2006

36. «Islam», Ensiklopediçeskiy slovar, M., 1991

37. Firdovsi, «Şahnamə», B., 1987                                                                    

38. V. K. Afanasyeva, «Qilqameş i Enkidu», M., 1979

39. A. Oppenxeym, «Drevnyaya Mesopotamiya», M., 1980

40. Vladimir Vişnev, «Aleksandr Makedonskiy v vostoçnoy poezii», sayt:    http://artifact.org.ru/content/view/64/70/

41. «Istoriya drevneqo Vostoka» (Zarojdenie drevneyşix klassovıx obşestv i pervıe oçaqi rabovladelçeskoy sivilizatsii), tom II, M., 1988                                                                

42. I. D. Amusin, «Rukopisi myortvoqo morya», M., 1960

43. Sbornik Xadisov Imama An-Navavi, «Riyad-as-Salixin» (Cadı pravednıx),  sayt: http://www.crimean.org   

44. Al-Buxari, «Al-Cami as-saxix» 

45. «Şiitı, sunnitı, dervişi: veçnıe taynı islama», M., 2005

46. Ernst Karl, «Sufizm», sayt: http://www.universalinternetlibrary.ru/book/ernst/2.shtml

47. Abu Xamid Al-Qazali, «Kimiya-i-saadat» (Eliksir sçastya), sayt: http://www.sufizm.ru/lib/gasali/selected/

48. Sufizm, «Proisxojdenie i opredelenie sufizma», sayt: http://www.mtoshahmaghsoudi.org/website/ru/sufism.htm

49. M. Xorenatsi, kniqa I

50. Q. A. Qeybullayev, «K etnoqenezu Azerbaycanstev», B., 1991

51. Al-Farabi, «Suşestvo voprosov», sayt: http://enoth.narod.ru/Philosophy/ph02_farabi.txt

52. Iqor Aqrantsev, «Petr velikiy – xan krestonostsev?», M., 2005

53. Platon, «Fedon»

54. Abu Xamid Al-Qazali, «Voskreşenie nauk o vere», M., 1980                   

55. L. Qumilyov, «Qədim türklər», B., 1993

56. Idris Şax, «Maqiya Vostoka», M., 2000

57. Abu Xamid Al-Qazali, «Izbavlyayuşiy ot zablujdeniya»,  sayt: http://www.iph.ras.ru/~orient/local/gazali.txt

58. Baxaulla, «Sem dolin», sayt:  http://lib.ru/BAHAUL/sevenval.txt

59. «Literatura drevneqo Vostoka», M., 1984

60. S. V. Kuznetsov, «Reliqiya drevneqo Yeqipta», sayt: http://egypt.boom.ru/egyptboom/polka/konsp/22.htm

61. I. V. Steblyova, «Poetika drevnetyurkskoy literaturı», M., 1976

62. I. Fridrix, «Deşifrovka zabıtıx pisminnostey i yazıkov», M., 1961

63. N. Qendjevi, «Sobrannoe soçinenie v 3-x tomax», tom I, B., 1991

64. Şkola islamskoqo sufizma sayt: http://www.mtoshahmaghsoudi.org/website/ru/shariat.htm

65. Şakir Keçəli, «Alevilik. Bozkırda yanan atəş», Ankara, Emel Matbaaçılıq Ltd

66. Ramiz Zöhrabov, «Muğam», B., 1991                                                                      

67. Əbu Həyyan Əl-Əndəlusi, «Kitab əl-idrak li-lisan əl-Atrak», B., 1992

68. M. Seyidov, «Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları», B., 1983

69. L. V. Stroeva, «Qosudarstva Ismailitov v Irane v XI – XIII vv.», M., 1987

70. F. M. Asadov, «Arabskie istoçniki o tyurkax v rannee srednevekovye», B., 1993

71. Abdulmadjid ibn Aziz Al-Zindani, «Mesta slivaniya i razyedinenie morey, opisannıe v svyaşennom Korane» sayt: http://forum.arbuz.com/archive/index.php/t-7158.html 

72. V. V. Bartold, Soçineniya, tom II, çast I, M., 1963

73. M. Xorenatsi, kniqa II

74. Y. V. Çəmənzəminli, «Tarixi, coğrafi və iqtisadi Azərbaycan», B., 1993         

75. B. A. Turayev, «Istoriya Drevneqo Vostoka», tom II, L., 1935

76. V. S. Semyentsev, «Problemı interpretatsii braxmaniçeskoy prozı», M., 1981

77. V. V. Yevsyukov, «Mifı o vselennoy», N., 1988

78. Platon, «Fedr»

79. «Skazki i povesti drevneqo Yeqipta», L., 1979                                                       

80. C. Frezer, «Zolotaya vetv», M., 1986

81. Movses Kalankatuatsi, «Istoriya stranı Aluank», 

82. B. A. Turayev, «Yeqipetskaya literatura», tom I, M., 1920

83. «Istoriya drevneqo Vostoka», tom I, M., 1983

84. O. Əfəndiyev, «Azərbaycan Səfəvilər dövləti», B., 1993

85. F. Bayat, «Oğuz Xaqan dastanı», B., 1993

86. Fazlullax Raşid ad-din, «Oquz-name», B., 1987

87. «Drevniy Vostok», sbornik 1, M., 1975

88. V. I. Avdiyev, «Istoriya drevneqo Vostoka, L., 1953

89. B. Oqel, «Velikaya qunnskaya imperiya», tom I, B., 1992

90. I. Əliyev, «Oçerk istorii Atropatenı», B., 1989                                             

91. M. Seyidov, «Qam-şaman və onun qaynaqlarına ümumi baxış», B., 1994   

92. Y. R. Djafarov, «Qunnı i Azerbaycan», B., 1985

93. L. I. Klimoviç, «Islam», M., 1965

94. Abu Rayhan Biruni, «Izbrannıe proizvedeniya», tom I, Taşkent, 1957, sayt:  www.pereplet.ru/gorm/chrons/biruni1.htm

95. C. Frezer, «Folklor v Vetxom Zavete», M., 1990

96. S. Q. Xuk, «Mifoloqiya Blijneqo Vostoka», M.,1991

97. Drevneyeqipetskaya «Kniqa Myortvıx», sayt: http://egypt.boom.ru/egyptboom/texts/kmrus/00.htm 

98. K. Tsellar, «Arxitektura stranı faraonov: Jilişe jivıx, usopşix i boqov», M., 1990. sayt: http://egypt.boom.ru/egyptboom/polka/konsp/19.htm

99. D. Rol, «Qenezis sivilizasii, Otkuda mı proizoşli...», Eksmo, M., 2002

100. V. Zamarovski, «Ix veliçestva piramidı», M., 1981

101. Şihabeddin Yaxya Suhraverdi, «Baqryanıy Anqel»,  sayt: http://texts.pp.ru/pangel.html                                                                                        

102. Doklad  Mitropolita Krutitskoqo i Kolomenskoqo Yuvenaliya,  sayt:  http://www.orthodox.spbu.ru/kanoniza.htm

103. «Reliqioznaya sostavlyayuşaya çarskoy vlasti», sayt: http://egypt.boom.ru/egyptboom/polka/autor/07-08.htm

104. Yuan Ke, «Mifı drevneqo Kitaya». M., 1965

105. «Istoriya Iranskoqo qosudarstva i kulturı», M., 1971

106. Sebeos, «Istoriya imperatora Irakla», sayt: www.vehi.net/istoriya/armenia/sebeos/ 

107. F. Qilar Bek, «Krasnaya Başnya», sayt: http://hosting.bakinter.net/torah/index.html

108. Mifoloqiçeskiy slovar, M., 1990

109. K. Qandzaketsi (Gəncəli), «Istoriya Armenii», M., 1976

110. F. Qilar Bek, «Istoriya Boqa Azera», sayt: http://hosting.bakinter.net/torah/index.html

111. L. Qumilev, «Qədim türklər», B., 1993

112. V. Baqrationi, «Istoriya çarstva Qruzinskoqo», sayt: http://armenianhouse.org/bagrationi/history-ru/contents.html 

113. «Drevniy Vostok», sbornik 2, M., 1980

114. Maxabxarata, «O Bxişme, Poboişe Palitsami», Aşxabad, Ilım, 1981

115. E. B. Taylor, «Pervobıtnaya kultura», M., 1989                                                 

116. E. Y. Kormışova, «Reliqiya Kuşa», M., 1984

117. Islam, «Rassvetnoe poznanie vostoçnoqo şeyxa», sayt: http://angel.org.ru/2/sohrpred.html 

118. Anri Korben, «Svetovoy çelovek v iranskom sufizme», http://www.metakultura.ru/vgora/ezoter/korben.htm  

119. «Istoriçeskaya qeoqrafiya Azerbaycana»,  B., 1987

120. A. Bakixanov, «Qyulistani – Irem», B., 1991

121. Al-Bakuvi, «Sokraşenie [kniqi o] «pamyatnikax» i çudesa çarya moquçeqo», M., 1971

122. M. Xorenatsi, kniqa III

123. T. Mamedov, «Albaniya i Atropatena», B., 1977

124. Əbd ər-Rəhman əbd əl-Xaliq, «Islama dəvətin sələfi metodunun nəzəri əsasları», B., 1996

125. A. Mets, «Musulmanskiy Renessans», M., 1973

126. F. Sümər, «Oğuzlar», B.,1992

127. A. Masse, «Islam», M., 1962

128. M. Nostradamus, «Tsenturii», M., 1991

129. Bibleyskiy slovar, sayt: http://www.god-one.ru/Pol_fil.html

130. Drevnetyurkskiy slovar, L., 1969                                                                          

131. D. A. As-Suyuti, «Kaşf as-Salsala an vasf az-zalzala», B., 1983

132. Al-Kalbi, «Kniqa ob Idolax», M., 1984

133. Z. Bünyadov «Azərbaycan VII-IX əsrlərdə», B.1989

134. Iordan, «O proisxojdenii i deyaniyax qetov», sayt: http://www.vostlit.info/haupt-Dateien/index-Dateien/I.phtml?id=2049

135. N. V. Velixanlı, «Arabskie qeoqrafı-putişestvenniki X-XII vv. ob Azerbaycane», B., 1974

136. M. A. Korostovsev, «Pistsı Drevneqo Eqipta», M., 1962

137. «Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar», B., 1989

138. B. A. Turayev, «Drevniy Eqipet», Petroqrad, izd. «Oqni», 1922

139. A. S. Sumbatzade, «Azerbaycantsı – etnoqenez i formirovanie naroda», B., 1990

140. Ibn Arabi, «Nastavlenie işuşemu Boqa», Mekkanskie otkroveniya (al-Futuxat al-makkiyya), M., Izd. «Vostoçnaya literatura», sayt: http://www.iph.ras.ru/~orient/win/publictn/texts/wasaya_i.htm

141. Filon Aleksandriyskiy, «Sotvorenie mira po Moiseyu», sayt: http://khazarzar.skeptik.net/books/philo/opificio.htm 

142. R. Fray, «Nasledie Irana», M., 1972

143. S. I. Xocaş, «Skarabey s izobrajeniyami dreva. Tutanxamon i eqo vremya», M., 1976, sayt: http://egypt.boom.ru/egyptboom/polka/konsp/18.htm

144. Drevniy Yeqipet, «Kniqa Myortvıx», (Perev., vved. i komment. - M. A. Çeqodaev), sayt:  http://karomama.livejournal.com/20047.html

145. «Talmud», tom V,  S. Peterburq, 1903

146. «Tekstı Kumrana», tom I, M.,1971                                                                       

147. K. Baqryanorodnıy, «Ob upravlenii imperii», M., 1989

148. «Istoriya drevneqo Vostoka», (red. V. I. Kuzişin), M., 1979

149. Ioqan Şiltberqer, «Puteşestvie po Yevrope, Azii i Afrike», sayt: http://www.vostlit.narod.ru/Texts/rus3/Schiltberger/text2.htm

150. B. R. Imaməliyev, «Islam ensiklopediyası», B., 1997

151. Platon, «Pir»

152. An-Nasavi, «Jizneopisanie Sultana Djalala ad-Dina Mankburnı», B.,1973

153. V. V. Bartold, Soçineniya, tom VIII, M., 1973 

154. «Arxaiçeskiy ritual v folklornıx i ranneliteraturnıx pamyatnikax», M., 1988

155. F. Mamedova, «Azərbaycanın siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası», B., 1993

156. A. Kestler, «Trinadtsatoe koleno», sayt: http://www.lib.ru/INPROZ/KESTLER/hazary.txt

157. M. I. Artamonov, «Istoriya xazar»,  L., 1962

158. B. Oqel, «Velikaya qunnskaya imperiya», tom II, B., 1992

159. A. Rəcəbov, Y. Məmmədov, «Orxon – Yenisey abidələri», B., 1993

160. Qruzinskiy pamyatnik «Muçeniçestvo Davida i Konstantina» (komment., perev. Q.V. Tsulaya): http://www.pravoslavie.ru/cgi-bin/sykon/client/display.pl?sid=381&did=634

161. Platon, «Kritiy»

162. Y. Yaroslavskiy, «Kak rodyatsya, jivut i umirayut Boqi», M., 1941                 

163. «Xrestomatiya po istorii drevneqo mira», M., 1956 

164. F. Gilarbəyli, «Qor Əman», B., 1996

165. B. B. Monoax, «Plenniki Salmansara» (Iz istorii evreev Vostoçnoqo Kavkaza), Ierusalim, 1984, sayt: http://gorskie.ru/istoria/hazar-petr.htm

166. A. M. Xazanov, «Sosialnaya istoriya skifov», M., 1975

167. N. A. Maşkin, «Istoriya drevneqo Rima», M., 1956

168. S. M. Kaşkay, «Iz istorii Manneyskoqo çarstva», B., 1977

169. N. Adonts, «Armeniya v epoxu Yustiniana», Yer., 1971

170. Simo Parpola, «Assiriytsı posle Assirii», sayt: http://www.assyria.narod.ru/parpola.html

171. Ksenofont, «Kiropediya»

172. Al Yaqubi, «Kniqa stran», SMOMPK, vıp. 38, 1908

173. Y. B. Yusifov, «Kimmerı, skifı i saki v drevnem Azerbaycane», Kavkazsko-blijnevostoçnıy sbornik, vıp. 8, Tb., 1988

174. N. Qendjevi, «Sobrannoe soçinenie v 3-x tomax», tom III, B., 1991

175. F. Simokatta, «Istoriya», M., 1957

176. N. K. Rerix, «Şambala siyayuşaya», sayt: http://www.theosophy.ru/lib/shambala.htm

177. Sorok Xadisov An-Navavi, sayt:  http://www.kavkazcenter.com/russ/islam/hadisy/  

178. Y. Ayzenberq, «Çto takoe Tora», Ierusalim, 1985

179. «Predstavleniye drevnix yeqiptyan o potustoronnem mire», sayt: http://egypt.boom.ru/egyptboom/polka/autor/05-07.htm                                        

180. Y. P Blavatskaya, «Mif o Dyavole», sayt: http://www.kulichki.com/inkwell/special/filosofy/blavatsk.htm

181. Amorei, sayt: http://www.megakm.ru/bes_98/encyclop.asp?TopicNumber=2480&rubr=770

182. «Azərbaycan tarixi», B., 1994

183. «Ofitı», sayt:  http://dragons-nest.ru/glossary/ofits.php?PHPSESSID=8e34e0aaaf8ebf257b

184. Yaqut əl-Həməvi, «Mücam əl-Buldan», B., 1983

185. I. Q. Aliev, «Istoriya Midii», B., 1960

186. «Vertikalnaya i qorizontalnaya orqanizasiya prostranstva v drevneyeqipetskoy xramovoy arxitekture Novoqo çarstva», sayt: http://egypt.boom.ru/egyptboom/polka/autor/03.htm

187. «Razvitiye predstavleniy o mireustroystve i yeqo rezultatı v drevneyeqipetskoy xramovoy arxitekture Novoqo çarstva», sayt: http://egypt.boom.ru/egyptboom/polka/autor/04.htm

188. Ə. S. Həmədani, «Islamda Cəfəri məzhəbi və Imam Cəfər Sadiqin buyruqları»,  B., 1991

189. Mir Istorii, sayt: http://hworld.by.ru/encyc/term/a.term.html 

190. Ziqmund Freyd, «Etot çelovek Moisey», sayt: http://www.lib.ru/PSIHO/FREUD/moisej.txt

191. S. Asadov, «Mif o Velikoy Armenii», B., 1999

192. Xacə Nəsirəddin Tusi, «Əxlaqi-Nasiri», B., 1989

193. Platon, «Dövlət» (Qosudarstva)

194. F. Qilar Bek, «Kniqa Qora ili rasşifrovka Torı», sayt:  http://hosting.bakinter.net/torah/index.html

195. Abu Rayxan Biruni, «Izbrannıe proizvedeniya»,  tom I, Taşkent, 1957, sayt: http://www.pereplet.ru/gorm/chrons/biruni2.htm 

196. «Kniqa Amduat» v izlojenii Y. Lazareva, sayt: http://rumagic.com/html/book_dead/egipet.html          

197. S. Y. Qasımova, «Azerbaycan v III-VII vekax», B., 1992

198. A. A. Neyxardt, I. A. Şişova «Sem çudes drevneqo mira», M., 1986.

199. Qeqel, «Ensiklopediya filosofskix nauk», tom III, M., 1977

200. M. Dorfman, «Jidı i qoim», sayt: http://www.russiandenver.50megs.com/jidy_i_goim.html

201. Cahangir Zeynaloğlu, «Müxtəsər Azərbaycan tarixi», B., 1992

202. Z. Məmmədov, «Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi», B., 1994

203. «Qabusnamə», B., 1989

204. V. V. Bartold, Soçineniya v 9 tomax, tom VI, M., 1966

205. K. Vəliyev, «Elin yaddaşı, dilin yaddaşı», B., 1987

206. «Kultura drevneqo Vostoka», M., 1976

207. Sensasionnoe otkrıtie Tura Xeyerdala v Azerbaydjane. Sayt:  http://forum.33b.ru/topic1855339.html

208. «Kazak şejiresi», Almatı, 1994

209. Lazar Parpetsi, «O tretyem poxode Peroza protiv eftalitov», sayt:  http://www.kroraina.com/armen_ca/teksty_7.html

210. Z. I. Yampolskiy, «Ob etnonime sevordik». Sov. Turkoloqiya, №3, 1977          

211. «Tri velikix skazaniy drevney Indii», M., 1978

212. S. P. Tolstov, «Drevniy Xorezm». L., 1948

213. Muxammad ibn Salix al-Useymin, «Predopredelenie Allaxa», sayt: http://www.islam.boom.ru/doctrine/11.html

214. Veqa, «Apokrifiçeskie skazanie o Xriste», Spb., tom I, 1912

215. Quran, B., 2005

216. Konstantin Baqryanorodnıy, «O naro¬dax»

217. S. Djanaşia, Ob odnom primere iskajeniya istoriçeskoy pravdı, po povodu kniqi N. Tokarskoqo «Arxitektura drevney Armenii». sayt:  http://www.matiane.com/tokarski.htm

218. S . Davitisdze, «Istoriya i povestvovanie o Baqrationianax  tsaryax naşix qruzinskix», sayt: http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Davitisdze/frametext.htm

219. Ippolit, «Refutatio», sayt:  http://diakoff.kurskzerno.ru/miustin.htm

220. «Xrestomatiya po istorii drevneqo Vostoka», M., 1980

221. M. A. Quseynova, «Keramika Vostoçnoqo Zakavkazya»  (Epoxi pozdney bronzı i ranneqo jeleza XIV-IX vv. do n. e.), B., 1989

222. S. A. Tokarev, «Reliqiya v istorii narodov mira», M., 1976

223. «Istoriya Iskusstva Zarubejnıx Stran» (Pervobıtnoe obşestvo, Drevniy Vostok, Antiçnost), M., 1979

224. «Drevniy Vostok», (pod red. V. V. Struve), M., 1961

225. «Malaya istoriya Iskusstv» (Iskusstvo drevneqo Vostoka), M., 1976

226. «Mifologiya Drevneqo Yeqipta», M., 1983

227. T. A. Şumovski, «Po sledam Sindbada Morexoda» (Okeanskaya Araviya), M., 1986 

Mündəricat

1. Tarix     

2. Ümman    

3. Vəhy   

4. Məqam                                                               

5. Ayğır           

6. Cövhər  

7. Şərq  

8. Kamil Insan  

9. Kəbə                                                                                                      

10. Tala  

11. Qoran  

12. Hicrə  

13. Merac  

14. Əmir-seyidlər  

15. Sif  

16. Mülk  

17. Xorasan  

18. Gilad  

19. Taət  

20. Sirr  

21. Mehdi  

22. Xoris  

23. Gilar  

24. Aşura